του Ν. Γκάμπλ, από το Άρδην τ. 70, Ιούνιος-Ιούλιος 2008
To 1999, μέσω δημοψηφίσματος, ξεκίνησε στη Βενεζουέλα η διαδικασία της αναθεώρησης του Συντάγματος. Η αναθεώρηση αυτή είχε συζητηθεί τόσο πολύ στη Βενεζουέλα, ώστε πήρε μόνο έξι μήνες για να ξαναγραφτεί και να υποβληθεί για επικύρωση από ένα ακόμα δημοψήφισμα. Το νέο σύνταγμα επισφράγισε την απαρχή μιας νέας εποχής: της Πέμπτης Δημοκρατίας. Μέσα από αυτή τη διαδικασία, δεν άλλαξε μόνο το όνομα της χώρας, αλλά και οι θεμελιακοί κανόνες της λειτουργίας του πολιτεύματος – με τη συμμετοχή και προς όφελος του λαού.
Το προοίμιο του Συντάγματος της Μπολιβαριανής Δημοκρατίας της Βενεζουέλας διακηρύσσει ότι ένας από τους στόχους του είναι να θεσπίσει τη συμμετοχική δημοκρατία μέσα από την εκλογή αντιπροσώπων, τη διεξαγωγή δημοψηφισμάτων και τη λαϊκή συμμετοχή. Στη συνέχεια, τονίζει ότι το ίδιο το Σύνταγμα αποτελεί προϊόν αυτής της νέας μορφής συμμετοχής στην εξουσία – και, στην πραγματικότητα, αυτό είναι αλήθεια.
Διάφορες κοινωνικές οργανώσεις κλήθηκαν να συμμετάσχουν στην αναθεώρηση του Συντάγματος σε πολλαπλά θεσμικά επίπεδα, μέσα από φόρουμ, εργαστήρια και επιτροπές. Μάλιστα, οι οργανώσεις ενθαρρύνθηκαν να καταθέσουν τις δικές τους προτάσεις στα αρμόδια όργανα. Σε αντίθεση με τις προηγούμενες αναθεωρήσεις, όπου τα αιτήματα των κοινωνικών εταίρων δεν ικανοποιήθηκαν επαρκώς, αυτή τη φορά το 50% των 624 προτάσεων που κατέθεσε η κοινωνία των πολιτών συμπεριλήφθηκαν στο κείμενο του Συντάγματος1 (Γκαρσία-Γκαντίγια 2003: 185). Το γεγονός ότι το κείμενο καλύπτει μια ευρεία γκάμα κοινωνικών ζητημάτων αντικατοπτρίζει το διευρυμένο επίπεδο της κοινωνικής συμμετοχής στη διαδικασία εκπόνησής του.
Υπάρχουν τουλάχιστον 111 άρθρα που αναφέρονται στα πολιτικά δικαιώματα που θεσπίζονται σε ζητήματα όπως ο πολιτισμός, η εκπαίδευση, τα δικαιώματα των ιθαγενών, το δικαίωμα στην κατοικία, η αναδιανομή της γης, η ασφάλεια των εργαζομένων, η προστασία της οικογένειας και των παιδιών και η προτεραιότητα που δίνεται στο περιβάλλον. Η πολιτική συμμετοχή διασφαλίζεται μέσα από τα άρθρα 71 έως 74, τα οποία περιγράφουν τους μηχανισμούς των λαϊκών δημοψηφισμάτων –που συνιστούν μια άμεση μορφή νομιμοποίησης της εξουσίας– αλλά και το δικαίωμα της ανάκλησης οποιουδήποτε εκλεγμένου αντιπροσώπου. Το άρθρο 341 αναφέρεται στο δικαίωμα του λαού να ξεκινήσει συνταγματικές τροποποιήσεις, αλλά και να υποβάλει τις δικές του προτάσεις –ανεξαρτήτως προέλευσης– σε δημοψήφισμα. Επίσης, δόθηκε δικαίωμα ψήφου στον στρατό, επιτρέποντας έτσι στα φτωχά κοινωνικά στρώματα, που απαρτίζουν τη δύναμή του, να συμμετέχουν στη διαδικασία λήψεως αποφάσεων της χώρας που υπερασπίζουν.
Παράλληλα, το κείμενο δεν στέκεται μόνο στα δικαιώματα των πολιτών, αλλά αναφέρεται επίσης και στις υποχρεώσεις του κράτους και των πολιτών για την επίτευξη και τη διατήρηση των ιδανικών του έθνους. Υπάρχουν έξι άρθρα που θεσπίζουν τα καθήκοντα όλων των πολιτών. Αυτά τα άρθρα καθιερώνουν και τυπικά την πρόθεση της πολιτείας της Πέμπτης Δημοκρατίας να κινητοποιήσει τον λαό στην προσπάθεια επίτευξης των εθνικών στόχων. Το άρθρο 132 δηλώνει ότι ο καθένας έχει το καθήκον να εκπληρώνει τις κοινωνικές του υποχρεώσεις μέσω της συμμετοχής του στην πολιτική, κοινωνική και κοινοτική ζωή της χώρας του, διαφυλάσσοντας τα ανθρώπινα δικαιώματα, που αποτελούν το θεμέλιο της δημοκρατικής συνύπαρξης και της κοινωνικής ειρήνης. Το άρθρο 133 ανακαλεί το δικαίωμα της πολιτείας να στρατολογεί βίαια τους πολίτες στις ένοπλες δυνάμεις, αλλά, ταυτόχρονα, αναφέρεται στην υποχρέωση του καθενός να εκτελεί την πολιτική ή στρατιωτική του θητεία με οποιοδήποτε μέσο είναι απαραίτητο για την υπεράσπιση και την ανάπτυξη της χώρας. Το άρθρο 135 αναφέρει ότι η υποχρέωση του κράτους να λειτουργεί με στόχο τη γενική κοινωνική ευημερία δεν αίρει την υποχρέωση των ιδιωτών να συμμετέχουν σ’ αυτή την προσπάθεια, με βάση τις δυνατότητές τους. Είναι προφανές ότι αυτές οι αναφορές περιγράφουν μια μορφή συμμετοχής η οποία είναι πολύ πιο διευρυμένη από εκείνη που προϋποθέτει η συμμετοχή στην εκλογική διαδικασία. Καλούν τον λαό να δει τον εαυτό του όχι ως μία κυβερνώμενη μάζα, αλλά ως ενεργό παράγοντα της χώρας του.
Είναι εμφανές ότι, μέσα από τη διευρυμένη συμμετοχή του σε κοινωνικά κινήματα αλλά και σε άλλες μορφές πολιτικής έκφρασης, ο λαός θεωρεί ότι έχει δικαίωμα λόγου πάνω στις κατευθύνσεις της χώρας σε βαθμό και έκταση που δεν έχει ξαναϋπάρξει. Αν και πολλές από τις οργανώσεις που είχαν ως στόχο να ξεκινήσουν αυτές τις διαδικασίες διαλύθηκαν μόλις επιτεύχθηκε ο στόχος αυτός, στη συνέχεια αναπτύχθηκαν άλλες ομάδες, που έθεταν πιο συγκεκριμένα αιτήματα γύρω από ζητήματα όπως αυτό του περιβάλλοντος, της στέγασης και της εκπαίδευσης. Πέρα από αυτές τις ομάδες, σήμερα, στη Βενεζουέλα, δραστηριοποιούνται κυριολεκτικά εκατοντάδες χιλιάδες νέων ομάδων: οργανώσεις γειτονιάς, κοινοτικές οργανώσεις, συνεταιρισμοί και κοινωνικά δίκτυα.
Σύμφωνα με την PROVEA, μια βενεζουελανή μη-κερδοσκοπική οργάνωση για τα ανθρώπινα δικαιώματα, το πιο σημαντικό κοινωνικό κίνημα στη χώρα, από την ανακήρυξη της Πέμπτης Δημοκρατίας, είναι οι συνεταιρισμοί. Οι συνεταιρισμοί αναπτύσσονται σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής της χώρας και δρουν μέσα σ’ όλα τα κοινωνικά κινήματα. Σύμφωνα με το Εθνικό Συμβούλιο για τους Συνεταιρισμούς, το 2001, υπήρχαν γύρω στους 1.900. Τον Ιούλιο του 2003, οι συνεταιρισμοί είχαν ανέλθει στις 10.000, ενώ 659.000 άτομα συμμετείχαν σ’ αυτούς. Το Εθνικό Συμβούλιο αναφέρει ότι το 34% των συνεταιρισμών δραστηριοποιείται στις υπηρεσίες και την παραγωγή προϊόντων, το 31% στη γεωργία και το 23% στις μεταφορές.
Τον Ιούνιο του 2003, ο Πρόεδρος ανακοίνωσε ότι θα χρηματοδοτήσει τους συνεταιρισμούς με 15 δισ. μπολίβαρ από τον ομοσπονδιακό προϋπολογισμό. Επίσης, ο Ειδικός Νόμος για τους συνεταιρισμούς του 2001, που ορίζει τους βασικούς κανόνες λειτουργίας τους, διακηρύσσει ότι: «θα δοθεί προτεραιότητα στους συνεταιρισμούς σε ό,τι αφορά στη χρηματοδότηση και τις πιστώσεις», ενώ ταυτόχρονα θα προτιμηθούν και για τα δημόσια έργα. Για μια χώρα όπου οι επιχειρήσεις εξαρτώνται κυρίως από τη δραστηριότητα του δημόσιου τομέα και των πετρελαϊκών εταιρειών, αυτό είναι πολύ σημαντικό. Επίσης πολύ σημαντικό για τους συνεταιρισμούς είναι το άρθρο 24 του Νόμου του Ομοσπονδιακού Ταμείου για την Αποκέντρωση (FIDES), που ορίζει ότι το 20% των ετήσιων πόρων των κρατιδίων και των δήμων θα πρέπει να κατευθύνεται στη χρηματοδότηση των προγραμμάτων των οργανωμένων κοινοτήτων, των οργανώσεων γειτονιάς και των μη κυβερνητικών οργανώσεων. [ ]
Μέσω των συνεταιρισμών, το κράτος στοχεύει στο να παροτρύνει τις κοινότητες να αναλάβουν τις ευθύνες της συγκυβέρνησης στην επίβλεψη, τον έλεγχο, τη διοίκηση και την εκτέλεση των δημοσίων έργων, των υπηρεσιών, της εκπαίδευσης και του πολιτισμού. Αυτό το πρότυπο κοινωνικής οργάνωσης αποκεντρώνει τη δύναμη και κατανέμει την εξουσία, πέρα από τα δημοτικά συμβούλια και την τοπική αυτοδιοίκηση, στους ίδιους τους πολίτες, παρέχοντας σε αυτούς και τα κατάλληλα δημόσια νομικά όργανα για τη σύγχρονη άσκηση της κυριαρχίας (Red de Redes Politico Social, 2001). Οι συνεταιρισμοί συμμετέχουν σχεδόν σε κάθε έκφραση της κοινωνικής κινητοποίησης. Τα μεμονωμένα κύτταρα των συνεταιρισμών έχουν αρχίζει να ομαδοποιούνται σε συνεταιρισμούς γειτονιάς, οι οποίοι, στη συνέχεια, σχηματίζουν τους περιφερειακούς συνεταιρισμούς για να καταλήξουν εντέλει να συμμετέχουν στα αντίστοιχα εθνικά δίκτυα.
Για παράδειγμα, η Αναπτυξιακή Τράπεζα των Γυναικών (BANMUJER), η οποία ιδρύθηκε το 2001 με σκοπό να παρέχει πίστωση με χαμηλά επιτόκια καθώς και τεχνογνωσία στις γυναίκες και τις μικρές τους επιχειρήσεις, μετασχηματίστηκε πρόσφατα σε συνεταιρισμό. Οι Μονάδες της Οικονομικής Συνεργασίας, που προέκυψαν από αυτόν τον σχηματισμό, είναι συνεταιρισμοί που απαρτίζονται από πέντε μέχρι εννέα γυναίκες και που αναλαμβάνουν παραγωγικές δραστηριότητες στο εσωτερικό των κοινοτήτων. Οι μονάδες εκείνες που λειτουργούν στην ίδια γεωγραφική περιοχή συγκροτούν δευτεροβάθμια δίκτυα. Η ιδέα είναι η ίδια όπως και με άλλους συνεταιρισμούς: Οι πιο σύνθετες συνεταιριστικές δομές μπορούν να αντιμετωπίσουν πιο σύνθετα ζητήματα. Σε αυτό το πνεύμα, η BANMUJER παρέχει δωρεάν συμβουλές στις γυναίκες για ζητήματα όπως η σεξουαλική παιδεία, τα πολιτικά δικαιώματα κ.λπ.
Ένα άλλο παράδειγμα της διάδοσης των συνεταιρισμών μπορεί να ιδωθεί μέσα από τα κινήματα στις φτωχογειτονιές και στην ύπαιθρο. Η αναδιανομή της γης ρυθμίζεται από τις «επιτροπές γης». Αυτές αποτελούν εκλεγμένες λαϊκές επιτροπές, που η καθεμία από τις οποίες εκπροσωπεί μέχρι και 200 οικογένειες. Περίπου 150.000 άνθρωποι εμπλέκονται σ’ αυτές τις επιτροπές, που συμμετέχουν άμεσα στη διατύπωση των νόμων που αφορούν την κατανομή της γης (Kerilla, 2003). [ ]
Η βολιβαριανή διοίκηση έδωσε το δικαίωμα στις οργανωμένες κοινότητες να παρέχουν άδειες για τοπική εκπομπή. Παρά την αντίθεση των παραδοσιακών μεγάλων συγκροτημάτων Τύπου και τηλεόρασης, τουλάχιστον 9 τηλεοπτικά κανάλια και 38 ραδιοσταθμοί, πολλοί από τους οποίους είχαν ξεκινήσει να εκπέμπουν παράνομα, έχουν νομιμοποιηθεί. Επίσης, κυκλοφορούν σχεδόν 500 κοινοτικές εφημερίδες και αμέτρητες ειδησεογραφικές ιστοσελίδες.
Πολλές από αυτές τις πηγές ειδήσεων δημιουργούνται από κοινότητες των φτωχογειτονιών και όλες οργανώνονται από τη βάση, από «ερασιτεχνικές» ομάδες, που κινητοποιούνται με την ελπίδα να προσφέρουν στις κοινότητές τους, σπάζοντας το μονοπώλιο της διανομής των πληροφοριών που έχει στραγγαλίσει το έθνος. Τα ανεξάρτητα κοινοτικά μέσα της Βενεζουέλας κερδίζουν πολλές φορές την προσοχή και την υποστήριξη των διεθνών ανεξάρτητων μέσων. Πολλοί θεωρούν πως τα κοινοτικά μέσα ενημέρωσης διαθέτουν πολύ περισσότερα πλεονεκτήματα από τα αντίστοιχα εναλλακτικά, μιας και τα τελευταία καλύπτουν γενικά τα ίδια θέματα με τα εμπορικά μέσα, ενώ τα κοινοτικά σκάβουν βαθύτερα και αποκαλύπτουν το πώς οι άνθρωποι προσλαμβάνουν τα εθνικά και τα παγκόσμια γεγονότα. Οι κοινοτικοί δημοσιογράφοι συλλέγουν και παρουσιάζουν ιστορίες ζωής από περιοχές τις οποίες τα εμπορικά μέσα δεν έχουν διανοηθεί καν να επισκεφθούν. Θέτουν τις κάμερες στα χέρια των πολιτών, ώστε οι ίδιοι να μπορούν να μοιραστούν την ιστορία τους με άλλους.
Όλα αυτά είναι πολύ σημαντικά για τη Βενεζουέλα, όπου σήμερα τα μεγάλα συγκροτήματα των ΜΜΕ, που ελέγχονται από την αντιπολίτευση, αποσιωπούν συστηματικά τις παρεμβάσεις του κράτους και της κοινωνίας. Αντί γι’ αυτές, τα μεγάλα μέσα επικεντρώνονται σε ζητήματα όπως η τιμή του πετρελαίου, οι αντάρτες της Κολομβίας ή οι τρόποι του Τσάβες. Μέχρι πρόσφατα, τα ΜΜΕ στη Βενεζουέλα αποτελούνταν από τέσσερα μεγάλα ιδιωτικά κανάλια και 10 μεγάλες εφημερίδες. Από αυτά τα μέσα, μόνο ένα δεν συμμετείχε, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, στο πραξικόπημα του 2002, μιας και συνιστούν ουσιαστικά τον σκελετό της αντιπολίτευσης. Ο ρόλος τους έγκειται στο να υποκινούν τις διαδηλώσεις, να δυσφημούν το κυβερνητικό έργο, να παραποιούν τα στοιχεία και τις στατιστικές και να καθιστούν αληθοφανή τα πρωτοφανή ψεύδη που διακινούν. Κατά τη διάρκεια της δίμηνης αργίας της πετρελαιοπαραγωγικής βιομηχανίας, οι τηλεοπτικοί σταθμοί έπαιζαν κατά μέσο όρο 12 τηλεοπτικά σποτ εναντίον του Τσάβες ανά μια ώρα (Maryknoll Lay Missioners, 2003; author’s pers. obs.).
Ένα ακόμα βασικό κοινωνικό κίνημα που εξαπλώνεται σε όλη τη χώρα είναι οι Βολιβαριανοί Κύκλοι (Circulos Bolivarianos – CB). Οι «Κύκλοι» εμφανίστηκαν το 2000 2 και δεν ξεκίνησαν με πρωτοβουλία της κυβέρνησης, αλλά ως κοινοτικές ομάδες που μελετούσαν το Σύνταγμα και την βενεζουελάνικη ιστορία. Στη συνέχεια, εξελίχθηκαν σε ομάδες που δρούσαν για την αναβάθμιση των κοινοτήτων. Αργότερα, οι «Κύκλοι» αναμείχθηκαν και σε ευρύτερα ζητήματα όπως είναι η υγεία και η εκπαίδευση. Τελικά, αυτές οι οργανώσεις εξέφρασαν την επιθυμία να συμμετάσχουν άμεσα στη διαδικασία λήψης αποφάσεων που επηρεάζουν τις κοινότητές τους. Αποδεχόμενος το αίτημά τους, ο Πρόεδρος κάλεσε τον λαό να συγκροτήσει «Κύκλους» σε όλη τη χώρα, αναγνωρίζοντάς τους ως έναν από τους βασικούς μηχανισμούς της συμμετοχής του στην εξουσία. Έπειτα από αυτό, πολλές κοινοτικές ομάδες μετεξελίχθηκαν σε Βολιβαριανούς Κύκλους.
Σήμερα, στους Βολιβαριανούς Κύκλους, συμμετέχουν γύρω στα 2,2 εκατομμύρια πολίτες. Κάθε «Κύκλος» αποτελείται από 7 με 10 άτομα, τα οποία απολαμβάνουν πλήρη ισότητα στους κόλπους του. Πρωταρχικός σκοπός κάθε «Κύκλου» είναι η παρέμβαση στην κοινότητα όπου εδράζεται. Οι παρεμβάσεις των «Κύκλων» μπορούν να πάρουν διάφορες μορφές, όπως η κατασκευή υποδομών στις γειτονιές, η προώθηση πολιτιστικών εκδηλώσεων, ή η συμμετοχή στα πανεθνικά προγράμματα. Αλλά, όπως επισημαίνει ο Ουλίσες Κάστρο, μέλος της εθνικής ομάδας συντονισμού, πολλοί από αυτούς τους 200.000 κύκλους, λόγω της έλλειψης καθοδήγησης και βοήθειας, δεν λειτουργούν ενεργά στις κοινότητές τους (2003, pers. comm.).
Αναγνωρίζοντας αυτήν την αδυναμία τους, ότι δηλαδή –όπως σημειώνουν και οι Γκαρσία-Γκαντίλα(2003: 193)– οι μικρές κοινοτικές ομάδες που ασχολούνται με επιμέρους θέματα κινδυνεύουν να εξαφανιστούν όταν αυτά ικανοποιούνται, δίχως να μετεξελιχθούν σε μαζικότερα κοινωνικά κινήματα, οι «Κύκλοι» αναδιοργανώθηκαν σε μια πιο πολύπλοκη βάση, ξεπερνώντας τον παραδοσιακά αυστηρά τοπικό τους χαρακτήρα.
Οι «Κύκλοι» οργανώνονται τώρα στους Βολιβαριανούς Οίκους (Casas Bolivarianas). Αυτή η νέα δομή επιδιώκει να ενοποιήσει τις παρεμβάσεις των «Κύκλων», μαζί με τις διάφορες άλλες κινήσεις και ενώσεις πολιτών, προκειμένου να αντιμετωπιστούν τα σύνθετα ζητήματα που έχουν περιφερειακή, εθνική, ακόμα και διεθνή διάσταση. Ο πρώτος Βολιβαριανός Οίκος, “23 de Enero” (23 Γενάρη), ιδρύθηκε στον Δήμο του Καράκας και έχει την έδρα του σε μια παραγκογειτονιά με πλούσια αγωνιστική παράδοση. Στο προσεχές μέλλον, 1078 «Οίκοι» αναμένεται να ιδρυθούν, ένας περίπου σε κάθε συνοικία. [ ]
Οι ενώσεις πολιτών, που συμμετέχουν, θα οργανωθούν σε 10 τομείς δραστηριοτήτων, σύμφωνα με τη μορφή της δράσης τους και τις δυνατότητές τους. Αυτοί οι τομείς είναι: ο προγραμματισμός και η ανάπτυξη, η εκπαίδευση, η κοινωνική οικονομία και η παραγωγική εργασία, ο πολιτισμός και οι επικοινωνίες, η ασφάλεια των τροφίμων, η υγεία και το περιβάλλον, η ασφάλεια και οι κοινωνικές υπηρεσίες, οι υποδομές, η αστικοποίηση και οι μεταφορές, ο τουρισμός, η αναψυχή και ο αθλητισμός και η λατινοαμερικανική ολοκλήρωση, η διεθνής αλληλεγγύη και η εθνική κυριαρχία3. [ ]
Με λιγοστή χρηματοδότηση και, συχνά, αντιμετωπίζοντας την αντίδραση των τοπικών αρχών, αυτές οι κοινοτικές οργανώσεις λειτούργησαν ως σανίδα σωτηρίας για πολλές φτωχογειτονιές κατά τη διάρκεια των προηγούμενων δεκαετιών. Η επαναστατική κυβέρνηση έχει αναγνωρίσει τη δράση τους, παραδίδοντάς τους τη διαχείριση πολλών από τα νέα κοινωνικά προγράμματα που αφορούν την περιοχή τους. Ως ανταπόδοση, αυτές οι ομάδες φέρουν εις πέρας τα πιο δύσκολα προγράμματα.
Σε μερικά από τα προγράμματα αυτά συμμετέχει και ο στρατός. Σε μια χώρα που δεν έχει εμπλακεί σε επιθετικό πόλεμο από τους χρόνους της αποικιοκρατίας, πολλοί θεωρούν ορθό το να περιλάβουν στην έννοια της εθνικής ασφάλειας και εσωτερικά ζητήματα, έτσι ώστε να προσθέσουν στο καθήκον του στρατού την υπεράσπιση της δημόσιας υγείας και της ευημερίας. Στα πλαίσια αυτού του νέου ρόλου, ο στρατός έχει συμμετάσχει στην αποκατάσταση των φυσικών καταστροφών, στην κατασκευή σχολείων, του οδικού δικτύου κ.λπ. Μέσα από μια συμμαχία των κοινοτήτων με τον στρατό, που αποκλήθηκε Avispa, χτίστηκαν πάνω από 20.000 σπίτια, ενώ μια άλλη αντίστοιχη έχει επισκευάσει άλλα 10.000 (Argerich, 2003). Επίσης, ο στρατός προμηθεύει γύρω στους 112.000 τόνους τροφίμων στις φτωχές περιοχές σε τιμές κόστους. (Toothaker, 2003).
Προκειμένου να καταπολεμήσει τον υποσιτισμό και να διασφαλίσει τη διατροφική αυτάρκεια της χώρας, το σχέδιο «Όλα τα χέρια στην καλλιέργεια» (Todas las Manos a la Siembra) ενσωματώνει διάφορα προγράμματα όπως το Αστικό και Περιαστικό Γεωργικό Πρόγραμμα (Programa de Agricultura Urbana y Periurbana) και τις Σαμορανικές Φάρμες (Fundos Zamoranos). Το πρώτο πρόγραμμα είναι μια εκστρατεία που φιλοδοξεί να μετατρέψει εγκαταλειμμένες αστικές περιοχές σε κοινοτικά περιβόλια. Στα πλαίσιά του, προσωπικό του στρατού, σε συνεργασία με εθελοντές από το κίνημα της γειτονιάς και υπό την επίβλεψη Κουβανών ειδικών σ’ αυτού του τύπου τις καλλιέργειες, δουλεύουν για να μετατρέψουν 2.470 στρέμματα εγκαταλειμμένης γης, στο Καράκας, σε καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Το δεύτερο πρόγραμμα επιχειρεί να οικοδομήσει μια συμμαχία μεταξύ πολιτών και πανεπιστημίου. Με δύο πειραματικά αγροκτήματα ήδη σε λειτουργία, οι φοιτητές έρχονται σε επαφή με την αγροτική πειθαρχία δουλεύοντας στο πλευρό έμπειρων αγροτών που προσλαμβάνονται από τις κοντινές κοινότητες.
Μαζί με τα καινοτόμα κοινωνικά κινήματα που αναφέρθηκαν παραπάνω, η Βενεζουέλα διαθέτει και παραδοσιακού τύπου κοινωνικές οργανώσεις. Το ενδιαφέρον είναι ότι υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός παράλληλων οργανώσεων, που διακρίνονται μεταξύ τους από το εάν υποστηρίζουν το βολιβαριανό σχέδιο ή όχι. Παραδείγματος χάριν, παράλληλα με την παραδοσιακή Εθνική Οργάνωση Γυναικών, υπάρχει το Βολιβαριανό Κίνημα Γυναικών. Παράλληλα με τη Συνομοσπονδία Εργατών της Βενεζουέλας, υπάρχει η Βολιβαριανή Ομοσπονδία Εργατών. Παρομοίως, δίπλα στη Δημοκρατική Νεολαία, λειτουργεί η Βολιβαριανή Ένωση Φοιτητών κ.ο.κ. Αυτές οι βολιβαριανές πρωτοβουλίες ασχολούνται με τα ίδια ζητήματα με τα οποία καταπιάνονται οι παραδοσιακές οργανώσεις, προσεγγίζοντάς τα όμως μ’ έναν ριζικά νέο τρόπο. Ενώ πολλοί θεωρούν πως αυτή η διάσπαση πλήττει το σύνολο των κινημάτων (Garcia- Guadilla, 2003: 193), πολλοί τοποθετούν αυτές τις νέες ομάδες έξω από τα παραδοσιακά πλαίσια των μονοθεματικών οργανώσεων, μιας και θέτουν τα επιμέρους αιτήματά τους στα πλαίσια μιας ευρύτερης αντίληψης για τον μετασχηματισμό της κοινωνίας. [ ]
Ολοένα και περισσότεροι τομείς της κοινωνίας οργανώνονται και συνδέονται με τη «διαδικασία» (el proceso: έτσι έχει επικρατήσει να αποκαλείται το βολιβαριανό σχέδιο στην καθομιλουμένη) – ο υπέρτατος σκοπός της οποίας είναι να δημιουργήσει μια νέα κοινωνία, που να βασίζεται στην καθολική συμμετοχή, στην κοινωνική δικαιοσύνη και στην ισότητα. Πάρα πολλές οργανώσεις προσπαθούν να διασφαλίσουν τη συνέχεια αυτής της διαδικασίας, ανεξάρτητα από το εάν θα υπάρχει κάποιος αντιπρόσωπός της στο προεδρικό μέγαρο ή όχι, ενισχύοντας τον λαϊκό ενθουσιασμό που πηγάζει από αυτή την πρωτοφανή αίσθηση συμμετοχής στην εξουσία που επικρατεί στη χώρα.
Οι κοινωνικές οργανώσεις που αντιτάσσονται στο βολιβαριανό κίνημα διαμαρτύρονται ότι η παρούσα κυβέρνηση τους παραμελεί. Πολλές από αυτές τις ομάδες συμμετείχαν ενεργά στη διαμόρφωση του Συντάγματος της Πέμπτης Δημοκρατίας, αλλά ανακάλυψαν ότι τελικά δεν συμφωνούσαν με το κείμενο ή τουλάχιστον με την ερμηνεία του. Μερικοί παραπονούνται ότι οι θεσπισμένοι κανόνες του διαλόγου μεταξύ της κοινωνίας των πολιτών και του κράτους δεν λειτουργούν. Με την υποστήριξη των παλιών οικονομικών ελίτ, που χάνουν τον έλεγχο πάνω στον πλούτο του έθνους, πολλές από αυτές τις ομάδες υποδαύλισαν και συμμετείχαν στις πολιτικές ταραχές, στις απεργίες και στον πρωτοφανή πόλεμο κατασυκοφάντησης του νέου καθεστώτος.
«…Η κοινωνία των πολιτών αναγνωρίζει τη δημοκρατική νομιμοποίηση του νέου προσωρινού Προέδρου της Δημοκρατίας της Βενεζουέλας, δρα Πέδρο Καρμόνα Εστάντσα». Αυτή η επιστολή αναγνώρισης, που υπογράφηκε από προέδρους κοινωνικών οργανώσεων της μεγαλο-μεσαίας τάξης όπως η Elegir (Θέλουμε να επιλέξουμε), η Ciudadanονa Activa (Ενεργοί Πολίτες), το Visiσn Emergente (Επείγον όραμα), το Frente Institucional Militar (Θεσμικό Στρατιωτικό Μέτωπο) και το Red de Veedores (Δίκτυο εκλογικών παρατηρητών), καταδεικνύει την εμπλοκή αυτών των οργανώσεων στο στρατιωτικό πραξικόπημα του Απριλίου του 2001, που κόστισε στη χώρα πάνω από 1 δις $ (PROVEA, 2002).
Αργότερα, οι ίδιες ομάδες δυσαρεστημένων, οι οποίες ακόμα ελέγχουν τον πλούτο του έθνους, συμμετείχαν σε μια απεργία που κόστισε στη Βενεζουέλα περίπου 7 δισ. $ ή περίπου το 9% του Α.Ε.Π. της χώρας (Roth 2003). Η μακροπρόθεσμη ζημιά αυτής της κινητοποίησης, βέβαια, δεν μπορεί να εκτιμηθεί. Εάν η κυβέρνηση του Τσάβες δεν είχε δικαιολογία για να εξαιρέσει αυτές τις οργανώσεις από την κοινωνία των πολιτών πριν το 2002, όπως ισχυρίζεται η αντιπολίτευση, μετά από αυτή τη χρονιά, οποιαδήποτε κίνηση προς αυτή την κατεύθυνση θα ήταν δικαιολογημένη.
Οι δυσφημιστές της αντιπολίτευσης ισχυρίζονται επίσης ότι γίνονται διακρίσεις εις βάρος τους σε ό,τι αφορά την κατανομή των δημόσιων πόρων και παραπονούνται ότι οι κυβερνητικές συμβάσεις θα πρέπει να πραγματοποιούνται σύμφωνα με τον ανταγωνισμό της ελεύθερης αγοράς. Στην πραγματικότητα, οι νόμοι που αφορούν την κατανομή των δημόσιων πόρων δεν περιέχουν καμιά διατύπωση που να μπορεί να χρησιμοποιηθεί εις βάρος οποιασδήποτε ομάδας με βάση τις πολιτικές της τοποθετήσεις. Εντούτοις, δεδομένου ότι η αντιπολίτευση εκφράζεται κυρίως από πολίτες των ανώτερων τάξεων και των ελίτ της Τέταρτης Δημοκρατίας, είναι λιγότερο πιθανό να ενδιαφέρονται για την οργάνωση συνεταιρισμών και την κοινοτική εργασία – προϋποθέσεις πολύ σημαντικές για τη χρηματοδότηση κάποιου οργανισμού. Επίσης, ο νόμος του FIDES αναφέρει ότι θα δοθεί προτεραιότητα στη χρηματοδότηση των πιο ευάλωτων περιοχών, που έχουν και τις μεγαλύτερες ανάγκες. Αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει, κατά πάσα πιθανότητα, στην εξαίρεση των κατοίκων της πλούσιας Αλταμίρας από τη χρηματοδότηση, εκτός βέβαια και εάν ζήτησαν οικονομική βοήθεια για προγράμματα που ξεπερνούν τα όρια της συνοικίας τους.4
Είναι δίκαιο κάτι τέτοιο; Είναι ευρύτατα γνωστό ότι, τουλάχιστον για τα τελευταία σαράντα χρόνια, οι επιχειρηματίες της Βενεζουέλας και οι ξένοι προστάτες τους καρπώνονταν τις κρατικές συμβάσεις όχι σύμφωνα με τον ανταγωνισμό της ελεύθερης αγοράς, αλλά με βάση τις διασυνδέσεις τους ή με αντάλλαγμα τη χρηματοδότηση των προεκλογικών εκστρατειών του εκάστοτε κυβερνώντος κόμματος. Τα κέρδη από αυτές τις συμφωνίες ρευστοποιήθηκαν σε δολάρια και αποταμιεύτηκαν στις ξένες τράπεζες. Πολύ λίγα ιδιωτικά κεφάλαια είχαν επενδυθεί στην ανάπτυξη νέων τεχνολογιών και στη βιομηχανία. Στην πραγματικότητα, πολλές βιομηχανίες είχαν εγκαταλειφθεί εντελώς, γεγονός που οδήγησε στο παράδοξο φαινόμενο μιας χώρας πλούσιας και ταυτόχρονα φτωχής, που εισήγαγε το μεγαλύτερο μέρος των τροφίμων που κατανάλωνε.
Η βιομηχανική ελίτ της Τέταρτης Δημοκρατίας θα μπορούσε να είχε συμβάλει στην ανάπτυξη της παραγωγικής βάσης της οικονομίας. Αντ’ αυτού, τα στενά της συμφέροντα και η έλλειψη πατριωτικής συνείδησης που τη διακατείχε συνέβαλαν πολύ στην οικονομική καταστροφή των δεκαετιών του ’80 και του ’90. Επειδή η παραδοσιακή βιομηχανική ελίτ δεν βοήθησε τη χώρα όταν μπορούσε, η σημερινή κυβέρνηση προτιμάει να στηρίζεται στον νέο δυναμικό παράγοντα της χώρας: τον ενωμένο λαό.
Μερικές κριτικές θεωρούν ότι οι αγρότες, οι κάτοικοι των φτωχογειτονιών και οι ιθαγενείς είναι ανίκανοι, ή τουλάχιστον ανήμποροι, να πάρουν στις πλάτες τους την ανοικοδόμηση του έθνους. [ ]. Τα κύρια εμπόδια που αντιμετωπίζει το βολιβαριανό σχέδιο, από θεσμική σκοπιά, είναι η έλλειψη μιας κουλτούρας της συμμετοχής και η εμμονή στις αρχές της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Η παθητικότητα, η απάθεια, η διαφθορά και ο ατομικισμός είναι τα εμπόδια στον δρόμο για τον μετασχηματισμό της Βενεζουέλας (Red de Redes Politico Social, 2001). Το βολιβαριανό πρότυπο διασφαλίζει το δικαίωμα του καθενός να συμμετάσχει στη μορφοποίηση και τη διεύθυνση της κοινωνίας.
Αυτή η επιθυμία δεν υλοποιήθηκε πουθενά αλλού σε τόσο μεγάλο βαθμό, όσο πραγματοποιήθηκε με τη συμμετοχή των κοινοτήτων των ιθαγενών στη βολιβαριανή διαδικασία της Βενεζουέλας. Το Βολιβαριανό Σύνταγμα αναγνωρίζει τη σημασία των κοινοτήτων των ιθαγενών με τρόπο πρωτοφανή για το σύνολο της ηπείρου. Σε γενικές γραμμές, το Σύνταγμα δίνει δικαιώματα ιδιοκτησίας στους ιθαγενείς πάνω σε όλη τη γη που τους ανήκε ιστορικά και σέβεται τον πολιτισμό και τις πολιτικές τους παραδόσεις. Αναγνωρίζει τη γλώσσα των ιθαγενών ως επίσημη γλώσσα στα πλαίσια των κοινοτήτων τους και θεσπίζει τη διαπολιτισμική, δίγλωσση εκπαίδευση. Τριάντα οργανώσεις ιθαγενών απαρτίζουν τον δεύτερο πιο ενεργό κοινωνικό τομέα στη χώρα, συμμετέχοντας σε διάφορα κινήματα, συνεταιρισμούς και κοινωνικά προγράμματα.
Η αλληλεπίδραση μεταξύ των κινημάτων που καταπιάνονται με διαφορετικά ζητήματα αποτελεί το σημαντικότερο γνώρισμα της Επανάστασης. Σε όλο τον πλανήτη, τα κοινωνικά κινήματα λειτουργούν διαχωρισμένα, στη βάση των διαφορετικών τους αιτημάτων. Περιστασιακά, κινήματα που ανήκουν στο ίδιο στρατόπεδο σχηματίζουν συμμαχίες, αλλά αρκετά συχνά τα ιδιαίτερα συμφέροντα δημιουργούν φατριασμούς και συγκρούσεις. Σπάνια, και μόνο πρόσφατα, συγκροτήθηκαν συμμαχίες κινημάτων που έχουν διαφορετικές αφετηρίες, όπως αυτή μεταξύ των συνδικάτων και των περιβαλλοντικών οργανώσεων. Η βολιβαριανή Επανάσταση ανοίγει έναν νέο δρόμο στην όσμωση των κινημάτων, μέσα από τη δημιουργία δικτύων και συνεταιρισμών, σε μια προσπάθεια να υπερβεί τα όρια του μονοθεματικού ακτιβισμού. Όλος ο κόσμος έχει στραμμένο το βλέμμα του προς τα εκεί, καθώς το πείραμα αυτό εξελίσσεται, ενώ δεν είναι λίγοι εκείνοι που το προσυπογράφουν.
Πηγές:
- Argerich, John (2003) Accomplishments of the Bolivarian Process. Μάλμο, Σουηδία: Κέντρο Μελετών Σιμόν Μπολίβαρ, διεύθυνση: http://hem.fyistorg.com/bolivar.media
- Bruschtein, Luis 2002 “Rodrigo Chaves, Coordinador General de los Circulos Bolivarianos de Venezuela: Charla Bolivariana” En Marcha 185 (August) http://www.patrialibre.org.ar/n185.htm#int
- Garcia-Guadilla, Maria Pilar 2003 “ Civil Society” pp.179-196 στο Steve Ellner and Daniel Hellinger (eds.), Venezuelan Politics in the Chavez Era: Class, Polarization & Conflict. Boulder: Lynne Rienner.
– Κυβερνητική έκδοση του 2003 “Gestion en Graphicos” Caracas: SUNACOOP http://www.sunacoop.gov.ve/ - Kerrilla, Christano 2003 “Venezuela: Class struggle on the rise in urban and rural areas” Green Left Weekly (May 21).
- Ley Especial de Asociaciones Cooperativas 2001 Caracas: Gaceta Oficial 37.285 (September 18) (http://www.colac.com/leyes/pdf/venezuela.pdf)
- Maryknoll Lay Missioners, 2003 “The unheard voices in the Venezuelan crisis: A Statement by the Maryknoll Lay Missioners In Venezuela” Washington D.C.: Catholic News Service
- PROVEA 2002 Situation de los Derechos Humanos en Venezuela: Informe Anual (Octubre 2001/ Septiembre) Caracas: PROVEA http://www.derechos.org.ve/ongs_ven/provea
- Red de Redes Politico Social 2001 “El Papel de la Redes Sociales en el Proceso de Transformacion de Venezuela” Convocation speech: Primer Encuentro Nacional de Redes y Organizaciones Sociales. Caracas: Constituyente Universitaria http://members.fortunecity.com/constituyenteuc/id70_m.htm
- Roth, Charles 2003 “Ex- PDVSA exec: Venezuela Chavez using oil co as weapon.” Petroleum World.com (March 7) http://www.petroleumworld.com/storyT699.htm
- Toothaker, Christopher 2003 “Venezuela sends soldiers, seeds to fight city hunger” Modesto Bee (August, 18)
Μετάφραση:
Γιώργος Ρακκάς
