Βόρειος Ήπειρος: Σαν θέλει η νύφη, ο γαμπρός και το… κόμμα

1,K

του Κ. Δημητρόπουλου, από το Άρδην τ. 70, Ιούνιος-Ιούλιος 2008

Κ ατά τις μακροχρόνιες επαφές μας με τους Έλληνες της Β. Ηπείρου, στην Αθήνα, τα Γιάννενα, αλλά και τους γενέθλιους τόπους τους, ακούσαμε αρκετές προσωπικές ιστορίες. Από τα σημαντικότερα κομμάτια των ιστοριών είναι και αυτά που αφορούν τον θεσμό του γάμου κατά την περίοδο του καθεστώτος Χότζα – Αλία.
Σε γενικές γραμμές, έχουν γίνει ευρύτερα γνωστές οι συνθήκες διαβίωσης εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων, με ιδιαίτερα εθνικά, θρησκευτικά, γλωσσικά, πολιτιστικά κ.ά. χαρακτηριστικά, στη μεταπολεμική Αλβανία. Ξέρουμε για τη σκληρότητα με την οποία αντιμετώπιζαν οι αρχές, αλλά και οι ντόπιοι συνεργάτες τους, τη διαφορετικότητα – όχι μόνο κατά την εκδήλωσή της. Αγνοούμε όμως πώς αντιμετωπίζονταν υποθέσεις που εμείς τις τοποθετούμε στη σφαίρα του αυστηρώς προσωπικού. Και εννοούμε ζητήματα που άπτονται των προσωπικών σχέσεων και της επισημοποίησής τους μέσω του γάμου1.

Θα ήταν αφελές να προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε τα του θεσμού του γάμου στην Αλβανία των Χότζα και Αλία, θεωρώντας την κοινωνία της Βόρειας Ηπείρου ως τυπικά πατριαρχική. Στην περίπτωση που ίσχυε κάτι τέτοιο, για την ένωση δύο νέων ανθρώπων αποφασιστικό ρόλο θα είχαν οι πατεράδες ή οι συγγενείς – κηδεμόνες, πράγμα που συνέβαινε παλαιότερα. Για τη χρονική περίοδο και την πληθυσμιακή ομάδα που εξετάζουμε, τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και την εδραίωση του Κόμματος Εργασίας Αλβανίας, οι κοινωνικοί θεσμοί αλλάζουν βιαίως. Το παντοδύναμο Κόμμα – Κράτος, παρά τις θεωρίες, που μάλλον αφορούν την έξωθεν καλή μαρτυρία2, ελέγχει και κατευθύνει την κοινωνική ζωή σε όλες της τις πτυχές. Μια από τις κυριότερες είναι ο γάμος και η δημιουργία οικογένειας.
Το παραδοσιακό στοιχείο αναμειγνύεται με τις επιταγές της εξουσίας και, σε κάθε περίπτωση, το αποτέλεσμα μπορεί να χαρακτηριστεί από συντηρητικό έως και οπισθοδρομικό. Η συνήθης πρακτική της απαγόρευσης προγαμιαίων σχέσεων συνδυάζεται με τα νέα ήθη που επιβάλλονται. Οι κοινωνικές ανισότητες δεν έχουν καταργηθεί, αλλά αναπαράγονται υπό άλλη μορφή. Διάφορα κοινωνικά σύνολα, ανάλογα με την, πιθανολογούμενη πολλές φορές, στάση τους απέναντι στο καθεστώς, την εκδήλωση εθνικών ή θρησκευτικών συναισθημάτων, τοποθετούνται στο περιθώριο της κοινωνικής ζωής3. Είναι οι λεγόμενοι «κουλάκοι» ή «ανεπιθύμητοι»4. Πρόκειται για την τρίτη τάξη της χώρας5, τα μέλη της οποίας ζουν κάτω από διαρκείς απαγορεύσεις. Βιώνουν την ανεργία ή τοποθετούνται στις χειρότερες εργασίες, η πρόσβαση στην εκπαίδευση τελειώνει, στην καλύτερη των περιπτώσεων, με την ολοκλήρωση του δεύτερου κύκλου σπουδών, οι κοινωνικές τους επαφές είναι περιορισμένες έως και ανύπαρκτες και, όσον αφορά το θέμα μας, μπορούν να παντρευτούν μόνο με άτομα της «τάξης» τους ή ακόμα υποχρεώνονται να παραμείνουν άγαμοι. Οι γάμοι με άτομα των άλλων τάξεων είναι μια πολύ επικίνδυνη κίνηση.
Το Κόμμα–Κράτος έχει καλή πληροφόρηση ακόμα και για τις προσωπικές σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ των νέων. Όταν δεν «ταιριάζουν οι τάξεις», τότε υπάρχει παρέμβαση στη μη κουλάκικη οικογένεια, ώστε αυτή να επέμβει και να ματαιώσει την οποιαδήποτε προοπτική γάμου. Έχουν καταγραφεί περιστατικά με τραγική κατάληξη, όταν οι σχέσεις δεν γίνονταν «έγκαιρα» γνωστές: βίαιη είσοδος στο σπίτι των νεόνυμφων, απαγωγή της νύφης, υποχρεωτικός γάμος της νύφης με άλλο πρόσωπο, αυτοκτονία της νύφης κ.λπ.

ΕΡΕΥΝΑ
Κατά την άνοιξη και το θέρος του 2007, και με αφορμή τη διεξαγωγή μιας δειγματοληπτικής έρευνας με ερωτηματολόγιο6 σε δύο ομάδες πληθυσμού (Δροπολίτες και Χιμαριώτες)7, μπορέσαμε να συγκεντρώσουμε, σε σχετική ερώτηση, τις απόψεις των Β/Ηπειρωτών για τις επεμβάσεις του Κόμματος–Κράτους στο θέμα του γάμου8. Μια πρώτη επεξεργασία στην ομάδα των Χιμαραίων9 φανέρωσε ένα σημαντικό κομμάτι τους που δήλωσαν ότι γνωρίζουν πως «στο περιβάλλον (τους) πραγματοποιήθηκε γάμος κατόπιν πιέσεων». Γύρω στο 40% από όσους ερωτήθηκαν, γνώριζαν κάποιο τέτοιο περιστατικό, το οποίο αφορά την περίοδο Ραμίζ Αλία10.
Προσπαθώντας να διευκρινίσουμε τους λόγους ή τις αφορμές που θεωρούν ότι οδηγούν το Κόμμα–Κράτος σε τέτοιου είδους παρεμβάσεις, οι ερωτηθέντες Χιμαραίοι κατέταξαν πρώτους τους «πολιτικούς λόγους». Ο όρος «πολιτικός» είναι βέβαια πολύ γενικός, αλλά η αποκωδικοποίησή του μας οδηγεί στο να ισχυριστούμε πως η μη συμμόρφωση και απόλυτη πειθαρχία προς τα κοινωνικά, εθνικά και άλλα πρότυπα που προβάλλει το Κόμμα–Κράτος έχουν ως συνέπεια τη βίαιη επιβολή τους ή και την τιμωρία, ακόμα και μέσω του θεσμού του γάμου. Δεύτερος κατά σειρά λόγος είναι η «ταξική διαφορά», που καθρεπτίζει τη διαίρεση της κοινωνίας σε τρεις, γενικά, «κάστες»:

• των καθοδηγητών και των πιστών στο Κόμμα–Κράτος
• του εργαζόμενου λαού
• των εχθρών του Κόμματος–Κράτους (κουλιάκοι, διωκόμενοι κ.ά.)
  Οι άλλοι λόγοι που προβάλλονται αφορούν την «κακή βιογραφία» του υποψήφιου προς γάμου (ή κάποιου συγγενή του), αλλά και την «πολιτική μεικτών γάμων». Αυτό σημαίνει πως η απόκτηση «φακέλου», δηλαδή ο χαρακτηρισμός κάποιου ως «αντιπάλου», και η συλλογή «στοιχείων» που θα αιτιολογούν αυτόν τον χαρακτηρισμό, είχε και διαχρονικές κοινωνικές συνέπειες για τους ίδιους ή τα κοντινά τους πρόσωπα. Στο ίδιο κλίμα είναι και η προσπάθεια για μείωση των εθνικών ιδιαιτεροτήτων μέσω της παντρειάς, με άτομο που ανήκει στην πλειοψηφούσα ομάδα. Ένας τέτοιος γάμος έχει ως αποτέλεσμα την επιβολή της γλώσσας του κράτους στην οικογένεια και την αποκλειστική υιοθέτησή της από τους απογόνους της, κυριαρχία των νέων κοινωνικοπολιτικών προτύπων, εχθρότητα από τα τέκνα προς τη «μειονοτική» πλευρά της καταγωγής κ.ά.
  Σχέσεις με τον κυρίαρχο
  Παρά την πολιτική των μεικτών γάμων που επεδίωκε το Κόμμα–Κράτος, η συντριπτική πλειοψηφία των ερωτηθέντων Χιμαραίων προτίμησαν να προχωρήσουν σε γάμο με άτομο που θεωρούν οι ίδιοι ως ομοεθνή, από την κωμόπολη, την Επαρχία ή άλλο μέρος11. Ελάχιστοι θα συνδεθούν με αλλοεθνή12. Πάντως, σε όλες τις περιπτώσεις, οι γάμοι συνάπτονται με ορθόδοξους.
  Η ερευνώμενη ομάδα επιθυμεί ώστε ο προσανατολισμός προς τη δημιουργία οικογενειών κοινής εθνικής και θρησκευτικής ταυτότητας να συνεχιστεί και από τους απογόνους τους. Δεν θέλουν να δουν αλλόφυλο ή αλλόθρησκο γαμπρό ή νύφη για τα παιδιά τους13. Η άποψη αυτή, ουσιαστικά, δεν αλλάζει και στην περίπτωση που ο αλλόφυλος είναι ορθόδοξος14. Εντελώς διαφορετικές είναι οι αντιλήψεις για τους όμαιμους. Προτιμούνται οι συντοπίτες και στη συνέχεια, με μικρές διαφορές, έπονται οι Έλληνες από άλλες περιοχές της Β. Ηπείρου και οι Ελλαδίτες15.
  Επίλογος
  Η θέση μας περί του πλήρους ελέγχου της κοινωνίας από το Κόμμα–Κράτος Χότζα – Αλία επιβεβαιώνεται από τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας. Ειδικότερα, οι απαντήσεις που έδωσαν οι Χιμαραίοι ερωτούμενοι είναι χαρακτηριστικές16. Καθώς οι διάφορες ομάδες, αλλά και οι οικογένειες, είχαν επιλέξει την οδό της χαλαρής κοινωνικοποίησης – κρατικοποίησης ή και της αυτοαπομόνωσης, τα γεγονότα που λάμβαναν χώρα δίπλα τους δεν ήταν πάντα γνωστά στους πάντες.
  Σε μια τέτοιου είδους δειγματοληπτική έρευνα, μέθοδος της επιλογής μίας απάντησης (ή συνδυασμού), είναι δυνατόν να περιορίζουν τους ερωτώμενους και να αποκρύπτουν, εντέλει, στοιχεία της πραγματικότητας. Για τον λόγο αυτό και προς ενίσχυση των αποτελεσμάτων, καταγράφηκαν και διηγήσεις, όσων επιθυμούσαν να επεκταθούν στο ζήτημα των επεμβάσεων του Κόμματος–Κράτους στους γάμους. Τμήματα μερικών από τις συγκεκριμένες διηγήσεις, που αφορούν περιστατικά που συνέβησαν την ερευνώμενη περίοδο, καταγράφηκαν και παρατίθενται στο παράρτημα που ακολουθεί.

1. Στο παρόν κείμενο δεν θα θιχθεί η πτυχή της καταπάτησης του δικαιώματος στην τέλεση θρησκευτικού γάμου και των ηθών και εθίμων που τον συνοδεύουν.
2. Η Λ.Σ.Δ. Αλβανίας προσπαθεί να αναπληρώσει την αδυναμία της στην εξωτερική πολιτική με τη διάδοση εξιδανικευμένων εικόνων της κοινωνικής ζωής. Όψεις της μαρξιστικής–λενινιστικής ηθικής δανείζονται για να κατασκευαστούν οι συγκεκριμένες εικόνες.
3. Στην περίπτωση των Ελλήνων, όλα τα παραπάνω στοιχεία μπορεί να συγκεντρώνονται κάθε φορά.
4. Σε γενικές γραμμές, «κου­λιάκοι» χαρακτηρίζονται άτομα ή απόγονοι ατόμων που θεωρήθηκαν ότι ήταν ενάντιοι στο πολιτικό σύστημα, ή κατείχαν μεγάλη περιουσία, ή αρνήθηκαν να ενταχθούν έγκαιρα στους «συνεταιρισμούς», ή συμμετείχαν σε κινήσεις εθνικού χαρακτήρα ή επέμεναν να θρησκεύονται κ.ά. Ο τίτλος του «κουλιάκου» είναι «κληρονομικός», οι οικογένειες αυτές ζούσαν στην απόλυτη φτώχεια και πολλές φορές εκδιώκονταν ή αναγκάζονταν να μετοικίσουν.
5. Οι άλλες δύο τάξεις είναι η μεσαία (μάζα του απλού λαού) και η άρχουσα (κομματικά – κρατικά στελέχη με ιδιαίτερα προνόμια).
6. Μέθοδοι δειγματοληψίας στο, Κυριαζή Νότα, Η κοινωνιολογική έρευνα: Κριτική επισκόπηση των μεθόδων και των τεχνικών, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1999, σ.σ. 108 – 119.
7. Χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος της συστηματικής δειγματοληψίας. Το δειγματοληπτικό πλαίσιο διαμορφώθηκε με βάση τους εκλογικούς καταλόγους του αλβανικού κράτους, εξαιρουμένων των μη εντοπίων ατόμων. Η επιλογή των ατόμων, που εν συνεχεία ερωτήθηκαν, έγινε μέσω του δειγματοληπτικού διαστήματος, διαφορετικού όμως για την κάθε περιοχή, καθώς διαφορετικός ήταν και ο αριθμός των εγγεγραμμένων εκλογέων. Στην πορεία της έρευνας ανέκυψε η ανάγκη για επιλογή και πρόσθετων ατόμων, καθώς άλλα που είχαν επιλεγεί δεν κατέστη δυνατόν να ερωτηθούν και να απαντήσουν.
8. Η έρευνα διεξήχθη στο πλαίσιο της εκπόνησης διδακτορικής διατριβής με τίτλο: «Κοινωνική και πολιτική συγκρότηση του ελληνισμού της Αλβανίας κατά την μετά τον Χότζα περίοδο».
9. Για την ομάδα των Δροπολιτών δεν έχει ολοκληρωθεί η εργασία.
10. Οι ερωτηθέντες ήταν κατηγορηματικά αρνητικοί στο σύνολό τους για παρόμοιες τακτικές για την εποχή που ακολουθεί την κατάρρευση του καθεστώτος (1990 – 91).
11. 90,63%
12. 3,13%
13. Σύνολο αρνητικών γνωμών: 76,67%
14. Σύνολο θετικών γνωμών 13,33%
15. Οι θετικές γνώμες είναι 96,67%, 93,34% και 88,33% αντίστοιχα
16. Θα σταθούμε στις γνώμες των Χιμαραίων, καθώς η επαρχία τους είχε αποσπαστεί από τις «μειονοτικές ζώνες» και οι κάτοικοί της δεν είχαν κανένα – συν τοις άλλοις – εθνικό δικαίωμα.
17. Ηγετικό στέλεχος των Χιμαραίων. Εκτελέστηκε το 1944 από τους χοτζικούς.
18. Κακή Βιογραφία σήμαινε πως κάποιος είχε Φάκελο και άρα δεν ήταν αρεστός στο Κόμμα-Κράτος.

• ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
  Μαρτυρία 1η: «Δεν γνωρίζω αν πραγματοποιήθηκε γάμος κατόπιν πιέσεων, αλλά επεμβαίναν στους γάμους και στις οικογένειες και πολλές φορές τις είχαν διαλύσει».
  Μαρτυρία 2η: «Το 1975 ο Κλεάρχος Μπ. παντρεύτηκε τη Σοφία του Μανώλη Μπ. Ήταν κόρη Κομματικού. Πήγαν και την πήραν πίσω και αυτή αυτοκτόνησε».
  Μαρτυρία 3η: «Ο Λευτέρης Μπ., ανηψιός του Γιώργου17, παντρεύτηκε την κόρη του παπα–Γιάννη Κ. (Αμαλιώ). Του περικύκλωσαν στρατιωτικοί το σπίτι και την έδωσαν σε έναν ανάπηρο, στο Μπεράτι».
  Μαρτυρία 4η: «(σ.σ. δεν επέτρεπαν γάμους) επειδή δεν ταίριαζαν οι τάξεις».
  Μαρτυρία 5η: «(σ.σ. δεν επέτρεπαν γάμους) για πολιτικούς λόγους».
  Μαρτυρία 6η: «Καλοί άνθρωποι ήταν όσοι ήταν του καθεστώτος ή οι γύρω τους».
  Μαρτυρία 7η: «Η πολιτική πίεση έρχονταν από το Κόμμα και κατηύθυνε (σ.σ. τις παντρειές)».
  Μαρτυρία 8η: «Υπήρχαν και οικονομικοί λόγοι (σ.σ. που επηρέαζαν τους γάμους)».
  Μαρτυρία 9η: «Δεν ανακατεύονταν του Κόμματος με τους άλλους (σ.σ. δεν παντρεύονταν)».
  Μαρτυρία 10η: «Υπήρχε θέμα κακού βιογραφικού»18.
  Μαρτυρία 11η: «Κουλιάκος».
  Μαρτυρία 12η: «Βάζανε καταδότη μέσα στην οικογένεια της νύφης».
  Μαρτυρία 13η: «Χώρισαν ένα ζευγάρι για πολιτικούς λόγους».
  Μαρτυρία 14η: «(σ.σ. οι οικογένειες των ντόπιων συνεργατών) δεν προχωρούσαν σε γάμο με αντίθετους προς το καθεστώς».
  Μαρτυρία 15η: «Πόλεμος τάξεων» (σ.σ. εννοεί την περιθωριοποίηση συγκεκριμένων οικογενειών)».
  Μαρτυρία 16η: «Πίεζαν την κοπέλα».
  Μαρτυρία 17η: «Την δεκαετία του ΄60 απαγορεύονταν γάμος με κουλάκο».
  Μαρτυρία 18η: «Έχουν γίνει πιέσεις να μην παντρεύονται Χιμαραίοι με Χριστιανές (σ.σ. ομογενείς), π.χ. από Γκράβα».
  Μαρτυρία 19η: «Ο Κλέαρχος Μπ., από οικογένεια κουλάκων, αγάπησε τη Σοφία Μανώλη Μπ. Ο πατέρας της ήταν στο Κόμμα. Κλεφτήκανε και πήγαν στο σπίτι του γαμπρού. Η ασφάλεια κινητοποιήθηκε και χρησιμοποίησε συγγενείς του πατέρα της νύφης για να την πάρουν πίσω. Την πήραν στο πατρικό της και σε λίγες μέρες η νύφη πήρε δηλητήριο και πέθανε». (διάβαζε και 2η μαρτυρία).
  Μαρτυρία 20η: «Ο Γρηγόρης ήταν αδερφός του Γιώργου Μπ. (σ.σ. εκτελέστηκε το 1943 από την Παρτία). Ο Γρηγόρης είχε χαρακτηριστεί κουλιάκος. Ο Λευτέρης, ο γιος του, τα έφτιαξε με την Αμαλιώ – μια κοπέλα του παπα-Γιάννη Κ. Το Κόμμα πίεσε την οικογένεια της νύφης και αυτοί πήγαν και του την πήραν γιατί ήταν κουλάκος». (σ.σ. διάβαζε και 3η μαρτυρία).
  Μαρτυρία 21η: «Μετά το ’70, το Κόμμα πίεζε τις νύφες να μη φοράνε νυφικό. Ο γαμπρός Διονύσης Κοκαβέσης πήρε σαν οδηγό τον Πάνο Μ. και με το φορτηγό του πήγε να πάρει τη νύφη και να την πάει στο σπίτι του. Αυτή βγήκε με νυφικό. Του οδηγού του είχαν δώσει εντολή από το Κόμμα να μην μεταφέρει τη νύφη αν φορά νυφικό. Όταν η νύφη αρνήθηκε, της ζήτησε να βγάλει το βέλο. Ο γαμπρός έδιωξε τον οδηγό και οι νεόνυμφοι περπάτησαν γύρω στις δυο ώρες ως το σπίτι».
  Μαρτυρία 22η: «Το 1975, στους γάμους του Τηλέμαχου Κοκαβέση, η νύφη αναγκάστηκε να παντρευτεί χωρίς καν νυφικό – με ένα απλό φόρεμα».
  Μαρτυρία 23η: «Του Σίμου Μπ., καμιά οικογένεια μέσα στη Χιμάρα δεν του έδινε νύφη, γιατί ο πατέρας του ήταν κουλάκος. Πήγε στα χωριά του Βούρκου και πήρε για σύζυγο γυναίκα που είχε μια μικρή αναπηρία».
  Μαρτυρία 24η: «Στις αρχές του ’70, ο Πέτρος Ρέτζιος έφυγε από τη Χιμάρα διότι δεν του δίναν νύφη. Πήγε και πήρε νύφη από το Λούκοβο. Εκεί είχαν εξορίσει μια οικογένεια από τους Αγίους Σαράντα, της οποίας ο πατέρας το είχε σκάσει για την Ελλάδα. Ο πατέρας του, Μίλτος Ρέτζιος, ήταν κουλάκος».
  Μαρτυρία 25η: «Τον Θωμά Λ., το 1978, τον φυλακίσανε. Στο δικαστήριο του είπε ο επικεφαλής δικαστικός ότι δεν θα αφήσουνε η γυναίκα του (σ.σ. ήταν έγκυος) να γεννήσει ένα κουτάβι όπως αυτός (“Nuk do tλ lλmλ tλ lindi njλ kλlysh si ti”). Τον χωρίσανε και η γυναίκα του δεν γέννησε ποτέ. Της το ’ριξαν το παιδί».
  ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ
  • Κυριαζή Νότα, Η κοινωνιολογική έρευνα: κριτική επισκόπηση των μεθόδων και των τεχνικών, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1999
  • Φίλιας Β. (Γεν. εποπτεία), Εισαγωγή στη μεθοδολογία και τις τεχνικές των κοινωνικών ερευνών, Σπουδαστήριο Κοινωνιολογίας ΠΑΣΠΕ – Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Gutenberg, Αθήνα 1996
  • Javue Claude (Επιμ: Τζαννόνε – Τζώρτζη Κατερίνα), Η έρευνα με ερωτηματολόγιο, Τυπωθήτω, Αθήνα 2000