του Γ. Προδρομίτη, από το Άρδην τεύχος 60, Ιούλιος – Αύγουστος 2006
Ένας τίτλος σαν τον «Αυτοκρατορία και Συνειδήσεις», με πρώτο συνθετικό έναν όρο που περιγράφει μια μορφή κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης, η οποία παραπέμπει σε προαστικά μορφώματα και με δεύτερο έναν όρο με έντονη ηθικοκανονιστική βαρύτητα, προκαλεί πράγματι την εύλογη απορία, πού έγκειται το «σύγχρονο» του περιεχομένου των 600 και πλέον σελίδων, που ακολουθούν. Αυτή ακριβώς όμως η δομή, το περιεχόμενο και οι προκείμενες της επιστημονικής και απλο-λαϊκής σκέψης της σύγχρονης παγκόσμιας πραγματικότητας είναι το αντικείμενο του βιβλίου του Γ. Παπαμιχαήλ. Ο αναγνώστης που θα κάνει τον κόπο έστω και να το φυλλομετρήσει, θα διαπιστώσει ότι η απλότητα και το –εκ πρώτης όψεως– «παρωχημένο» του τίτλου του βρίσκεται σε εξαίρετη και ευχάριστη αντίθεση με την πληθωρικότητα των περιεχομένων και την πολυσχιδία της δομής του.
Τι να σημαίνει άραγε η ρήση σύμφωνα με την οποία η συνείδηση είναι ιστορία; πώς οργανώνονται, αποδιοργανώνονται και επισημοποιούνται οι συλλογικές μνήμες; Με την πρώτη ανάγνωση φαίνεται ξεκάθαρα η αλληλουχία ερωτημάτων, που απασχολούν το συγγραφέα: πώς χρησιμοποιούμε, τι εννοούμε, και πως καταλήγουμε να εννοούμε αυτό που νομίζουμε ότι εννοούμε, διακινώντας αυτονόητες έννοιες όπως «παγκοσμιοποίηση», «διεθνοποίηση», «ανεκτικότητα», «πολυπολιτισμικότητα», «ισότητα ευκαιριών». Η εντρύφηση στη γενεαλογία των θεμελιωδών οργανωτικών αρχών σκέψης του σύγχρονου κόσμου, οι οποίες συνιστούν ιδεολογικά-ρητορικά σχήματα (θετικά σημασιολογημένα έναντι των παραπληρωματικά αντίθέτων τους: «εθνικισμός», «δογματισμός», φανατισμός», «δυσανεξία», «πολιτισμική συνεκτικότητα») και ταυτόχρονα αντικείμενα ενασχόλησης των κοινωνικών επιστημών, αποτελεί ένα ακροβατικό εγχείρημα ανάμεσα στην εμπρόθετη κατάθεση πολιτικών ερωτημάτων περί της αυτοκατανόησης του σύγχρονου κόσμου και στην απόπειρα μεθοδολογικά αρτιωμένης προσέγγισης των όρων συγκρότησης και λειτουργίας των σχημάτων, μέσω των οποίων μια κοινωνία σκέφτεται και θέτει τον εαυτό της.
Ο καθηγητής Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας, εντάσσοντας την εργασία του στην κοινωνικο-οικοδομιστική παράδοση, αναγγέλλει εξ αρχής ως αντικείμενο έρευνάς του την περιγραφή και εξήγηση των παραγόντων που οργανώνουν την ανθρώπινη διυποκειμενικότητα. Προβάλει το αίτημα ένταξης στο πεδίο της ψυχολογίας της ιστορικής προοπτικής προσδιορισμού των πολιτισμικών μορφωμάτων και σκιαγραφεί τις προϋποθέσεις ενός εμπράγματου διεπιστημονικού διαλόγου. Ασκώντας κριτική στην αλαζονεία των ακραίων βιολογικών ερμηνειών και στις μυωπικές στρεβλώσεις των ατομικιστικών-γνωστικών προσεγγίσεων, ανιχνεύει τον (συγκαλυμμένο) ιδεολογικά ενεργό ρόλο κάθε αυτάρεσκης επιστημονικής προσέγγισης, που στο όνομα της εύρεσης «πρώτων αρχών» και της παράκαμψης των «επιφαινομένων», υποβιβάζει το νόημα, την ιστορικότητα και τη φόρτιση των συμβολικών κατασκευών στο επίπεδο της απλής πληροφορίας που τακτοποιεί απλά η σταθμιστική νόηση.
Ως πολιτικό υποκείμενο, ο συγγραφέας θέτει προς κριτική το πλανητικώς εξαπλούμενο μόρφωμα του «αυτοκρατορικού λαϊκισμού». Ανατέμνοντας τις προκείμενες των αυτονόητων οργανωτικών αρχών σκέψης (όπως η «ενοποίηση» ή ο «εκσυγχρονισμός»), οι οποίες διατρέχουν κάθετα τις παλιές και υπό απόσυρση(?) κατηγοριοποιήσεις (ταξικές, εθνικές, πολιτισμικές) μελετά τους όρους αναδιάταξης και συγκρότησης των ατομικών και συλλογικών ταυτοτήτων. Θέτει σε εις βάθος ανάλυση το «διακρατικό πλήθος των εξατομικευμένων δημοκρατικών πολιτών» και στα συμπτώματα της κοινωνιογνωστικής του λειτουργίας (επιδερμική διακίνηση υπερπληθώρας πληροφοριών, εμμονή στο παροντικό και στο άχρονο, αντιφατικότητα ιδεολογικών τοποθετήσεων, συγκερασμός του κυνισμού, του αυτοσυντηρητικού πραγματισμού και της διακηρυκτικής προσήλωσης στις γενικόλογες «πανανθρώπινες αξίες») ανιχνεύει τις υφέρπουσες ηγεμονικές εκλογικεύσεις της νέας παγκόσμιας τάξης. Πέρα λοιπόν από το ότι το βιβλίο του Γ. Παπαμιχαήλ μπορεί να διαβαστεί σαν δοκίμιο πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας αλλά και σαν επιστημολογική πραγματεία, ικανοποιώντας αλλά και προβληματίζοντας τόσο το σκεπτόμενο πολίτη όσο και τον ειδικό κοινωνικό επιστήμονα, αποδεικνύει τη σαφή (και συχνά αποκρυπτόμενη) διαπερατότητα των ορίων μεταξύ επιστημονικής και καθημερινής σκέψης. Επιπλέον, και κυρίως στήνει χωρίς περιστροφές το πεδίο αντιμαχίας μεταξύ της πολιτικής ορθότητας και μη, θέτοντας σε βασανιστική κριτική τόσο τις “hard” όσο και τις “soft” πλευρές της παγκοσμιοποίησης.
Γεράσιμος Προδρομίτης
Επίκουρος καθηγητής Κοινωνικής Ψυχολογίας
του Παντείου Πανεπιστημίου
