του Γ. Καραμπελιά, από το Άρδην τ. 71, Αύγουστος-Οκτωβριος 2008
Στην Ελλάδα όλοι διαπιστώνουμε πως έχουμε εισέλθει σε μια πολυεπίπεδη κρίση –οικονομική, πολιτισμική, πολιτική.
Αυτή η κρίση «συντονίζεται» σεισμικά με την αμερικανική οικονομική κρίση, με αποτέλεσμα όχι μόνο να επιδεινώνεται το άμεσο οικονομικό περιβάλλον της χώρας, αλλά και να ενισχύονται τα φαινόμενα μιας δομικής κρίσης προσανατολισμού.
Τα χαρακτηριστικά της παγκόσμιας κρίσης
Ας ξεκινήσουμε με ένα ερώτημα που μπορεί να μοιάζει αναπάντεχο: Υπάρχει άραγε διεθνής οικονομική κρίση; Και η απάντηση είναι απερίφραστα: όχι. Διότι δεν πρόκειται για παγκόσμια οικονομική κρίση αλλά για κρίση της δυτικής οικονομίας, και προπαντός της αμερικανικής, και του μοντέλου που επέβαλε στην παγκόσμια οικονομία. Αντίθετα, ένα μεγάλο μέρος της παγκόσμιας οικονομίας και το μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη αναπτύσσεται με ταχείς ρυθμούς, σε πλήρη αντίθεση με τους καχεκτικούς ρυθμούς και το κραχ που εκδηλώθηκε στη Δύση.
Αρκεί να δούμε ορισμένα στοιχεία για την παγκόσμια οικονομία βασισμένα σε δύο δείκτες, την άνοδο του ΑΕΠ και το συναλλαγματικό απόθεμα για το 2007, και μάλιστα σύμφωνα με τα στοιχεία της ίδιας της CIA. Η Κίνα σημείωσε άνοδο του ΑΕΠ 11,4% και κατείχε στις 31 Δεκεμβρίου του 2007 συναλλαγματικά αποθέματα 1.534 δισ. $· η Ινδία, αντίστοιχα, 9,2% και 275 δισ. $· η Ρωσία 8,1% το 2007 και 470 δισ. $· η μεγαλύτερη λατινοαμερικανική χώρα, η Βραζιλία, 5,4% και 180,3 δισ. $, και η μεγαλύτερη… αφρικανική, η Νιγηρία, 6,4% και 51,33 δισ. $· τέλος, ο μεγάλος εχθρός των ΗΠΑ, το Ιράν, είχε 5,8% και 64,46 δισ. $ αντίστοιχα. Από την άλλη πλευρά, οι ΗΠΑ παρουσίασαν άνοδο του ΑΕΠ 2,2% και διέθεταν αποθέματα 70,7 δισ. $ (!), ενώ η μεγαλύτερη δυτικοευρωπαϊκή, η Γερμανία, είχε 2,5% και 136,2 δισ. $1. Έτσι, τα συναλλαγματικά αποθέματα των ΗΠΑ συγκρίνονται μόνο με εκείνα της… Νιγηρίας και του… Ιράν, ενώ ακόμα και η πλεονασματική Γερμανία είχε αποθέματα μικρότερα από της Βραζιλίας. Εφέτος, ως συνέπεια του κραχ, οι δυτικές οικονομίες μπορεί να φτάσουν ακόμα και σε μηδενική αύξηση, ενώ οι ταχέως αναπτυσσόμενες χώρες του μη δυτικού κόσμου θα συνεχίσουν να αναπτύσσονται με υψηλούς αριθμούς, ακόμα και αν υποστούν μια σχετική μείωση των ρυθμών ανάπτυξής τους.
Για πρώτη φορά λοιπόν στη σύγχρονη ιστορία, μια «παγκόσμια κρίση» παύει να είναι παγκόσμια, και μάλιστα σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης, όπου όλες οι οικονομίες είναι στενότατα διασυνδεδεμένες μεταξύ τους. Στο παρελθόν οι παγκόσμιες κρίσεις, με πιο χαρακτηριστική εκείνη του 1929, είχαν ως επίκεντρο τις ΗΠΑ, αλλά εξαπλώθηκαν με καταστροφικά αποτελέσματα στο σύνολο της παγκόσμιας οικονομίας και διέλυσαν τις πιο ασθενείς οικονομίες του Τρίτου Κόσμου, που εξαρτούνταν σχεδόν αποκλειστικά από τις εξαγωγές πρώτων υλών τους στις καπιταλιστικές μητροπόλεις. Και σήμερα χώρες όπως η Κίνα και η Ινδία εξάγουν ένα μεγάλο μέρος της παραγωγής τους στις ΗΠΑ και τη Δύση συνολικά, αλλά ταυτόχρονα έχουν αναπτύξει σε μεγάλο βαθμό τις ανταλλαγές τους με τρίτες χώρες (η Κίνα με την Ασία κατ’ αρχήν, αλλά και τη Λατινική Αμερική, την Αφρική και τη Ρωσία, και τανάπαλιν). Έτσι, οι ανταλλαγές μεταξύ των μη δυτικών χωρών των οποίων η οικονομία μεγεθύνεται μπορούν να καλύψουν εν μέρει τις απώλειες που θα έχουν αυτές οι χώρες από τη μείωση των ανταλλαγών τους με τις ΗΠΑ και τη Δύση. Χαρακτηριστικά, η Ιαπωνία, που βρισκόταν για χρόνια βυθισμένη σε μια απελπιστική οικονομική ύφεση, άρχισε να παρουσιάζει σημεία ανάκαμψης από τη στιγμή που αναπροσανατόλισε την οικονομία της προς την Ασία. Ήδη η Κίνα έχει υποκαταστήσει τις ΗΠΑ ως ο πρώτος εμπορικός εταίρος της Ιαπωνίας, η οποία το 2007 σημείωσε ήδη αύξηση του ΑΕΠ στα 2,1%, ενώ τα συναλλαγματικά της αποθέματα φθάνουν τα 954,1 δισ. $.
Προφανώς δε η οικονομική κρίση των ΗΠΑ και της Ευρώπης θα οδηγήσει σε ακόμα μεγαλύτερη αποσύνδεση του αναπτυσσόμενου τμήματος της παγκόσμιας οικονομίας από το βυθισμένο σε κρίση δυτικό, ενώ θα ενισχύσει τις τάσεις απομάκρυνσης της Δυτικής Ευρώπης από τις ΗΠΑ.
Αν λοιπόν η 11 Σεπτεμβρίου του 2001 σημάδεψε την αρχή του τέλους της απρόσκοπτης παγκόσμιας ηγεμονίας των ΗΠΑ, η οποία εισήλθε έκτοτε στη στρατιωτική φάση της κυριαρχίας της, ίσως η 15 Σεπτεμβρίου του 2008 να σηματοδοτεί την αρχή του τέλους της παγκόσμιας οικονομικής κυριαρχίας της Δύσης. Οι οικονομικές συνέπειες της κρίσης θα είναι η ανασυγκρότηση του διεθνούς οικονομικού συστήματος με νέα κέντρα: Η Αφρική σταδιακώς συνδέεται με νέα συστήματα μεταφορών και ανταλλαγών, στραμμένα προς την Ασία και τη Ρωσία. Ενώ μέχρι πριν μερικά χρόνια ήταν βυθισμένη οικονομικά, μετά τη διασύνδεσή της με την Κίνα (που έγινε ο πρώτος εξαγωγέας στην Αφρική και είναι ήδη η πρώτη χώρα σε επενδύσεις) κατ’ εξοχήν, αλλά και την Ινδία και τη Ρωσία, εμφανίζει θετικούς δείκτες ανάπτυξης, που το 2007 ξεπέρασαν το 6,5%, ενώ το ίδιο συμβαίνει και με τη Λατινική Αμερική (με την οποία οι ανταλλαγές ξεπέρασαν τα 70 δισ. $ το 2007).
Οι πολιτικές συνέπειες αυτής της κρίσης είναι προφανείς: Απέναντι στη νέα πραγματικότητα το σύστημα της Δύσης, με ηγεμονικές δυνάμεις τις ΗΠΑ, το Ισραήλ και την Αγγλία, προσπαθεί να «θωρακίσει» τα κεκτημένα του και να «αιχμαλωτίσει» τουλάχιστον τη Μέση Ανατολή και την Ευρώπη, οι οποίες θα μπορούσαν να μπουν στον πειρασμό της σχετικής ανεξαρτητοποίησης από τις ΗΠΑ. Το μέσο γι’ αυτό είναι η επίταση του στρατιωτικού και πολιτικού ελέγχου: πόλεμος στο Ιράκ και πιθανότατα στο Ιράν· προβοκάτσιες τύπου Γεωργίας, ώστε να διαρραγούν οι σχέσεις και η προσέγγιση της Ευρώπης με τη Ρωσία, σε συνθήκες ενός νέου Ψυχρού Πολέμου· αντεπίθεση στη Λατινική Αμερική, όπου κινδυνεύει να χαθεί ολόκληρο το Νότιο Ημισφαίριο για τους Αμερικανούς.
Β έβαια υπάρχει και μια άλλη εκδοχή: αποδοχή της πολυπολικότητας του πλανήτη, όπου οι ΗΠΑ θα ήταν απλώς primus inter pares, εκδοχή την οποία υποστηρίζουν πολλές αμερικανικές πολυεθνικές, οι οποίες έχουν μεταφέρει μεγάλο μέρος της δραστηριότητάς τους στην Κίνα, και τις οποίες βλάπτει η αποκλειστικά στρατιωτική εκδοχή της ηγεμονίας που έχει κυριαρχήσει επί Μπους και νεο-συντηρητικών. Αυτή η εκδοχή εκφράζεται με πολιτικούς όπως ο Αλ Γκορ και εν μέρει και ο Ομπάμα, αλλά μοιάζει σχεδόν αδύνατο να κυριαρχήσει ακόμα, δεδομένης της ασφυκτικής πίεσης του σιωνιστικού λόμπι και των συμμάχων τους της νεοσυντηρητικής συμμορίας. Είναι χαρακτηριστικό πως ο Ομπάμα, στην κούρσα για την προεδρία, υποχρεώθηκε να δώσει γην και ύδωρ στο Ισραήλ και την AIPAC, υποστηρίζοντας την κατοχή της Ιερουσαλήμ στο σύνολό της από το Ισραήλ και απειλώντας το Ιράν, ώστε να γίνει αποδεκτός από το πολιτικό σύστημα. Ίσως χρειάζονται και άλλες μαύρες Δευτέρες και άλλα φιάσκα τύπου Ιράκ και Γεωργίας για να αποφασίσει το αμερικανικό κατεστημένο να μεταβάλει γραμμή πλεύσης.
Η κρίση στην Ελλάδα
Μέσα σε αυτά τα πλαίσια αναπτύσσεται η κρίση στη χώρα μας και προκαλεί σεισμικές δονήσεις στο συνολικό οικονομικό και πολιτικό σύστημα:Η Ελλάδα είναι ήδη μια σχισμένη χώρα μεταξύ των δύο υπό διαμόρφωση μπλοκ, δηλαδή της αγγλοσαξωνικής Δύσης και του μη δυτικού κόσμου. Και αυτή η θέση, που εν μέρει εκφράζει και ένα μέρος της «παλιάς Ευρώπης», είναι ακόμα πιο τονισμένη στην ελληνική περίπτωση –από όλες τις απόψεις. Κατ’ αρχάς, πολιτισμικά και από άποψη παράδοσης, η Ελλάδα ανήκει στον ενδιάμεσο χώρο μεταξύ Ανατολής και Δύσης, και έχει ιδιαίτερους δεσμούς με τη Ρωσία και τον ορθόδοξο κόσμο, εξ αιτίας τόσο των παλιών ιστορικών σχέσεων, όσο και της ταύτισης των συμφερόντων τους.
Κατά δεύτερο λόγο, οικονομικά. Τα τελευταία χρόνια, ιδιαίτερα μετά την πτώση του «τείχους» και την επανασύνδεση της Ελλάδας με τα λοιπά Βαλκάνια, παρά τα «αγκάθια» των πολέμων και των Σκοπίων, οι σχέσεις της ελληνικής οικονομίας με τα Βαλκάνια και την Ανατολική Ευρώπη συνολικά, έχουν αρχίσει να αποκαθίστανται και οδηγούν σε μια ισορροπία μεταξύ Δυτικής και Ανατολικής Ευρώπης, τουλάχιστον ως προς τον παραγωγικό τομέα της οικονομίας. Έτσι, το 2007 οι εξαγωγές μας προς την Ευρώπη των 15 περιορίστηκαν μόνο στο 43,2% του συνόλου, ενώ μερικά χρόνια πριν αντιπροσώπευαν το 60-65%. Όσο για τις ΗΠΑ, έπεσαν στη θέση του όγδοου πελάτη των ελληνικών εξαγωγών ενώ δύο χρόνια πριν βρισκόταν στην έκτη θέση, και με 692 εκ. ευρώ αντιπροσωπεύουν μόλις το 4,05% των ελληνικών εξαγωγών. Αντίστροφα, η Βουλγαρία έχει φθάσει στην τέταρτη θέση με 1.110 εκ. ευρώ και η Ρουμανία στην 6η θέση με 775 εκ. Τα Βαλκάνια (χωρίς την Τουρκία) αντιπροσωπεύουν πλέον το 16% των εξαγωγών, ενώ η μικρή Κύπρος, με 1.112 εκ. ευρώ, κατέλαβε την τρίτη θέση μετά τη Γερμανία και την Ιταλία, με το 6,5% των εξαγωγών του ελλαδικού κράτους! Στις πρώτες είκοσι χώρες, πελάτες της Ελλάδας συμπεριλαμβάνονται οκτώ πρώην ανατολικές (Βουλγαρία, Ρουμανία, Αλβανία, Σερβία, ΠΓΔΜ, Σλοβενία, Ρωσία, Πολωνία), το δεύτερο ελληνικό κράτος, η Κύπρος, και η Τουρκία.
Αντίστροφα, βέβαια, το μεγαλύτερο συντριπτικά ύψος των εισαγωγών προέρχεται από τη Δύση –την Ευρωπαϊκή Ένωση–, γεγονός που καταδεικνύει πως ακόμα η παρασιτική εξάρτηση παραμένει κυρίαρχη. Όμως, και εδώ οι τάσεις ανατροπής είναι αδιαμφισβήτητες, και τρεις χώρες, η Κίνα, η Ρωσία και το Ιράν, κάλυπταν το 15% του συνόλου των εισαγωγών.
Ακόμα και σε τομείς όπως ο τουρισμός και η ναυτιλία, που αποτελούν το κέντρο βάρους μιας παρασιτικής οικονομίας και συνδέουν αποφασιστικά την ελληνική οικονομία και τις ελίτ με τη Δύση, οι αλλαγές είναι τεράστιες και ταχύτατες. Το βάρος του τουρισμού από τη Δυτική Ευρώπη και τις ΗΠΑ συγκριτικά μειώνεται, ενώ αυξάνεται εκείνο των ανατολικών χωρών, των Βαλκανίων και της Ασίας. Το 2008 οι Ρώσοι τουρίστες θα ξεπεράσουν τις 300.000 και είναι πλέον πολύ περισσότεροι από τους Αμερικανούς, ενώ δαπανούν πολλαπλάσια ποσά κατά τη διαμονή τους: Σύμφωνα με τις δηλώσεις του Φ. Ζησιάδη, μέλους της διοίκησης του Ξενοδοχειακού Επιμελητηρίου Ελλάδος, «Η δεκαετία του ’80 ήταν η δεκαετία των σκανδιναβικών χωρών για τον ελληνικό τουρισμό, όπως η δεκαετία του ’90 ήταν αυτή των Γερμανών, το 2000 ανήκε στους Βρετανούς, ενώ τώρα ανατέλλει η δεκαετία των Ρώσων τουριστών»2. Και σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο Τορνιβούκα, αντιπρόεδρο της Ένωσης Ξενοδόχων Χαλκιδικής:
«Περίπου το 35% των τουριστών στη Χαλκιδική προέρχεται από τη Ρωσία, το 50% από τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης (Γερμανία, Αγγλία, Αυστρία, Γαλλία κ.ά.) και το υπόλοιπο 15% από τις χώρες των Βαλκανίων, κυρίως τη Σερβία, τη Ρουμανία και τη Βουλγαρία. Μέχρι πριν από λίγα χρόνια, οι τουρίστες από την Αγγλία και τη Γερμανία ξεπερνούσαν το 65% της συνολικής τουριστικής κίνησης της Χαλκιδικής»3. Η ανάλυση των στοιχείων των αφίξεων το διάστημα 2000-2006, τα οποία περιέχονται σε μελέτη του καθ. Παναγιώτη Παυλόπουλου για λογαριασμό του «Ινστιτούτου Τουριστικών Ερευνών και Προβλέψεων», δείχνει ότι η αύξηση που παρουσίασε ο ελληνικός τουρισμός στηρίχτηκε στις νέες αγορές της Ανατολικής Ευρώπης.
Την περίοδο 2003-2006, ο μέσος ρυθμός αύξησης των αφίξεων στην Ελλάδα από τις εν λόγω χώρες ήταν 10,1%, έναντι αύξησης 4% στο σύνολο των τουριστικών αφίξεων. Την ίδια περίοδο, οι αφίξεις από τη Ρωσία αυξήθηκαν με μέσο ετήσιο ρυθμό 17%! «Η ανάπτυξη νέων τουριστικών προορισμών σε Ευρώπη, Μεσόγειο και Ασία, σε συνδυασμό με τη μονοσήμαντη στήριξη του ελληνικού τουριστικού τομέα (91%) στη δυναμική της δυτικοευρωπαϊκής οικονομίας, [ ] εγείρουν σοβαρά προβλήματα για το μέλλον της ελληνικής τουριστικής οικονομίας», επισημαίνει στη μελέτη του ο Π. Παυλόπουλος.
Όσο για το μερίδιο της Ανατολικής και ΝΑ Ασίας και των λοιπών υπερπόντιων χωρών, θα ήταν εφικτό να φτάσει στο 15-20% αντί του σημερινού 9%. Σύμφωνα με την πρόβλεψη για την τουριστική κίνηση (που μοιάζει μάλλον υπεραισιόδοξη σε ό,τι αφορά τις δυτικές χώρες με βάση τα στοιχεία των ετών 2006 και 2007), η Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη θα καταλάβει το 20% της τουριστικής κίνησης, και άλλο 20% η υπερπόντια κίνηση, κυρίως η ΝΑ Ασία και οι αραβικές χώρες. Δηλαδή, το 40% της τουριστικής κίνησης προβλέπεται να προέρχεται εκτός Δυτικής Ευρώπης το 2017!
Πρόβλεψη Τουριστικών Αφίξεων στην Ελλάδα από Ευρωπαϊκές Προελεύσεις 2005-2017
Ανάλογες είναι οι εξελίξεις στον τομέα των θαλάσσιων μεταφορών, όπου οι Έλληνες εφοπλιστές, ενώ είναι στενά συνδεδεμένοι με το Σίτυ και τη Γουώλ Στρητ, ταυτόχρονα διεκπεραιώνουν ένα όλο και μεγαλύτερο μέρος των μεταφορών της Ασίας με μη δυτικούς προορισμούς και έχουν οικοδομήσει προνομιακές σχέσεις με την Κίνα και την Κορέα.
Και βέβαια, δεν χρειάζεται καν να αναφερθούμε σε ζητήματα όπως οι αγωγοί πετρελαίων και φυσικού αερίου ή σε θέματα όπως το Κυπριακό ή το Σκοπιανό, όπου οι Αγγλοσάξονες και οι σύμμαχοί τους παίρνουν ανοικτά θέση εναντίον της Ελλάδας και της Κύπρου, με όλες τις συνέπειες που έχει αυτό στο οικονομικό και το ευρύτερο γεωπολιτικό πεδίο· ούτε, τέλος, να μιλήσουμε για την εργασιακή καθημερινότητα της Ελλάδας, όπου ένα όλο και μεγαλύτερο μέρος του εργατικού δυναμικού προέρχεται από τα Βαλκάνια και την Ανατολική Ευρώπη.
Η οικονομική κρίση προφανώς θα ενισχύσει την προσέγγιση με τις αναπτυσσόμενες αγορές και θα μειώσει την οικονομική εξάρτηση από τη Δύση. Μόνο και μόνο η προσπάθεια του ελληνικού οικονομικού συστήματος να αποφύγει, κατά το δυνατόν, τις συνέπειες της αμερικανικής κρίσης, θα σπρώξει και άλλο την ελληνική οικονομία μακριά από το Αγγλοσαξωνικό κέντρο (έτσι π.χ. θα μειωθεί η αγορά ομολόγων από τη Δύση καθώς και τα αποθέματα σε δολάρια).
Η ελληνική οικονομία θα βρεθεί, έτσι, κυριολεκτικά διχοτομημένη μεταξύ Ανατολής και Δύσης.
Η αντίφαση πολιτικής και οικονομίας
Την ίδια στιγμή όμως, στο εσωτερικό ελληνικό τοπίο ενισχύεται η προσπάθεια ελέγχου της πολιτικής ζωής, των ελίτ και των ΜΜΕ από τους Αμερικανούς και τις προσδεδεμένες σε αυτούς πολιτικές δυνάμεις, με συνέπεια η πολιτική και πνευματική ζωή της χώρας να παίρνει μια εντελώς διεστραμμένη και διαστροφική κατεύθυνση, σε πλήρη αντίθεση με την εθνική, ακόμα και την οικονομική, πραγματικότητα.
Τωόντι, ποτέ άλλοτε μετά τη μεταπολίτευση ο έλεγχος των Αμερικανών και των συμμάχων τους (Άγγλων και σιωνιστών) δεν ήταν τόσο μεγάλος στην ελληνική κοινωνία. Η διανόηση, με το πρόσχημα του πολυπολιτισμού, επιχειρεί να αποδομήσει κάθε στοιχείο εθνικής ταυτότητας. Η Εκκλησία βρίσκεται σε κατατονία και κυριαρχείται για πρώτη φορά μετά από πολλά χρόνια από εκσυγχρονιστές και νεο-οθωμανούς. Τα ΜΜΕ και το πολιτικό προσωπικό ελέγχονται ασφυκτικά μέσα από πολυάριθμα κανάλια και μηχανισμούς διαφθοράς, εκβιασμών και απειλών. Η νεολαία έχει παραδοθεί στον αμερικανισμό στο πεδίο των συμπεριφορών και του τρόπου ζωής. Ακόμα και η παραδοσιακή φιλορωσική Αριστερά, το ΚΚΕ, επικρίνει τη Ρωσία για… ιμπεριαλισμό (ενώ, ως γνωστόν, η ΕΣΣΔ δεν ήταν καθόλου ιμπεριαλιστική!), ο ΣΥΡΙΖΑ αρνήθηκε να υπερψηφίσει τη σύμβαση για τον ρωσικό αγωγό, και οι διανοούμενοί του επισείουν τον κίνδυνο του «κινεζικού ολοκληρωτισμού», ενώ στο ΛΑΟΣ διεκδικούν ανοικτά και πάλι τον φιλοαμερικανισμό τους.
Και όμως, ποτέ άλλοτε η αμερικανική ηγεμονία δεν ήταν τόσο επισφαλής, ιδιαίτερα μετά την οικονομική κρίση. Επιπλέον δε, ο ελληνικός λαός στη συντριπτική του πλειοψηφία συντάσσεται, στο πολιτικό πεδίο, με την «Ανατολή», όπως κατέδειξαν και οι δημοσκοπήσεις του καλοκαιριού για τη Γεωργία, που συντριπτικά ήταν υπέρ των Ρώσων και κατά των Αμερικανών, ενώ το ζήτημα των Σκοπίων έχει εκτοξεύσει και πάλι τον αντιαμερικανισμό στα ύψη.
Κατά συνέπεια, υπάρχει ένα διευρυνόμενο πολιτικό και πολιτισμικό κενό το οποίο καμία δύναμη δεν μπορεί να καλύψει, ένα κενό που ως άμεση συνέπεια θα οδηγήσει σε ακυβερνησία και φαινόμενα ανομίας. Και μόνο μέσα από την εμπειρία όσων υγιών δυνάμεων συνεχίζουν να επιβιώνουν ή να αναδεικνύονται, καθώς και των ίδιων των μαζών, θα αρχίσουν να αναδεικνύονται και νέες ιδεολογικές και πολιτικές προτάσεις. Αλλά γι’ αυτά, στο επόμενο τεύχος…
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
- Στοιχεία της Αμερικανικής Υπηρεσίας Πληροφοριών: www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/br.html
- Σπ. Κτενάς, «Οι Ρώσοι σώζουν(;) τον ελληνικό τουρισμό· Κρήτη και Χαλκιδική προτιμούν οι Μοσχοβίτες», Το ΒΗΜΑ, 25/03/2007.
- Εφημερίδα Η Γνώμη, αρ. φύλλου 6012, http://www.gnomi-evros.gr.
- Παναγιώτης Παυλόπουλος, Πηγές προελεύσεως αλλοδαπών τουριστών, Ινστιτούτο Τουριστικών Ερευνών και Προβλέψεων, Αθήνα 2008.
