Του Δ. Μπάσογλου Άρδην Τ. 19-20
………..”Κοίταξε το τεράστιο πρόσωπο. Του χρειάστηκαν 40 χρόνια για να μάθει τι είδους χαμόγελο κρυβόταν πίσω από το μαύρο μουστάκι…..Δύο δάκρυα που μύριζαν τζίν κύλησαν στα πλάγια της μύτης του. Αλλά όλα ήταν εντάξει, όλα πήγαιναν καλά, ο αγώνας είχε τελειώσει. Είχε κερδίσει τη μάχη με τον εαυτό του. ΑΓΑΠΟΥΣΕ το Μεγάλο Αδερφό.”
Με τον τρόπο αυτό τελειώνει ένα από τα πιο σημαντικά βιβλία του ο G. Orwell το “1984”. Μία από τις πτυχές του βιβλίου αυτού είναι ότι η γλώσσα στο βαθμό που παράγει σκέψη, αν χρησιμοποιηθεί με κατάλληλο τρόπο, μπορεί να παραγάγει έναν συγκεκριμένο τρόπο σκέψης.
Και ο συγκεκριμένος αυτός τρόπος σκέψης δεν ήταν άλλος απ’ αυτόν που επέβαλε ο Μεγάλος Αδερφός, ο οποίος έβλεπε τα πάντα, ήλεγχε τα πάντα, εξουσίαζε τα πάντα.
Ο Ουίνστον (ο ήρωας του βιβλίου) μετά από μία δραματική διαδρομή αναρρωτήσεων, αμφισβητήσεων, εκρήξεων, εξεγέρσεων, έφτασε να παραδεχτεί πως αγαπούσε τον Μεγάλο Αδερφό.
Δύσκολα αποφεύγει κανείς την ανάκληση στη μνήμη του αριστουργήματος αυτού με αφορμή τα γεγονότα που εξελίσσονται δίπλα μας στο μαλακό υπογάστριο της Ευρώπης.
Το ΝΑΤΟ, το αναβαθμισμένο ΝΑΤΟ, μετά από την χορήγηση στον εαυτό του της άδειας να είναι ο παγκόσμιος “ειρηνοποιός”, δηλώνει ευθαρσώς με προκηρύξεις που αφειδώς μοιράζει από αέρος στους Σέρβους (μαζί με βόμβες, εννοείται), ότι : “όπου και να πάτε θα σας βρούμε” (the big brother is watching you).
Το ΝΑΤΟ αυτή τη στιγμή επιχειρεί να πάρει τη θέση του Μεγάλου Αδερφού (Μ.Α.) της Οργουελιανής κοινωνίας, προσπαθώντας ένα πράγμα. Μοναδικότητα στην κυριαρχία του πλανήτη.
Η κυριαρχία όμως δεν μπορεί να είναι μόνο στα όπλα. Ή για να το πούμε αλλιώς, μία κυριαρχία βασισμένη στα όπλα είναι πολύ επισφαλής. Είναι ευεπίφορη σε συνεχείς αμφισβητήσεις διότι εγείρει αντανακλαστικά σύγκρουσης μαζί της. Γι’ αυτό λοιπόν πρέπει να βασίζεται και στη συναίνεση, στην αποδοχή της από τους υποτακτικούς, σαν μία κανονικότητα. Και μέσα απ’ αυτή την κανονικότητα να εξαφανίζεται σιγά-σιγά κι αυτή ακόμα η αίσθηση της υποταγής.
Η συντριπτική ισχύς προφανώς παίζει καθοριστικό ρόλο. Όμως η όλη διαδικασία αρχίζει από εκεί και μετά.
Ο Μεγάλος Αδερφός (Μ.Α.) δεν αρκείται στο να πεις απλώς ΝΑΙ. Πρέπει να το πιστεύεις κιόλας. Με τη συντριπτική λοιπόν επίδειξη ισχύος καταφέρνει να παρασύρει τους υποτακτικούς (ή κάποιους από τους υποτακτικούς) σε συμπόρευση. Από ‘κεί και μετά, με την κλασική μέθοδο επιρροής (που διδάσκουν τα απλά εγχειρίδια κοινωνικής ψυχολογίας) τους παρασύρει με μικρά βήματα μέχρι το σημείο από όπου δεν θα έχουν άλλη επιλογή παρά να προχωρήσουν “μπροστά” μαζί του σε οποιαδήποτε επιλογή. Τα μικρά βήματα βοηθούν τους υποτακτικούς να εκλογικεύουν τις πράξεις τους κι έτσι σιγά-σιγά να συναινούν πλήρως.
Όμως παρά την καταλυτική επίδραση της εξουσίας, συχνά υπάρχουν αναστολές και αντιδράσεις, ιδίως όταν πρόκειται για μαζικούς αφανισμούς, για απροκάλυπτες και κατάφορα παράνομες επιθέσεις-επιδρομές. Για να πετύχει ο Μ.Α. την συναίνεση σε τέτοιου είδους επιθέσεις-επιδρομές ρίχνει στη “μάχη” (μία μάχη άλλου τύπου) το βαρύ πυροβολικό του: τη διαδικασία απανθρωπισμού των θυμάτων.
Για να είναι ένα πρόσωπο πλήρως ανθρώπινο πρέπει, κατά τον Kelman, να του αναγνωρίζεται “ταυτότητα” και “κοινωνικότητα”. Επίθεση στα δύο αυτά βασικά, αλληλένδετα κι αλληλοσυμπληρούμενα στοιχεία μπορεί να έχει σαν συνέπεια την προοδευτική ακύρωση της προσωπικότητας των θυμάτων, την απογύμνωσή τους απ’ ό,τι το ανθρώπινο.
Η διαδικασία αυτή στο διάβα της ιστορίας ήταν πολύ προσφιλής (και εξαιτίας της αποτελεσματικότητάς της άλλωστε) στις διάφορες αυταρχικές εξουσίες. Το σύγχρονο ΝΑΤΟ την εφαρμόζει με ιδιαίτερο ζήλο σήμερα. Δαιμονοποιεί πρώτα τον ηγέτη μίας χώρας. Του αφαιρεί τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά ονοματίζοντάς τον δικτάτορα, σφαγέα, χασάπη, βάρβαρο. Μετά έρχεται η σειρά του απλού λαού ο οποίος στηρίζει ένα τέτοιο απάνθρωπο τέρας. Το αποτέλεσμα είναι να αμβλύνονται οι ηθικοί φραγμοί που πιθανώς θα εμπόδιζαν τον βομβαρδισμό π.χ. αμάχων κι έτσι η εκτέλεση της πράξης αυτής να είναι πολύ πιο εύκολη.
Συχνά οι αντιδράσεις των θυμάτων, μ’ έναν κυκλικό τρόπο, ενισχύουν την άποψη ότι δεν τους αξίζει παρά η συγκεκριμένη απάνθρωπη μεταχείριση.
Βεβαίως, για αρκετούς υποτακτικούς ο Μ.Α. δεν χρειάζεται να ανασύρει από τον τορβά του όλα αυτά τα μικρά θαυματουργά κόλπα για να εξαγοράσει την ψυχή τους. Αρκεί, όπως είπαμε, και μόνη η επίδειξη της ισχύος του. Οι σχετικά πιο αδύναμοι υποτακτικοί, καθώς παρασύρονται και πιστεύουν πως δεν έχουν άλλη εναλλακτική διέξοδο, συχνά βλέπουν τον εαυτό τους ως προέκταση της εξουσίας με αποτέλεσμα να εξαλείφεται κάθε ίχνος ενοχής για τις συνέπειες της ευθυγράμμισης με τις επιλογές του ισχυρού. Και έτσι καταλήγουν να γίνονται βασιλικότεροι του βασιλέως. Συχνά, επίσης, η ισχύς αυτή προσδίδει τέτοιο κύρος στον Μ.Α. ώστε ως αυθεντία πλέον περιβάλλεται από ό,τι αγνότερο, δημοκρατικότερο και πιο πολιτισμένο. Είναι συχνό στις μέρες μας το επιχείρημα λίγων, ευτυχώς, κονδυλοφόρων ντόπιων και ξένων ότι το δίκαιο είναι με τον Μ.Α. διότι αυτός έχει τους πιο πολιτισμένους και δημοκρατικούς θεσμούς. Λίγο απέχει από το επιχείρημα του εκπροσώπου του Μ.Α. ότι οι πιλότοι του που κατακρεούργησαν αμάχους δεν το έκαναν παρά από λάθος· πράγμα που αποδεικνύεται από το γεγονός ότι είναι όλοι τους πολίτες δημοκρατικών και πολιτισμένων χωρών.
Όμως παρόλα αυτά τα πράγματα συνεχίζουν να είναι δύσκολα για τον Μ.Α.
Υπάρχουν υποτακτικοί που ακόμα αντιδρούν ή απλώς υπάρχει κίνδυνος να αντιδράσουν. Σ’ αυτούς ο Μ.Α. επιφυλάσσει ένα πιο απλό αλλά εξίσου μαγικό κόλπο. Τους αφήνει να συμμετέχουν “λίγο”, σε μικρό βαθμό, ή αλλιώς, μόνο σ’ ένα μικρό κομμάτι της επιχείρησης. Όσο πιο μικρό είναι αυτό το κομμάτι τόσο πιο μακρινό κι ασύνδετο φαντάζει στην όλη επιχείρηση. Έτσι στο τέλος ο υποτακτικός δουλεύει με ζήλο για το κομμάτι του, χωρίς να κάνει τη σύνδεση ότι το μικρό αυτό κομμάτι είναι λειτουργικό κι απαραίτητο στοιχείο της όλης επιχείρησης. Καταπιάνεται με το δέντρο και χάνει από τα μάτια του το δάσος με αποτέλεσμα να συμμετέχει εντελώς στην επιχείρηση, νομίζοντας πως δεν συμμετέχει. Η Ελλάδα, για παράδειγμα, δεν συμμετέχει στον πόλεμο. Απλώς διευκολύνει τα στρατεύματα του ΝΑΤΟ.
Ο τορβάς με τα μαγικά κόλπα μοιάζει να αδειάζει. Όμως από τον πάτο του ο Μ.Α. τραβάει ένα αληθινό “αριστούργημα”. Κι αυτό γιατί οι υποτακτικοί δείχνουν να μην είναι εντελώς πεπεισμένοι.
Υπάρχουν οι εικόνες, οι ειδήσεις, οι λέξεις, που γεννούν συναισθήματα, που γεννούν, πιθανόν, αντιδράσεις.
Οι εικόνες κι οι ειδήσεις μοιάζουν να είναι σχετικά εύκολο να ελεγχθούν. Ένα CNN είναι ίσως αρκετό.
Τι γίνεται όμως με τις λέξεις; Λέξεις όπως, επέμβαση σε ξένη χώρα, κατοχή, βομβαρδισμός, βόμβες, δολοφονία αμάχων, πολεμικά αεροπλάνα;
Το ύστατο αριστούργημα της “τέχνης” του Μ.Α. έρχεται να δώσει την απάντηση-λύση. Κατάργηση αυτών των λέξεων κι αντικατάστασή τους από άλλες των οποίων το νόημα προκαλεί τελείως διαφορετικά συναισθήματα.
Η εκστρατεία κι επέμβαση σε μία κυρίαρχη χώρα ονομάζεται ανθρωπιστική επιχείρηση. Τα πολεμικά αεροπλάνα ονομάστηκαν άγγελοι εξ ουρανού. Ο πόλεμος έγινε ενέργεια για την ειρήνη. Οι ευφημισμοί αυτοί τους επιτρέπουν να διαφοροποιούν τη συγκεκριμένη συμπεριφορά από τη συνηθισμένη δολοφονία και να αποφεύγουν έτσι τη σύγκρουση με το πραγματικό νόημα της συμπεριφοράς αυτής. Έτσι ο ηθικός προβληματισμός τον οποίο μπορούν να γεννήσουν οι καθιερωμένες γλωσσικές ετικέτες, καταπιέζεται ευκολότερα και μπορεί να συνεχιστεί η ρουτίνα των επιχειρήσεων.
Η εκστρατεία λοιπόν στη Γιουγκοσλαβία είναι μία ανθρωπιστική ενέργεια για την ειρήνη στην περιοχή και για την προστασία της μειονότητας, που έγινε με τη βοήθεια των αγγέλων.
Είναι μία νέα γλώσσα που αν την επιβάλει ο Μ.Α. θα κυριαρχήσει και μία νέα σκέψη. Η σκέψη της συναίνεσης στην επιστροφή στη βαρβαρότητα του Μεσαίωνα. Δυστυχώς όμως για τον Μ.Α. η πραγματικότητα δεν είναι όπως μέσα στα μυθιστορήματα. Καμία εξουσία δεν μπόρεσε να κατασκευάσει το τέλειο εργαλείο εξανδραποδισμού της ψυχής των υποτακτικών της. Υπάρχουν μικρά ψήγματα ελευθερίας που δεν είναι τίποτα παραπάνω από ένα ελάχιστο κομματάκι αμφιβολίας που γεννά την αναρώτηση, που γεννά την “καταδίκη” μας, ως ανθρώπινο γένος, να επιλέγουμε και να μην συμβιβαζόμαστε.
Και απ’ ό,τι φαίνεται εδώ στην εσχατιά της Ευρώπης, δύο τουλάχιστον υποψήφιοι υποτακτικοί μοιάζουν να μην συμβιβάζονται. Ο ένας συντρίβεται από τις βόμβες του Μ.Α.
Όμως οι τρελοί που χορεύουν στις συναυλίες κάτω από τους ήχους των σειρήνων και οι τρελοί φίλοι τους που λίγο πιο κάτω, κόντρα στην οργή του καιρού, αναμετρόνται με τα στοιχειά, μοιάζουν να δείχνουν στον Μ.Α. ότι “στο τέλος δεν θα τον αγαπήσουν” και μπορούν να είναι η θρυαλλίδα που θα αποδείξει πως “ο βασιλιάς ήταν γυμνός”.
Μπάσογλου Δημήτρης
Καθηγητής – ψυχολόγος
