Σ. Μπουλγκάκωφ, Ο Μαρξ ως θρησκευτικός τύπος

του Β. Κρομμύδα, από το Άρδην τ. 50, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 2004

Ο Σερ­γιος Μπουλ­γκακωφ α­νή­κει στη χο­ρεί­α των Ρώ­σων θρη­σκειο­φι­λο­σό­φων ό­πως ο Μπερ­ντιά­εφ, ο Σο­λο­βιώφ, ο Φλο­ρέν­σκι, οι ο­ποί­οι ε­πη­ρέ­α­σαν με τη σκέ­ψη και το έρ­γο τους την πνευ­μα­τι­κή κί­νη­ση του 20ού αιώ­να. Γεν­νη­μέ­νος το 1871 στην πό­λη Linvy, νό­τια της Μό­σχας, ε­πη­ρε­ά­ζε­ται αρ­χι­κά α­πό την μαρ­ξι­στι­κή θε­ω­ρί­α, την ο­ποί­α και α­πο­τυ­πώ­νει σε διά­φο­ρες ερ­γα­σί­ες του. Αρ­γό­τε­ρα, στην πε­ρί­ο­δο 1905-1917, ε­μπνέ­ε­ται α­πό τον γερ­μα­νι­κό ι­δε­α­λι­σμό, α­να­θε­ω­ρεί τις πρω­ταρ­χι­κές θέ­σεις του και α­ντι­τί­θε­ται με σφο­δρό­τη­τα στη θε­ώ­ρη­ση του αν­θρώ­που ως οι­κο­νο­μι­κής μο­νά­δας, κα­θώς και στην ταύ­τι­ση της ψυ­χο­λο­γί­ας του α­τό­μου με την ψυ­χο­λο­γί­α της τά­ξε­ως. Έ­να α­πό τα βα­σι­κά κεί­με­να αυ­τής της φά­σης εί­ναι Ο Karl Marx ως θρη­σκευ­τι­κός τύ­πος, το ο­ποί­ο πρω­το­δη­μο­σιεύ­ε­ται το 1906 και με το ο­ποί­ο θα α­σχο­λη­θού­με στο σύ­ντο­μο ση­μεί­ω­μά μας.
Η τε­λευ­ταί­α φά­ση, τώ­ρα, της πνευ­μα­τι­κής α­νέ­λι­ξης του Μπουλ­γκά­κωφ αρ­χί­ζει με­τά την Ο­κτω­βρια­νή Ε­πα­νά­στα­ση (1917) και ο­λο­κλη­ρώ­νε­ται με το τέ­λος της ζω­ής του (1944). Ο φι­λό­σο­φος, σε αυ­τήν την κρί­σι­μη ι­στο­ρι­κή κα­μπή, με­τα­στρέ­φε­ται στην Ορ­θο­δο­ξί­α, χει­ρο­το­νεί­ται ιε­ρέ­ας και δι­δά­σκει Ορ­θό­δο­ξη δογ­μα­τι­κή θε­ο­λο­γί­α στο Ιν­στι­τού­το του Α­γί­ου Σερ­γί­ου, στο Πα­ρί­σι, α­πό το 1925 έ­ως το 1944.
Το πα­ρόν με­λέ­τη­μα του Δ. Β. Μπαλ­τά, με­τα­φρα­σμέ­νο σε στρω­τά ελ­λη­νι­κά, με πο­λύ­το­νη στί­ξη και κα­τα­το­πι­στι­κά ερ­μη­νευ­τι­κά σχό­λια, ε­στιά­ζει σε πο­λύ συ­γκε­κρι­μέ­νες θέ­σεις του Ρώ­σου δια­νο­η­τή. Α­να­λυ­τι­κό­τε­ρα, ο Μπουλ­γκά­κωφ σκια­γρα­φεί, μέ­σα α­πό λί­γα αλ­λά εν­δια­φέ­ρο­ντα βιο­γρα­φι­κά στοι­χεί­α, την προ­σω­πι­κό­τη­τα του Καρ­λ Μαρ­ξ και ε­ξε­τά­ζει τις α­πό­ψεις του που τον ο­δή­γη­σαν στη δια­μόρ­φω­ση των θρη­σκευ­τι­κών του πε­ποι­θή­σε­ων. Α­κό­μα, α­πο­δο­κι­μά­ζε­ται α­πό τον Ρώ­σο σχο­λια­στή η θε­ώ­ρη­ση, εκ μέ­ρους του ι­στο­ρι­κού υ­λι­σμού, για το υ­πο­κεί­με­νο ως α­ντί­τυ­πο του κοι­νω­νι­κού τύ­που, δε­δο­μέ­νου ό­τι κα­τά την το­πο­θέ­τη­ση αυ­τή ταυ­τί­ζε­ται η ψυ­χο­λο­γί­α του α­τό­μου με την ψυ­χο­λο­γί­α της τά­ξε­ως, ε­νώ η προ­σω­πι­κή συ­νεί­δη­ση με­τα­τρέ­πε­ται σε συλ­λο­γι­κή.
Ε­κτός αυ­τών, ο Μπουλ­γκά­κωφ το­νί­ζει πως ο Μαρ­ξ εί­ναι μα­θη­τής του Φό­ιερ­μπαχ και ό­χι του Χέ­γκελ, ό­πως υ­πο­στη­ρί­ζε­ται α­πό τους πε­ρισ­σό­τε­ρους με­λε­τη­τές. Γι’ αυ­τόν τον λό­γο δεν υ­πάρ­χει σχέ­ση δια­δο­χής α­νά­με­σα στον γερ­μα­νι­κό ι­δε­α­λι­σμό και τον μαρ­ξι­σμό. Ω­στό­σο, ε­δώ θα προ­στε­θεί, πως υ­φί­στα­ται και η α­ντί­στρο­φη πο­ρεί­α, δη­λα­δή α­πό τον μαρ­ξι­σμό στον ι­δε­α­λι­σμό, ο ο­ποί­ος εί­ναι ό­μως α­παλ­λαγ­μέ­νος α­πό την ε­χθρό­τη­τα προς την με­τα­φυ­σι­κή. Αυ­τή η στά­ση ο­φεί­λε­ται στους λε­γό­με­νους “νό­μι­μους” μαρ­ξι­στές, οι ο­ποί­οι στα­δια­κά προ­σεγ­γί­ζουν έ­τσι και την ορ­θό­δο­ξη πα­ρά­δο­ση. Μια ε­ξί­σου ση­μα­ντι­κή δια­πί­στω­ση που κά­νει ο ε­ξέ­χων θρη­σκειο­φι­λό­σο­φος εί­ναι πως ο σο­σια­λι­σμός, ου­σια­στι­κά, δια­πνέ­ε­ται α­πό ά­κρα­το ε­γω­ι­σμό και α­βυσ­σα­λέ­ο τα­ξι­κό μί­σος, παρ’ ό­λο που δια­τεί­νε­ται ό­τι βα­σι­κές αρ­χές του εί­ναι η ι­σό­τη­τα, η α­γά­πη, η δι­καιο­σύ­νη. Κα­τα­λη­κτι­κά, γί­νε­ται λό­γος και για το α­ντι­θρη­σκευ­τι­κό στοι­χεί­ο στον Μαρ­ξ, το ο­ποί­ο αυ­τός κλη­ρο­νό­μη­σε α­πό τον “αν­θρω­πο­θε­ϊ­σμό” του Φό­ιερ­μπαχ και που κα­θό­ρι­σε, σε μέ­γι­στο βαθ­μό, την ε­ξέ­λι­ξη του σο­σια­λι­στι­κού κι­νή­μα­τος. Για τον Μαρ­ξ, η σω­τη­ρί­α της κοι­νω­νί­ας θα προ­έλ­θει α­πό τη χει­ρα­φέ­τη­σή της α­πό κά­θε θρη­σκευ­τι­κό στοι­χεί­ο.
Η δεύ­τε­ρη αυ­τή έκ­δο­ση του α­ξιό­λο­γου αυ­τού δο­κι­μί­ου του Μπουλ­γκά­κωφ, συ­νο­δεύ­ε­ται α­πό αρ­κε­τές και ση­μα­ντι­κές διορ­θώ­σεις και προ­σθή­κες.