Λίγα λόγια για τον Ισραέλ Σαχάκ

927

του Ε. Σαΐντ, από το Άρδην τ. 71, Αύγουστος-Οκτώβριος 2008

Ο Ισραέλ Σαχάκ, ομότιμος καθηγητής της Οργανικής Χημείας στο ε­βραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ, είναι ένας από τους πλέον διακεκριμένους ανθρώπους της σύγχρονης Μέσης Ανατολής. Τον συνάντησα για πρώτη φορά και άρχισα να αλληλογραφώ μαζί του πριν περίπου εί­κοσιπέντε χρόνια: αμέσως μετά τον πόλεμο του ’67 και στη συνέχεια εκείνον του 1973. Είχε γεννηθεί στην Πολωνία, είχε επιζήσει του εγκλεισμού του σε αρκετά ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης και πήγε στην Παλαιστίνη αμέσως μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Σαν όλους τους νεαρούς Ισραηλινούς, υπηρέτησε στον στρατό και μετά εξετέλεσε πλήρως τα καθήκοντά του ως έφεδρος, όπως αυτά ορίζονται από τον ισραηλινό νόμο. Προικισμένος με μια άτεγκτη λογική, ακούραστα περίεργη και παθιασμένα αποδεικτική, ο Σαχάκ ακολούθησε την ακαδημαϊκή καριέρα του αναγνωρισμένου πανεπιστημιακού καθηγητή και ερευνητή –πολλές φορές τον ψήφισαν ως τον καλύτερο καθηγητή οι φοιτητές του και πήρε αρκετά βραβεία για την ποιότητα της εργασίας του–, ενώ ταυτόχρονα άρχισε να δια­κρίνει τις ταλαιπωρίες και τις στερήσεις που προκαλούσε ο σιωνισμός και η κρατική πρακτική του Ισραήλ, όχι μόνο στους Παλαιστίνιους της Γά­ζας και της Υπεριορδανίας, αλλά επίσης και σ’ εκείνη την πολυπληθή «μη-εβραϊκή» (δηλ. παλαιστινιακή) μειονότητα που την αποτελούσαν εκείνοι που δεν έφυγαν μετά τους διωγμούς του 1948, έμειναν στον τόπο τους και έγιναν έκτοτε ισραηλινοί πολίτες. Αυτές οι σκέψεις τον οδήγησαν σε μια συστηματική έρευνα της φύσης του Κράτους του Ισραήλ, της ιστορίας του, καθώς και των ιδεολογικών και πολιτικών θέσεων που αναπτύσσονταν στο εσωτερικό του και οι οποίες, όπως γρήγορα κατάλαβε, ήταν άγνωστες στη συντριπτική πλειοψηφία των ξένων και κυρίως στους Εβραίους της διασποράς, για τους οποίους το Ισραήλ ήταν ένα κράτος θαυμαστό, δημοκρατικό και θεόπνευστο, που άξιζε την άνευ όρων προστασία και υποστή­ριξή τους.

Αργότερα ίδρυσε τη Λίγκα των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Ισρα­ήλ, της οποίας υπήρξε πρόεδρος επί πολλά χρόνια, οργάνωση σχετικά ολιγομελή, μέλη της οποίας ήταν κάποιοι που πίστευαν ότι τα δικαιώματα ήταν κοινά για όλους και όχι μόνο για τους Εβραίους. Μέσα σ’ αυτά τα πλαίσια έμαθα για πρώτη φορά γι’ αυτόν και το έργο του. Η ιδιαιτερότητα που μ’ έκανε να τον ξεχωρίσω αμέσως από τις άλλες «περιστερές» (εβραϊκές, ισραηλιτικές και μη-ισραηλιτικές) ήταν ότι ήταν ο μόνος που έλεγε την αλήθεια χωρίς φιο­ριτούρες και χωρίς να τον ενδιαφέρει αν αυτή η απλή αλήθεια θα είναι «καλή» για το Ισραήλ ή τους Εβραίους. Ήταν βαθιά και, θα έλεγα, επιθετικά μη-ρατσιστής και αντιρατσιστής, και στα κείμενά του και στις δημόσιες δη­λώσεις του. Είχε ένα μέτρο και μόνο ένα για τη μέτρηση των παραβιάσε­ων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Λίγο λοιπόν τον ενδιέφερε εάν τις πιο πολλές φορές έπρεπε να στιγματίσει επιθέσεις Εβραίων με θύματα Παλαιστινίους· διότι, απλώς αυτός, ως διανοούμενος, όφειλε να στιγματίσει αυτές τις επιθέσεις.

Δεν αποτελεί υπερβολή να πούμε ότι εξαιτίας της αυστηρής εφαρμο­γής απ’ την πλευρά του αυτής της τακτικής, έγινε πολύ σύντομα εξαιρετικά αντιπαθής στο πλατύ κοινό του Ισραήλ. Θυμάμαι όταν, πριν περίπου 15 χρόνια, ανακοινώθηκε δημόσια ο θάνατός του ενώ ήταν, βεβαίως, απολύτως υγιής. Η εφημε­ρίδα Washington Post είχε ανακοινώσει τον «θάνατό» του σε κάποιο άρθρο το οποίο, παρά την προσωπική του επίσκεψη στην εφημερίδα, όπως ο ίδιος διη­γήθηκε αστειευόμενος στους φίλους του, ποτέ δεν διαψεύστηκε επίσημα! Έτσι για κάποιους παραμένει «νεκρός», ευχή-φαντασίωση που δείχνει πόσο δυσαρεστεί μερικούς «φίλους του Ισραήλ».
Πρέπει επίσης να τονιστεί ότι ο τρόπος με τον οποίο λέει την αλήθεια είναι ορμητικός και ασυμβίβαστος. Δεν περιέχει στοιχεία ωραιοποίησης. Δεν γίνεται καμιά προσπάθεια να την εκφράσει πιο «μαλακά» ή να την κάνει πιο αποδεκτή ή πιο εξηγήσιμη.

Για τον Σαχάκ σφαγή σημαίνει έγκλημα, και έγκλημα σημαίνει σφαγή, που σημαίνει έγκλημα: Το στυλ του είναι να επαναλαμβάνει, να σοκάρει, να ταρακουνάει τους οκνηρούς και τους αδιάφορους, ώστε να συνειδητοποιήσουν, να αποκτήσουν μια συνείδηση γαλβανισμένη απ’ την ανθρώπινη δυστυ­χία, για την οποία, ίσως φέρουν μια κάποια ευθύνη. Πολλές φορές προσέβα­λε και εξόργισε ανθρώπους, αλλά αυτό αποτελούσε τμήμα της προσωπικότητάς του και, πρέπει να το πούμε, μέρος της αποστολής του. Μαζί με τον μα­καρίτη τον καθηγητή Γιεχοσουά Λέιμποβιτς –τον οποίο θαύμαζε και με τον οποίο συνεργάστηκε πολλές φορές– ο Σαχάκ ήταν από τους πρώτους που χρησιμοποίησε τον όρο «ιουδαιο-ναζισμός» για να χαρακτηρίσει τις μεθόδους που χρησιμοποιούσαν οι Ισραηλινοί για να υποτάξουν και να καταπι­έσουν τους Παλαιστίνιους. Ωστόσο, ποτέ δεν είπε ούτε έγραψε κάτι που δεν το είχε διαπιστώσει ιδίοις όμμασι, άμεσα αυτός ο ίδιος. Αυτό που τον ξεχώρισε από τους άλλους συμπατριώτες του ήταν ότι διαπίστωσε τη σχέση που υ­πάρχει μεταξύ του σιωνισμού, του ιουδαϊσμού και των καταπιεστικών ενε­ργειών εις βάρος των «μη-Εβραίων» και, βέβαια, έβγαλε τα αναγκαία συμπεράσματα.

Ένα μεγάλο μέρος των κειμένων του είναι αφιερωμένο στην αποκάλυψη της προπαγάνδας και των ψευδών της. Το Ισραήλ αποτελεί παγκόσμια εξαίρεση ως προς την ανεκτικότητα που επιδεικνύεται απέναντί του: Οι δημοσιογράφοι δεν βλέπουν, ή δεν γράφουν την αλήθεια, γιατί είτε φοβούνται ότι θα τους βάλουν στη μαύρη λίστα ή, επειδή φοβούνται πιθανά αντίποινα. Προσωπικότητες του χώρου της πολιτικής, της διανόησης και του πολιτισμού, ειδικά στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ, υμνούν το Ισραήλ και επιδεικνύουν προς αυτό μια τέτοια απλοχεριά που καμιά άλλη χώρα δεν έχει γνωρίσει σε παγκό­σμιο επίπεδο, παρ’ όλο που αυτές οι προσωπικότητες έχουν επίγνωση της αδικίας που συντελείται. Γι’ αυτή δεν λένε τίποτε. Το αποτέλεσμα είναι ένα ιδε­ολογικό προπέτασμα καπνού που ο Σαχάκ, περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον, προσπάθησε να διαλύσει. Θύμα και επιζών του ολοκαυτώματος ο ίδιος, γνωρίζει τι είναι αντισημιτισμός. Όμως, σε αντίθεση με πολλούς άλλους, δεν ε­πιτρέπει στη φρίκη του ολοκαυτώματος να καλύψει τα εγκλήματα που, εν ο­νόματι του εβραϊκού λαού το Ισραήλ διέπραξε εναντίων των Παλαιστινίων. Γι’ αυτόν ο πόνος δεν είναι αποκλειστικό προνόμιο κάποιων συγκεκριμένων θυ­μάτων και μόνον. Θα έπρεπε μάλλον να αποτελεί –αλλά αυτό σπάνια επιτυγχάνεται– μια αφετηρία για τον εξανθρωπισμό του θύματος, που θα αναλάμβανε την αποστολή να μην επιτρέψει την επανάληψη παρόμοιων φρικαλεοτήτων επί άλλων θυμάτων. Ο Σαχάκ ικέτεψε τους συμπατριώτες του να μη λησμονήσουν πως το γεγονός ότι υπήρξαν θύματα του αντισημιτισμού και ότι υπέφεραν δεν τους δίνει το δικαίωμα να κάνουν ό,τι θέλουν. Δεν εκπλήσσει λοιπόν το ότι δεν είναι και πο­λύ λαοφιλής, διότι με τα κείμενά του απαξίωνε ηθικά τους νόμους και τις πρα­κτικές του Ισραήλ προς τους Παλαιστίνιους.

Ο Σαχάκ όμως πηγαίνει ακόμη πιο μακριά: Είναι απόλυτα και ακούραστα άθρησκος σε ό,τι αφορά την ιστορία. Μ’ αυτό δεν θέλω να πω ότι στρέφεται κατά της θρησκείας, αλλά, περισσότερο, ότι είναι εναντίον της χρήσης της θρησκείας ως ερμηνευτικού εργαλείου των γεγονότων, ως επιχειρήματος για να υποστηριχτούν κάποιες παράλογες και ωμές πρακτικές, ως δικαιολογία για μεγαλύτερη εύνοια προς τους «δικούς μας πιστούς» εις βάρος των άλλων. Αυτό που είναι εκπληκτικό είναι το γεγονός ότι ο Σαχάκ δεν ανήκει, μιλώντας συγκεκριμένα, στην Αριστερά. Σε πολλά σημεία διάκειται πολύ κριτικά απένα­ντι στον μαρξισμό και θεωρεί ότι η κοσμοαντίληψή του πηγάζει από τη σκέ­ψη των φιλελεύθερων και ελευθέρως σκεπτόμενων Ευρωπαίων διανοουμένων, καθώς και διάσημων και θαρραλέων διανοητών σαν τον Βολταίρο και τον Όργουελ. Αυτό που καθιστά τον Σαχάκ υπερασπιστή των δικαιωμάτων των Παλαιστινίων, ακόμη πιο επικίνδυνο για τους αντιπάλους του, είναι το γεγονός ότι δεν διακατέχεται από συναισθηματισμούς, ώστε να συγχωρεί τις ηλιθιότη­τες των Παλαιστινίων, με τη δικαιολογία ότι υποφέρουν υπό τον ζυγό του Ισραήλ. Αντίθετα, ο Σαχάκ κράτησε πάντοτε πολύ κριτική στάση απέναντι στην ασυνέπεια της Ο.Α.Π. (Οργάνωση για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης), την ελλειπή ενημέρωσή της σχετικά με το Ισραήλ, την ανικανότη­τά της να αντισταθεί αποφασιστικά, τους συμβιβασμούς της, την προσωπολατρία που βασίλευε στο εσωτερικό της και γενικότερα την έλλειψη σοβαρό­τητάς της. Ύψωσε πάντα το ανάστημά του απέναντι στην εκδίκηση και τις δολο­φονίες «για λόγους τιμής» γυναικών της Παλαιστίνης και ήταν πάντα υπέρμα­χος της γυναικείας απελευθέρωσης.

Τη δεκαετία του ’80, όταν ήταν στη μόδα μεταξύ των Παλαιστίνιων διανο­ουμένων και μερικών απ’ τους υπεύθυνους της Ο.Α.Π. η ιδέα ενός διαλόγου με τις «περιστερές» (ειρηνόφιλους) του Ισραήλ (την οργάνωση «Ειρήνη Τώρα», το Εργατικό Κόμμα και το Μερέτζ1) ο Σαχάκ αποκλείστηκε εκ των προτέρων. Διότι, από τη μιά κρατούσε ιδιαίτερα κριτική στάση απέναντι στο ειρηνόφιλο ισραηλινό στρατόπεδο για τους συμβιβασμούς του, για την απεχθή του συνήθεια ν’ ασκεί πολύ ισχυρότερη πίεση στους Παλαιστίνιους παρά στην ισραηλινή κυβέρνηση προκειμένου να επιτευχθούν πολιτικές αλλαγές, καθώς και λόγω της απροθυμίας τους να απορρίψουν την «πάση θυσία» υπεράσπιση του Ισραήλ, αποφεύγοντας με κάθε τρόπο την όποια κριτική εναντίον του, παρουσία «μη-Εβραίων». Εκτός από αυτό, ο Σαχάκ δεν υπήρξε ποτέ πολιτικός: Δεν πίστεψε ποτέ τις πόζες και τις περίτεχνες φράσεις στις οποίες τόσο αρέσκονται οι πολιτικάντηδες. Μαχόταν για ισότητα, αλήθεια, πραγματική ειρήνη και πραγματικό διάλογο με τους Παλαιστίνιους. Οι επίσημες «περιστερές» πάλευαν για συμβιβασμούς, που θα έφερναν μια τέτοια ειρήνη σαν κι’ αυτή που έφερε η συμφωνία του Όσλο και που ο Σαχάκ προσέφερε από τους πρώτους που την κατήγγειλαν. Όμως, μιλώντας τώρα ως Παλαιστίνιος, πάντα ντρεπόμουν που τα παλαιστινιακά στελέχη, ενώ εκδήλωναν τόσο μεγάλη επιθυμία για κρυφό ή φανερό διάλογο με τους Εργατι­κούς ή με το Μερέτζ, αρνούνταν κάθε επαφή με τον Σαχάκ. Ήταν γι’ αυτούς πο­λύ ριζοσπάστης, πολύ ευθύς, πολύ περιθωριακός σε σχέση με την επίση­μη εξουσία. Πιστεύω ότι κατά βάθος φοβούνταν πως θα στεκόταν κριτικά και α­πέναντι στην παλαιστινιακή πολιτική. Και πιστεύω ότι όντως έτσι θα γινόταν.

Εκτός από το προσωπικό του παράδειγμα, δηλαδή του διανοούμενου που μένει πάντα πιστός στις πεποιθήσεις του και δεν δέχεται συμβιβασμούς ως προς την αλήθεια, έτσι όπως αυτός την προσλαμβάνει, ο Σαχάκ προσέφερε και μια άλλη τεράστια εξυπηρέτηση στους φίλους του στο εξωτερικό. Έχοντας ως βάση τη σωστή σκέψη ότι ο ισραηλινός Τύπος, παραδόξως, προσεγγίζει την αλήθεια πε­ρισσότερο και προσφέρει περισσότερες πληροφορίες από τον Τύπο των αραβι­κών και των δυτικών χωρών, μετέφρασε, σχολίασε, ανατύπωσε και έστειλε στο εξωτερικό χιλιάδες άρθρα του εβραϊκού Τύπου. Αυτή είναι μια υπηρεσία που δεν επιτρέπεται να υποτιμηθεί. Εγώ προσωπικά, π.χ., ως συγγραφέας που μίλησε κι έγραψε για την Παλαιστίνη, δεν θα μπορούσα να κάνω όσα έχω κάνει χωρίς τα κείμενά του, όπως και χωρίς το παράδειγμα του ερευνητή της αλήθειας, της γνώσης και της δικαιοσύνης που αποτελεί ο ίδιος. Είναι απλό: Του χρωστώ τόσα πολλά. Τις περισσότερες φορές έβαζε ο ίδιος τα έξοδα και τον χρόνο γι’ αυτή τη δουλειά. Τα σχόλια που έκανε και οι μικρές εισαγωγές που προσέθετε σ’ αυτές τις μηνιαίες επιλογές άρθρων απ’ τον ισραηλινό Τύπο έχουν μια ανεκτίμητη αξία τό­σο για το καυστικό τους πνεύμα όσο και για την πληροφοριακή διεισδυτικότη­τα και την παιδαγωγική υπομονή τους. Ταυτόχρονα, ο Σαχάκ συνέχιζε τις επιστη­μονικές του έρευνες και το διδακτικό του έργο, που τίποτε το κοινό δεν είχαν με τις μεταφράσεις και τα σχόλιά του.

Με κάποιον ανεξιχνίαστο τρόπο, έβρισκε και τον τρόπο να μορφώνεται σε ό­λους τους τομείς και έτσι να γίνει ο πιο μορφωμένος άνθρωπος που έχω συναντήσει. Η έκταση των γνώσεών του στη μουσική, τη λογοτεχνία, την κοινωνιο­λογία και ειδικά την ιστορία –της Ευρώπης, της Ασίας κ.ά.– είναι, κατά τη γνώ­μη μου, ανυπέρβλητη. Όμως ως ειδικός στον τομέα του ιουδαϊσμού ξεπερνά κατά πολύ όλους τους άλλους, διότι σ’ αυτόν αφιέρωσε τις βασικές του προσπά­θειες απ’ την αρχή, ως ερευνητής και αγωνιστής. Εδώ και κάποια χρόνια άρχισε να προσθέτει στις μεταφράσεις του διαφωτιστικά σχόλια, που σύντομα μετατρά­πηκαν σε μηνιαία δελτία αρκετά ογκώδη για ένα θέμα κάθε φορά, π.χ. το πραγ­ματικό ραβινικό παρασκήνιο της δολοφονίας του Ραμπίν, ή το γιατί το Ισ­ραήλ πρέπει να κάνει ειρήνη με τη Συρία (περιέργως, γιατί η Συρία είναι η μό­νη αραβική χώρα που μπορεί να το βλάψει πραγματικά στον στρατιωτικό τομέα) κ.λπ. Αυτά τα δελτία αποτελούσαν ανεκτίμητες περιλήψεις των δημοσιευμάτων του Τύπου, αλλά ταυτόχρονα και διεισδυτικές αναλύσεις με δυναμική προσέγγιση των ρευμάτων, των τάσεων και των επίκαιρων ζητημάτων που οι μεγάλες ε­φημερίδες είτε αποσιωπούν είτε σκόπιμα περιπλέκουν.

Από παλιά γνώριζα τον Σαχάκ ως καταπληκτικό ιστορικό, ως λαμπρό διανοούμενο, ως έναν πνευματικό άνθρωπο παγκόσμιας εμβέλειας, ως ένα πολιτικό αγωνιστή. Αλλά, όπως είπα και πιο πάνω, αργότερα κατάλαβα ότι βασικό του μέ­λημα ήταν η μελέτη του ιουδαϊσμού, των ραβινικών και ταλμουδικών παρα­δόσεων καθώς και όλων των σχετικών με αυτά πονημάτων. Το βιβλίο που κρατάτε είναι μια σημαντική συνδρομή σ’ αυτόν τον τομέα. Δεν είναι παρά μια σύντομη ιστορία του «κλασικού» ιουδαϊσμού, όπως και των νεώτερων πα­ραφυάδων του, με ειδική μνεία των σημείων που έχουν σημασία για την κατανόηση του σύγχρονου Ισραήλ. Ο Σαχάκ αποδεικνύει ότι τα σκοτεινά μέτρα, εξωφρενικά σοβινιστικού χαρακτήρα, που έχουν ληφθεί ανά τους αιώνες ενάντια σε Άλλους Ανεπιθύμητους, έχουν τις ρίζες τους στον ιουδαϊσμό (όπως και σε άλλες μο­νοθεϊστικές παραδόσεις βέβαια), αλλά απέδειξε επίσης και την άρρηκτη συνέχεια που υπάρχει μεταξύ αυτών και του τρόπου με τον οποίο το Ισραήλ μεταχειρίζε­ται τους Παλαιστίνιους, τους χριστιανούς και τους άλλους μη-Εβραίους. Αναδεικνύεται, έτσι, μια αποκρουστική εικόνα προκαταλήψεων, υποκρισίας και θρησκευτικής εμπάθειας.

Όμως το σημαντικό σχετικά με αυτά είναι ότι η περιγραφή που μας δίνει ο Σαχάκ όχι μόνον διαψεύδει τις ονειροφαντασίες που κατά κόρον δημοσιεύονται σχετικά με την ισραηλινή δημοκρατία στα ΜΜΕ της Δύσης, αλλά στιγματίζει εμμέσως και τους Άραβες πολιτικούς και διανοούμενους για τη σκανδαλώδη άγνοιά τους γι’ αυτό το κράτος, ειδικά όταν με στόμφο αναγγέλλουν στους λαούς τους ότι το Ισραήλ όντως άλλαξε και επιθυμεί πραγματικά την ει­ρήνη με τους Παλαιστίνιους και τους άλλους Άραβες.
Ο Σαχάκ είναι πολύ θαρραλέος και θα έπρεπε κανονικά να βραβευτεί για τις υπηρεσίες του προς την ανθρωπότητα. Όμως, το παράδειγμα άοκνης εργασί­ας, άκαμπτης ηθικής ενέργειας και διανοητικής λάμψης που εκπέμπει αποτε­λεί έναν συνεχή ερεθισμό για το «στάτους κβο» και για όλους εκείνους για τους οποίους η λέξη αντίρρηση σημαίνει ενόχληση και σύγχυση. Χαίρομαι ιδιαιτέρως διότι για πρώτη φορά, ένα δικό του μεγάλο έργο μεταφράζεται στα αραβικά. Είμαι απολύτως σίγουρος ότι αυτά που αναφέρονται στο Εβραϊκή Ιστορία-Εβραϊκή Θρησκεία θα ενοχλήσουν και τους Άραβες αναγνώστες του. Και είμαι απόλυτα σίγουρος ότι αυτό θα τον χαροποιούσε.
E.W.S
Νέα Υόρκη, Ιαν. 1996

Το Βιβλίο του Ισραήλ Σαχάκ, Εβραϊκή θρησκεία, εβραϊκή Ιστορία το βάρος τριών χιλιετιών, με δύο προλόγους του Γκορ Βιντάλ και του Έντουαρντ Σαϊντ καθώς και ένα σημείωμα του Νόαμ Τσόμσκυ θα κυκλοφορήσει στα ελληνικά από τις “Εναλλακτικές Εκδόσεις”. Η μεταφραση έχει γίνει παράλληλα, και ανεξάρτητα μεταξύ τους, από δύο διαφορετικούς μεταφραστές, την Κατερίνα Φαμελιάδου και τον Δημήτρη Μπέλλο, ενώ ο Γιώργος Καραμπελιάς πραγματοποίησε μια σύνθεση μεταξύ τους καθώς και την τελική επιμέλεια. Εδώ δημοσιεύονται τα δύο πρώτα κεφάλαια του βιβλίου καθώς και ο πρόλογος του Έντουαρντ Σαϊντ.