Συγγραφέας: Δημήτρης Πασχαλίδης*
*τέως Σχολικός Σύμβουλος Π.Ε. Ν. Δράμας
Α΄ Εισαγωγή – Οριοθέτηση του θέματος
Θέλοντας να μιλήσει κανείς για θεατρική παιδεία στο δημοτικό σχολείο εύλογα θα αναρωτηθεί: Σε ποια να αναφερθεί; Σ’αυτήν που υποτίθεται ότι υπάρχει; Ή σ’ αυτήν που θα έπρεπε να υπάρχει; Διότι συστηματική θεατρική παιδεία, ως σκόπιμη ενέργεια, με βάση το αναλυτικό πρόγραμμα, ποτέ μέχρι τώρα δεν υπήρξε στο δημοτικό σχολείο.
Κάποιες σχολικές γιορτές με τον τρόπο που στήνονταν και με το σκοπό που εξυπηρετούσαν, κάθε άλλο παρά καλλιεργούσαν τη θεατρική παιδεία των μαθητών. Στις περιπτώσεις αυτές οι δάσκαλοι ήταν θύτες και θύματα. Θύτες γιατί ανάγκαζαν τα παιδιά να παπαγαλίζουν κάποια ακατανόητα συνήθως ποιήματα και να παίζουν σε σχολικές παραστάσεις ρόλους που δεν τους βίωναν, και θύματα, γιατί καλούνταν να οργανώσουν αυτές τις σχολικές γιορτές, χωρίς να διαθέτουν την ανάλογη θεατρική παιδεία και χωρίς να τους παρέχονται τα απαραίτητα μέσα, όπως κατάλληλος χώρος, επαρκής χρόνος και προπαντός κατάλληλο θεματολογικό υλικό.
Μερικές φιλότιμες προσπάθειες, όπου η γνώση για τα θεατρικά πράγματα και το μεράκι του δασκάλου συνδυάζονταν με κάποιο πλούσιο έμψυχο υλικό, ώστε να έχουμε ένα σωστό παιδαγωγικό και αισθητικό αποτέλεσμα, δεν έπαυαν να αποτελούν εξαιρέσεις.
Σήμερα ευτυχώς, με βάση τα νέα Αναλυτικά Προγράμματα και βιβλία, οι εξαιρέσεις άρχισαν να πληθαίνουν. Στόχος μας είναι να γίνουν κανόνας. Τρεις είναι κατά την άποψή μας οι μοχλοί που, αν κινηθούν σωστά, μπορούν να βελτιώσουν τη θεατρική παιδεία των μαθητών του δημοτικού σχολείου:
- Η καλλιέργεια του θεατρικού παιχνιδιού στις κατώτερες τάξεις.
- Η δραματοποίηση κειμένων από τα βιβλία γλωσσικής διδασκαλίας και
- το ανέβασμα θεατρικών παραστάσεων στις δύο τελευταίες τάξεις του δημοτικού, όπου και όταν συντρέχουν κατάλληλες προϋποθέσεις.
Β΄ Το θεατρικό παιχνίδι
Όλες οι δραστηριότητες του παιδιού, που στηρίζονται στην αυθόρμητη κι ελεύθερη έκφρασή του και στην ανάγκη ν’ αναπαραστήσει ό,τι βλέπει γύρω του, αποτελούν βασικές προϋποθέσεις για την ψυχοδιανοητική και κοινωνική του ανάπτυξη. Στις δραστηριότητες αυτές εντάσσεται και το θεατρικό παιχνίδι. (Λάκης Κουρετζής, Περ. «Ανοιχτό Σχολείο». τεύχ. 14). Το θεατρικό παιχνίδι είναι μισό θέατρο και μισό παιχνίδι. Δεν είναι όμως μόνο ψυχαγωγία. Αποτελεί δυναμικό μέσο για την ενεργοποίηση του παιδιού, την απελευθέρωση της φαντασίας του, την καλλιέργεια της έκφρασης και της κοινωνικοποίησής του και την εξοικείωσή του με το ΘΕΑΤΡΟ, που είναι τέχνη σύνθετη: παιδευτική και βαθύτατα κοινωνική.
Το παιδί από τα πρώτα του χρόνια αρχίζει να μιμείται. Γίνεται π.χ. καβαλάρης πάνω σ’ ένα σκουπόξυλο, που σε λίγα λεπτά μετατρέπεται σε καλάμι ψαρά κι ύστερα από λίγο σε ακόντιο… Αυτή η ανάγκη του να εκφραστεί θεατρικά, του δίνει πολλά θετικά στοιχεία. Κι αυτήν την ανάγκη του ακριβώς πρέπει εμείς οι δάσκαλοι και να την καλλιεργούμε και να την προωθούμε.
Τα παιδιά μαθαίνουν πολύ γρήγορα κάτι που το δίνουμε σε θεατρική φόρμα. Μιλούμε π.χ. για το εστιατόριο. Όσο παραστατικά κι αν κάνουμε το μάθημα, η συμμετοχή τους δεν είναι πλήρης. Μόλις το δραματοποιήσουμε και τα μισά παιδιά γίνουν τραπέζια και καρέκλες και τα άλλα μισά πελάτες και σερβιτόροι, όλα παίρνουν άλλη μορφή. Μετρούν τα χρήματα με κέφι, πληρώνουν το λογαριασμό, ζητούν τα ρέστα, εμπλουτίζουν το λεξιλόγιό τους και το σπουδαιότερο, δε θέλουν να τελειώσει το μάθημα.
Το θεματολογικό υλικό για θεατρικό παιχνίδι είναι ανεξάντλητο. Θεατρικό παιχνίδι μπορεί να γίνει σε όλα σχεδόν τα μαθήματα, ακόμη και στα μαθηματικά, όπου οι αριθμοί από απλά σύμβολα γίνονται ζωντανά πράγματα που κινούνται, δρουν και ενεργούν θετικά στη μάθηση. Προσωπικά βιώματα του παιδιού, επίκαιρα γεγονότα, επαγγέλματα, θρύλοι και λαϊκές παραδόσεις, είναι θέματα που επίσης δραματοποιούνται.
Ερέθισμα για θεατρικό παιχνίδι μπορεί να είναι και μια εικόνα ή δύο απλές γραμμές. Θέλοντας να συγκεντρώσουμε υλικό για τα σεμινάριο θεατρικής παιδείας των δασκάλων της περιφέρειάς μας, επισκεφτήκαμε πολλές τάξεις, όπου για ερέθισμα γράφαμε στον πίνακα τρία ταφ κεφαλαία (Τ.Τ.Τ) και ρωτούσαμε τα παιδιά να μας πουν σαν τι μοιάζουν. Ρωτήθηκαν μαθητές απ’ όλες τις τάξεις και απ’ όλους τους τύπους σχολείων (1/θέσια, 2/θέσια κ.λπ). Κατά μέσο όρο, από μια τάξη 25 μαθητών είχαμε πάνω από 50 διαφοροποιημένες απαντήσεις. Ό,τι συσχετισμούς έλεγαν, τους γράφαμε στον πίνακα και μ’ αφορμή τα γραφόμενα ή μερικά απ’ αυτά, σκάρωναν μια ιστορία, που την ίδια στιγμή τη δραματοποιούσαν. Έτσι εκφράζονταν δημιουργώντας και δημιουργούσαν εκφραζόμενα.
Το τι και πόσα πράγματα μας είπαν θα χρειαζόταν αρκετός χρόνος και χώρος για να τα ανακοινώσουμε. Ενδεικτικά αναφέρουμε κάποιες ιστορίες με τρεις κολώνες της ΔΕΗ, τρία διαστημόπλοια, έξι τρακαρισμένα ποδήλατα, τρεις ανθρώπους που γυμνάζονται, σκαμπώ, Μεξικάνους με τα καπέλα τους, σκούπες που αναπαύονται, κομπρεσέρ, σκιάχτρα, κολώνες της Ακρόπολης, ανοιχτές ομπρέλες, υαλοκαθαριστήρες αυτοκινήτων, καρφιά, τρεις τροχονόμους, τρία πουλιά που πετάνε κ.ά. Κι όπου προχωρήσαμε στη γραπτή έκφραση «Σκέφτομαι και γράφω», είχαμε μια ποικιλία γραπτών εκθέσεων – ιστοριών, που ήταν μικρά χαριτωμένα σενάρια για θεατρικό παιχνίδι.
Η συμμετοχή των μαθητών σ’ όλη αυτή τη διαδικασία ήταν σχεδόν καθολική, αυθόρμητη και δημιουργική. Τελικά διαπιστώσαμε πως το παιδί μπορεί να ανακαλύπτει πηγές φαντασίας σ’ ένα επίπεδο πολύ πιο βαθύ απ’ αυτό που η συνειδητή ματιά μας πάνω στα πράγματα μάς επιτρέπει.
Αρκεί να του ανοίξουμε δρόμους. Το μυαλό του παιδιού είναι πράγματι σαν το αλεξίπτωτο: δεν εκπληρώνει το σκοπό του παρά μόνο όταν είναι ανοιχτό. Και νομίζουμε πως το θεατρικό παιχνίδι είναι ένα από τα βασικότερα κλειδιά για το άνοιγμα του παιδικού μυαλού.
Γ΄ Δραματοποίηση κειμένων από τα βιβλία γλωσσικής διδασκαλίας
Μια άλλη ανεξάντλητη πηγή για καλλιέργεια της θεατρικής παιδείας στο σχολείο είναι τα κείμενα που περιέχονται στα βιβλία «Η γλώσσα μου» και στα Ανθολόγια όλων των τάξεων.
Σε επιμορφωτική συνάντηση που είχαμε με τους δασκάλους της περιφέρειάς μας, ύστερα από εργασία σε ομάδες, εντοπίστηκαν όσα πεζά κείμενα και όσα ποιήματα από τα βιβλία γλωσσικής διδασκαλίας δραματοποιούνται, σε κάθε τάξη. Τ’ αποτελέσματα ήταν εκπληκτικά: ξεκινώντας από την Α΄ τάξη μ’ ένα ποσοστό 85%, φτάσαμε στη ΣΤ΄ τάξη σε ποσοστό 25% περίπου των κειμένων που δραματοποιούνται.
Έχοντας λοιπόν ένα τέτοιο πλούτο ευκαιριών ο σημερινός δάσκαλος και εξοικονομώντας λίγο χρόνο μέσα στο δίωρο της γλωσσικής διδασκαλίας, μπορεί με τη δραματοποίηση -από τη πρώτη ακόμη τάξη- να κάνει τα παιδιά να προσεγγίσουν τη θεατρική έκφραση. Και φυσικά, πέρα από τη χαρά που θα δώσει στους μαθητές του, θα τους οδηγήσει σε μια ουσιαστική γνώση.
Γιατί με τη δραματοποίηση, όπως αναφέρει και το αναλυτικό πρόγραμμα, τα παιδιά ως εκτελεστές ρόλων: «θέτουν σε λειτουργία τους μηχανισμούς ακουστικής και κινητικής ετοιμότητας και βιωματικής συμμετοχής. Υποδύονται με φυσικότητα και δημιουργικούς αυτοσχεδιασμούς διάφορους ρόλους από τα αναγνώσματά τους και με τον τρόπο αυτό αναπαράγουν και οικειώνονται βιωματικά το σχετικό κάθε φορά γλωσσικό υλικό. Αποδίδουν ποιήματα με ποικίλες μορφές χορικής απαγγελίας, πράγμα που τους κάνει οικειότερη τη ρυθμική ποιητική έκφραση
ως ακροατές και θεατές των δρώμενων: αποκωδικοποιούν τα ακουστικά και οπτικά σήματα, απολαμβάνουν το αισθητικό αποτέλεσμα και επικοινωνούν βιωματικά με το περιεχόμενο των δρώμενων».
Κατά τις επισκέψεις μας στα σχολεία είχαμε πολλές φορές την ευκαιρία να ζήσουμε από κοντά την ατμόσφαιρα της τάξης, όποτε επιχειρούσαμε να δραματοποιήσουμε κάποιο κείμενο. Για παράδειγμα, στο βιβλίο της Α΄ τάξης (Μέρος 1ο σελ.110), υπάρχει κείμενο με αντικείμενο διδ/λίας το δίψηφο σύμφωνο «μπ» και επικεφαλίδα Τα παιδιά παίζουν. «Το οικόπεδο γέμισε παιδιά. Ο Μπάμπης και η παρέα του παίζουν μπάλα. Η μπάλα μπαίνει στο τέρμα και ο Μπάμπης κάνει μια τούμπα για να την πιάσει. Ξεσήκωσαν τη γειτονιά. Μια γειτόνισσα τα μαλώνει. Σε μια γωνιά ο μπάρμπα-Γιάννης ακουμπά στο μπαστούνι του, κοιτάζει τα παιδιά και χαμογελά κάτω από τα μουστάκια του».
Το παραπάνω κείμενο δραματοποιήθηκε από τα παιδιά της Α΄ τάξης του Δημ. Σχολείου Δοξάτου. Οικόπεδο έγινε η αίθουσα, που ήταν βέβαια αρκετά ευρύχωρη. Τέρμα το αριθμητήριο. Μπάλα εξασφαλίσαμε από το γυμναστή του σχολείου. Μπάμπης υπήρχε κι έγινε τερματοφύλακας. Ένα κοριτσάκι φόρεσε μια μαντήλα κι έκανε τη γειτόνισσα. Και μπάρμπα-Γιάννης έγινε ένας μαθητής, που κρατούσε μια βέργα για μπαστούνι. Μάλιστα, για να γίνει πιο πειστικός, μου ζήτησε αυθόρμητα και τα γυαλιά μου, για να τα φορέσει.
Το παιχνίδι άρχισε. Οι τούμπες του Μπάμπη έδιναν κι έπαιρναν κι ολόκληρη η τάξη ζωντάνεψε με μιας, λες και πέρασε απ’ τα παιδιά ηλεκτρικό ρεύμα. Έτσι και το περιεχόμενο της ενότητας κατανοήθηκε, αλλά και οι λέξεις μπάλα, Μπάμπης, τούμπα, μπαστούνι, μπάρμπα-Γιάννης συγκεκριμενοποιήθηκαν κι έγιναν λέξεις ζωντανές, βιωμένες και συναισθηματικά φορτισμένες.
Θα ήταν παράλειψη αν δεν αναφέραμε ότι υπάρχουν στα σημερινά βιβλία γλωσσικής διδ/λίας, πολλά κείμενα με τον Καραγκιόζη και πολλά αποσπάσματα από θεατρικά έργα αρχαίων και συγχρόνων συγγραφέων. Ενδεικτικά αναφέρω την «Ειρήνη» του Αριστοφάνη σε διασκευή του Δημήτρη Ποταμίτη, «Το γαϊτανάκι» της Ζωρζ Σαρρή, διάφορα ευθυμογραφήματα του Δημήτρη Ψαθά που δραματοποιούνται όπως «Η τσάντα και το τσαντάκι», «Ο Μορμόλης» του Ράινερ Χάχφελντ και το «Όνειρο καλοκαιρινής νύκτας» του Σαίξπηρ.
Πολλά επίσης ποιήματα είναι μελοποιημένα και ξέρουμε πόσο ο ρυθμός και η μουσική μαγεύουν το παιδί. Έτσι ο ποιητικός λόγος μετατρέπεται σε μουσικό και η επανάληψή του λειτουργεί σαν κύριος άξονας για την ενεργητική συμμετοχή των παιδιών στα δρώμενα.
Δ΄ Από το θεατρικό παιχνίδι στη θεατρική παράσταση
Με το παιχνίδι και τη δραματοποίηση κειμένων, ο δάσκαλος μπορεί να βάλει τα θεμέλια για μια σωστή θεατρική παιδεία. Και μπορεί ακόμη να τολμήσει να φτάσει, με τα παιδιά των δύο τελευταίων τάξεων, και στο ανέβασμα μιας θεατρικής παράστασης.
Αρκεί να εξασφαλιστούν κάποιες προϋποθέσεις: κατάλληλο θεατρικό κείμενο, σωστό οπτικοακουστικό περιβάλλον και προπαντός αγάπη του ίδιου για το θέατρο. Διαφορετικά θα ’χουμε αρνητικά αποτελέσματα.
Αλήθεια, πόσα ωφέλη θα είχαμε, αν το Υπουργεο Παιδείας διόριζε μερικούς σωστούς ανθρώπους του θεάτρου, ως σχολικούς συμβούλους σε θέματα θεατρικής παιδείας! Όχι βέβαια για να παράγουμε ταλέντα και ηθοποιούς, αλλά για ν’ανθίσει το χαμόγελο στα σχολεία, για να πάψουν τα παιδιά να είναι μαριονέτες σε μια κοκοστημένη σχολική παράσταση, για να εξασφαλιστεί ένα σωστό θεματολογικό υλικό, για να γίνουν κάποιες παραστάσεις από τα παιδιά, για τα παιδιά.
Για να γνωρίσουν οι εκπαιδευτικοί ότι ο παιδευτικός χαρακτήρας του θεάτρου επιβάλλει πολλές φορές να μην είναι αναγκαίο ούτε καν το φτάσιμο σε παράσταση. Σημασία έχει η διαδικασία. Οι εμπειρίες που θ’ αποκτήσει ένα παιδί έστω και σαν απόπειρα να πλησιάσει το θέατρο και να εκφραστεί μέσα από τη γλώσσα τη σκηνική θα το βοηθήσουν να νοιώσει τον εαυτό του και τους συμμαθητές του. Και το σπουδαιότερο: το παιδί θα χαρεί και θα διδαχτεί αξίες μ’ ένα τρόπο που δε μοιάζει με διδασκαλία.
Οι περισσότεροι από τους εκπαιδευτικούς ίσως είναι φυσικό να έχουν ακόμη δισταγμούς και επιφυλάξεις. Είναι ένα σκαλοπάτι της παιδείας μας, που το πατάμε εδώ και λίγα χρόνια μέσα από τις απαιτήσεις των νέων αναλυτικών προγραμμάτων και βιβλίων. Άσχετα αν αυτό το ίδιο σκαλοπάτι οι πρόγονοί μας το είχαν για βάθρο της δικής τους παιδείας, ιδιαίτερα κατά τους κλασικούς χρόνους, οπότε και μεγαλούργησαν. Είναι καιρός, νομίζουμε, να αποτελέσει και βάθρο του σημερινού ελληνικού σχολείου.
