Του Σπύρου Κουτρούλη
Το βιβλίο του Γ. Κεκαυμένου μας διδάσκει πώς πρέπει να γράφεται μια σοβαρή ιστορική μελέτη που τα συμπεράσματά της θα είναι γερά θεμελιωμένα. Οι αρετές του είναι η εξαντλητική γνώση κάθε έργου που έχει γραφεί για το θέμα που ερευνά, αλλά και η αξιολογικά ουδέτερη προσέγγιση κάθε πηγής ή τεκμηρίου που είναι απαραίτητο ώστε τα τελικά πορίσματα να αντέχουν στη βάσανο της κριτικής. Ο συγγραφέας ευχαριστεί τις βιβλιοθήκες και τα εργαστήρια ΑΠΘ που για «πέντε χρόνια ήταν το δεύτερο σπίτι του». Αν διαβάσετε το βιβλίο, που σας το συνιστώ ανεπιφύλακτα, θα διαπιστώσετε άμεσα την τεράστια πρωτογενή δουλειά που περιέχει.
Ο Γ. Κεκαυμένος με αδιάσειστα στοιχεία δείχνει ότι ο Γρηγόριος ο Ε΄ έπαιξε ένα διπλό παιχνίδι απέναντι στον σουλτάνο, για να διαφυλάξει το συνωμοτικό σχέδιο της επανάστασης, αλλά και τον ελληνισμό από μεγαλύτερες σφαγές. Όμως αυτό σύντομα έγινε αντιληπτό. Η θυσία του, την οποία γνώριζε ότι επέκειτο, αλλά δεν έκανε τίποτε για να την αποφύγει, εξόργισε περισσότερο όλους τους χριστιανούς, κι όχι μόνο τους Έλληνες και μακροπρόθεσμα ευνόησε το απελευθερωτικό σχέδιο. Ο πρώτος αφορισμός της επανάστασης ουσιαστικά κρατήθηκε μυστικός και κοινοποιήθηκε μόνο στον «Μητροπολίτη Πλαγηνών», ο οποίος όμως δεν τον δημοσιοποίησε. Για αυτό ο σουλτάνος τον υποχρέωσε να εκδώσει νέο αφορισμό, «απανταχούσα», ο οποίος θα έπρεπε να διαβαστεί σε όλες τις εκκλησίες. Αλλά και αυτός ξέφευγε από έναν τυπικό αφορισμό, ενώ δεν ανέφερε τα ονόματα αυτών που απευθυνόταν. Μετά από όλα αυτά ήταν βέβαιο ότι θα ερχόταν σύντομα η στιγμή του μαρτυρίου.
Ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε’ όχι μόνο γνώριζε τα σχέδια της Φιλικής Εταιρείας, αλλά έκανε οτιδήποτε για να τα βοηθήσει. Το γεγονός αυτό δεν υποστηρίχθηκε μόνο από τον ιστορικό της Φιλικής Εταιρείας Ι. Φιλήμωνα, αλλά και τον Εμμανουήλ Ξάνθο. Το ίδιο συμπέρασμα υποστήριξαν οι Δυτικοί ιστορικοί T. Gordon, G.G. Gervinus, G. Finlay, ενώ ο Κ. Mendelson Bartholdy θεωρεί «ότι είχε δώσει στους Φιλικούς συστατικά γράμματα και κρυφά πολλές φιλικές νουθεσίες». Το ίδιο υποστήριξε ο σουλτάνος με έγγραφο ,»γιαφτά», που είχε κρεμαστεί στον λαιμό του απαγχονισθέντα πατριάρχη, ενώ σε όλους τους ξένους πρέσβεις ισχυρίστηκε ότι υπήρχαν αδιάσειστα στοιχεία που πιστοποιούσαν τη συμμετοχή του στην επανάσταση και τα οποία έθετε στη διάθεσή τους. Οι στενοί συνεργάτες του Γρηγόριου Ε’ ήταν μέλη της Φιλικής Εταιρείας. Ο Κεκαυμένος αναφέρει τους: Ν. Λογάδη, Γ . Αφθονίδη, τον μητροπολίτη Εφέσου Διονύσιο Καλλιάρχη, τον μητροπολίτη Δέρκων Γρηγόριο, τον Ι. Παπαρρηγόπουλο. Επίσης έχουν εντοπιστεί συνωμοτικές επιστολές του προς τον Δ. Θέμελη, προς τον Σαλώνων Ησαΐα, προς τον Μ. Παπασταύρου και τους οπλαρχηγούς Ρούμελης και Θεσσαλίας, προς τους αγωνιστές του Μωριά.
Ο Άγγλος πρέσβης στην Κωνσταντινούπολη διαβεβαίωνε τον πολιτικό του προϊστάμενο «ότι όχι μόνο αυτός ο άτυχος ιεράρχης, αλλά και πολλοί, αν όχι όλοι οι επίσκοποι που είχαν την ίδια μ’ αυτόν τύχη, ήταν βαθιά μπλεγμένοι σε μια συνωμοσία, της οποίας οι Έλληνες κληρικοί ήταν οι κύριοι πράκτορες και υποστηρικτές». Αλλά και η «μετακένωση» στον ελληνικό χώρο του συνθήματος της Γαλλικής Επανάστασης «Ελευθερία ή θάνατος» δεν έγινε το 1821, ή λίγο πριν απ’ αυτό, από τους φορείς του νεοελληνικού Διαφωτισμού, αλλά το 1808, από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, μέσα από το σχολικό βιβλίο Ιστορίας που εκδόθηκε με την προτροπή του ίδιου του πατριάρχη.
Ο Α. Κοραής απέδιδε επαίνους στον Γρηγόριο Ε’ «διά την μητρική φροντίδα την οποία δείχνει καθημέραν υπέρ της παιδείας του γένους» και τον βάζει σε αξία δίπλα σε δύο ξεχωριστούς φιλόσοφους-ιεράρχες τον πατριάρχη Φώτιο και τον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Ευστάθιο, αφού «κατά την δεύτερη πατριαρχεία του, υπήρξε αποδεδειγμένα ο σπουδαιότερος προστάτης της παιδείας, των γραμμάτων και κυρίως του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, όπως μετακενωνόταν στο ελληνικό έθνος από τους σπουδαγμένους στη Δύση Έλληνες λόγιους». Ο Κ. Κούμας, κορυφαίος μαθητής του Κοραή, γράφει για τον Γρηγόριο Ε’ ότι «ήτο σεμνός το ήθος, λιτός την δίαιταν, ταπεινός την στολήν, ζηλωτής της πίστεως, δραστηριώτατος εις όλα τα έργα του». Ενώ ο Φ. Ένγκελς επισημαίνει, «ο κλήρος της Ελληνικής Εκκλησίας πολύ γρήγορα οργανώθηκε σε μια μεγάλη συνωμοσία με σκοπό τη διάδοση αυτών των ιδεών».
Το πένθιμο ράσο του πατριάρχη έδωσε ορμή στην ελληνική επανάσταση. Οι πρώτες χιλιάδες Ελλήνων που σφάχτηκαν στην Κωνσταντινούπολη από τους Οθωμανούς αμέσως μετά την κήρυξή της, έδειξαν σε όλους τους υπόλοιπους την τύχη που τους επιφυλασσόταν, αν δεν ακολουθούσαν τον δρόμο της επανάστασης. Ο Δ. Σολωμός έλεγε ότι θα πρέπει να θεωρούμε εθνικό ό,τι είναι αληθές. Από αυτή την οπτική το έργο του Γ. Κεκαυμένου είναι εθνικό επειδή είναι αληθινό μέχρι και την τελευταία του λέξη.
