Πρόσφυγες στη Θράκη

379

του Θ. Μαλκίδη, από το Άρδην τ. 38-39, Νοέμβριος 2002

Εισαγωγικά

Η Σύμ­βα­ση της Α­νταλ­λα­γής που προ­η­γή­θη­κε της Συν­θή­κης της Λωζάνης θε­ω­ρή­θη­κε ως η μο­να­δι­κή στο εί­δος της πε­ρί­πτω­ση συμ­φω­νί­ας α­νταλ­λα­γής πλη­θυ­σμών σε τό­σο ευ­ρεί­α κλί­μα­κα και, α­πό την πλευ­ρά της Κοι­νω­νί­ας των Ε­θνών, (Κ.τ.Ε) προ­τά­θη­κε ως λύ­ση σε ζη­τή­μα­τα μειο­νο­τή­των. Εί­ναι γε­γο­νός πά­ντως ό­τι, ό­λοι οι συ­μπρά­ξα­ντες α­πέ­φυ­γαν με ε­πι­μέ­λεια να α­να­λά­βουν την ευ­θύ­νη της ι­δέ­ας για τον υ­πο­χρε­ω­τι­κό χα­ρα­κτή­ρα του μέ­τρου1. Με τη Συν­θή­κη της Λωζά­νης, η ελ­λα­δι­κή Θρά­κη α­πο­τέ­λε­σε μί­α έ­κτα­ση που κά­λυ­πτε, με ε­ξαί­ρε­ση τη στε­νή λω­ρί­δα γύ­ρω α­πό την Αί­νο, ο­λό­κλη­ρη σχε­δόν την νό­τια α­κτή της Βαλ­κα­νι­κής Χερ­σο­νή­σου και ό­που, σύμ­φω­να με τον Βε­νι­ζέ­λο, θα μπο­ρού­σε να γί­νει η ε­γκα­τά­στα­ση των προ­σφύ­γων.
Πλη­θυ­σμια­κές με­τα­βο­λές στην ελ­λα­δι­κή Θρά­κη με­τά το 1922
Τα γε­γο­νό­τα που ε­κτυ­λί­χθη­καν στη Θρά­κη (1912-1922) εί­χαν σαν α­πο­τέ­λε­σμα να προ­κλη­θούν δυ­σμε­νείς κα­τα­στά­σεις. Εί­ναι χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό ότι ο α­ριθ­μός των Ελ­λή­νων, Βουλ­γά­ρων και μου­σουλ­μά­νων που άλ­λα­ξαν τό­πο ε­γκα­τά­στα­σης στο πα­ρα­πά­νω χρο­νι­κό διά­στη­μα υ­πο­λο­γί­ζε­ται α­πό 2.300.000 έ­ως 2.500.000.
Οι α­πο­γρα­φές του 1920 και του 1928 α­να­δει­κνύ­ουν μί­α α­ριθ­μη­τι­κή δια­φο­ρά των Ελ­λή­νων που α­νέρ­χε­ται σε πο­σο­στό 50% – 303.171 κά­τοι­κοι, έ­να­ντι 209.443 το 1920. Το 1923, με την έ­ναρ­ξη της εισ­ρο­ής των προ­σφύ­γων, ο πλη­θυ­σμός της πε­ριο­χής εί­ναι 94.226 Έλ­λη­νες, 95.407 Μου­σουλ­μά­νοι, 1.183 Αρ­μέ­νιοι, 16.828 Βούλ­γα­ροι και 1.112 Ε­βραί­οι. Πα­ράλ­λη­λα, θα πρέ­πει να προ­στε­θούν και 105.438 Έλ­λη­νες πρό­σφυ­γες που κα­τέ­φυ­γαν στην πε­ριο­χή, πριν α­κό­μη αρ­χί­σει η α­νταλ­λα­γή πλη­θυ­σμών, γε­γο­νός που α­νε­βά­ζει το πλη­θυ­σμό της ελ­λα­δι­κής Θρά­κης στα 314.235 ά­το­μα2.

Οι προ­σπά­θειες α­πο­κα­τά­στα­σης
Με την κα­τάρ­ρευ­ση του με­τώ­που, οι Έλ­λη­νες της Α­να­το­λής κα­τέ­φθα­σαν στην ελ­λα­δι­κή Θρά­κη και την υ­πό­λοι­πη Ελ­λά­δα. Οι πρώ­τες ε­πι­τά­ξεις δεν μπο­ρού­σαν να α­ντι­με­τω­πί­σουν τα προ­βλή­μα­τα και κα­θη­με­ρι­νά ε­κα­το­ντά­δες πέ­θαι­ναν α­πό την ε­ξά­ντλη­ση και τις ε­πι­δη­μί­ες. Το έρ­γο της α­πο­κα­τά­στα­σης προ­σέ­κρουε σε δυ­σκο­λί­ες, λό­γω του ό­γκου των προ­σφύ­γων και της φύ­σης των προ­βλη­μά­των. Oι ρυθ­μοί αύ­ξη­σης των προ­σφύ­γων και η προ­σπά­θεια ε­γκα­τά­στα­σής τους πα­ρέ­λυ­σαν τους ρυθ­μούς της κοι­νω­νι­κής ζω­ής α­φού η υ­πο­δο­μή και οι πό­ροι α­που­σί­α­ζαν.
Η κα­τά­στα­ση ο­δή­γη­σε στην α­πό­φα­ση της ί­δρυ­σης αρ­χι­κώς του “Τα­μεί­ου Πε­ρι­θάλ­ψε­ως Προ­σφύ­γων-Αυ­τό­νο­μου Ορ­γα­νι­σμού Προ­σφυ­γι­κής Α­πο­κα­τά­στα­σης” και στη συ­νέ­χεια της “Ε­πι­τρο­πής Α­πο­κα­τα­στά­σε­ως Προ­σφύ­γων” (E. A. Π.), η ο­ποί­α ε­γκρί­θη­κε α­πό την Κ.τ.Ε., το 1923.
Στο κα­τα­στα­τι­κό α­να­φε­ρό­ταν ό­τι α­πο­στο­λή της Ε.Α.Π. θα ή­ταν η κα­τάρ­τι­ση και ε­φαρ­μο­γή ε­νός προ­γράμ­μα­τος “για την προ­σφο­ρά πα­ρα­γω­γι­κής ερ­γα­σί­ας στους πρό­σφυ­γες”, ε­νώ τα ει­σο­δή­μα­τα α­πό τα κε­φά­λαια της Ε.Α.Π. α­πα­γο­ρευό­ταν να δα­πα­νη­θούν “δια την α­να­κού­φι­σιν δυ­στυ­χί­ας ή δι’ άλ­λους φι­λαν­θρω­πι­κούς σκο­πούς, μη συν­δυα­ζο­μέ­νους με την εις πα­ρα­γω­γι­κά έρ­γα α­πο­κα­τά­στα­σιν των συ­ντρε­χο­μέ­νων προ­σώ­πων”. Tο ελ­λη­νι­κό δη­μό­σιο πα­ρα­χώ­ρη­σε στην E.A.Π., ε­κτά­σεις 5.000.000 στρεμ­μά­των α­ξί­ας 13.000.000 λι­ρών Αγ­γλί­ας για την υ­λο­ποί­η­ση του έρ­γου της α­πο­κα­τά­στα­σης. Ε­πί­σης προ­χώ­ρη­σε στην πα­ρο­χή και άλ­λων πό­ρων σε μια προ­σπά­θεια α­να­ζω­ο­γό­νη­σης της α­γρο­τι­κής πα­ρα­γω­γής, σε συν­δυα­σμό με τη δια­χεί­ρι­ση ε­νός διε­θνούς δα­νεί­ου με ε­πα­χθείς ό­ρους για την Eλλά­δα, ύ­ψους 12.300.000 λι­ρών Aγγλί­ας. Το 1927 συ­νά­φθη­κε το δά­νειο “στα­θε­ρο­ποι­ή­σε­ως” ύ­ψους 7.500.000 λι­ρών Αγ­γλί­ας, με πο­σο­στό 86%, ε­πι­τό­κιο 7, 05% και α­πό­δο­ση 6.500.000 αγ­γλι­κές λί­ρες, ε­νώ τον ί­διο χρό­νο συ­νή­φθη δά­νειο με τις Η. Π. Α., ύ­ψους 6.000.000 λι­ρών Αγ­γλί­ας α­πό τις ο­ποί­ες ό­μως μό­νο οι 500.000 κα­τα­βλή­θη­καν α­πευ­θεί­ας στην Ε. Α. Π. Πα­ράλ­λη­λα, με­τα­ξύ των ε­τών 1923-1928, το κρά­τος ε­ξέ­δω­σε έ­ξι δά­νεια ύ­ψους 10.500.000 αγ­γλι­κών λι­ρών, με τα ο­ποί­α δά­νεια κα­λύ­φθη­κε το πρό­γραμ­μα στέ­γα­σης.

Οι πρό­σφυ­γες στη Θρά­κη
Η Θρά­κη (και η Μα­κε­δο­νί­α) ή­ταν οι πε­ριο­χές ό­που κα­τ’ ε­ξο­χήν δρα­στη­ριο­ποι­ή­θη­κε η Ε.Α.Π. Πα­ρά το γε­γο­νός ό­τι η α­γρο­τι­κή α­πο­κα­τά­στα­ση προ­χω­ρού­σε τα­χύ­τε­ρα και υ­πο­στη­ρι­ζό­ταν πε­ρισ­σό­τε­ρο α­πό την α­στι­κή3, η χά­ρα­ξη των συ­νοι­κι­σμών κα­θυ­στε­ρού­σε, διό­τι έ­πρε­πε να γί­νει η επιλογή του χώ­ρου και να ε­ξα­σφα­λι­στούν τα υ­λι­κά και η με­τα­φο­ρά τους. Ε­πι­πλέ­ον, η Ε.Α.Π. έ­πρε­πε να χο­ρη­γή­σει δά­νεια και να προ­μη­θεύ­σει τους πρό­σφυ­γες με ε­φό­δια4. Ε­πει­δή ή­ταν α­δύ­να­τον α­πό τις πρώ­τες η­μέ­ρες να ε­ξα­σφα­λι­σθεί η ε­πι­κοι­νω­νί­α με τις ο­ρει­νές πε­ριο­χές ό­που προ­ω­θή­θη­καν πρό­σφυ­γες, αυ­τοί, σύ­ντο­μα, μα­στι­ζό­με­νοι α­πό τις α­σθέ­νειες, την έλ­λει­ψη τρο­φί­μων και ερ­γα­σί­ας5, ε­γκα­τέ­λει­ψαν τα ο­ρει­νά και κα­τέ­φυ­γαν στις πό­λεις. Ε­ξάλ­λου, η ε­ποί­κι­ση των ο­ρει­νών πε­ριο­χών δεν ή­ταν δυ­να­τό να γί­νει μό­νο με την πα­ρα­χώ­ρη­ση λί­γων στρεμ­μά­των κα­τοι­κί­ας και γε­ωρ­γι­κών ε­φο­δί­ων, ό­πως έ­γι­νε με τους πρό­σφυ­γες που ε­γκα­τα­στά­θη­καν στις πε­διά­δες. Η γη ή­ταν με­γά­λη, αλ­λά ά­γο­νη και φτω­χή σε α­πό­δο­ση. Συνάμα ε­πι­κρα­τού­σε η ά­πο­ψη ό­τι η ε­πι­στρο­φή ή­ταν ζή­τη­μα χρό­νου. Έ­τσι συσ­σω­ρεύ­τη­κε με­γά­λος α­ριθ­μός προ­σφύ­γων στο νο­μό Έ­βρου, με την ελ­πί­δα της ε­πι­στρο­φής, γε­γο­νός που ή­ταν η αι­τί­α για την ο­ποί­α, τα δύ­ο πρώ­τα χρό­νια, οι πρό­σφυ­γες δεν α­σχο­λή­θη­καν με τη γη.
Άλ­λος ση­μα­ντι­κός πα­ρά­γο­ντας α­πρα­ξί­ας ή­ταν ο χα­ρα­κτή­ρας της δια­νο­μής της γης. Ο­ρι­σμέ­νοι πρό­σφυ­γες καλ­λιέρ­γη­σαν τα χω­ρά­φια, άλ­λοι ό­μως δεν ερ­γά­ζο­νταν πριν α­πο­κτή­σουν τί­τλους ι­διο­κτη­σί­ας. Το 1928, οι τε­λι­κά ο­λο­κλη­ρω­μέ­νοι α­γρο­τι­κοί προ­σφυ­γι­κοί οι­κι­σμοί της Θρά­κης α­νέρ­χο­νται σε 243, έ­να­ντι των 1.396 της Μα­κε­δο­νί­ας6.
Για την α­νέ­γερ­ση των α­γρο­τι­κών οι­κιών, η Διεύ­θυν­ση Ε­ποι­κι­σμού Θρά­κης ε­φάρ­μο­σε έ­να πρό­γραμ­μα που χορηγούσε στους πρόσφυγες οικοδομικό υλικό, ένα άλογο και ένα κάρο, ε­νώ ε­ξα­σφα­λί­στη­καν κον­δύ­λια για τους χτί­στες και τους ξυ­λουρ­γούς. Το σύ­στη­μα αυ­τό βο­ή­θη­σε τό­σο στην α­νέ­γερ­ση των οι­κιών ό­σο και στη μεί­ω­ση του κό­στους κα­τα­σκευ­ής τους –υ­πο­λο­γί­στη­κε γύ­ρω στις 11.000-12.000 δρχ., η δα­πά­νη για κά­θε α­γρο­τι­κό σπί­τι–, το 1/2 ή τα 2/3 του κό­στους των σπι­τιών που χτί­ζο­νταν α­πό ε­ται­ρεί­ες.

Η α­γρο­τι­κή πα­ρα­γω­γή στη Θρά­κη
Το ε­πί­πε­δο γνώ­σε­ων των προ­σφύ­γων συ­νέ­βα­λε στην α­νά­πτυ­ξη της γε­ωρ­γί­ας, η ο­ποί­α γι­νό­ταν α­κό­μη με πρω­τό­γο­νο τρό­πο. Η ά­φι­ξη των προ­σφύ­γων στην πε­ριο­χή ο­δή­γη­σε σε μια αύ­ξη­ση των καλ­λιερ­γού­με­νων στρεμ­μά­των και της γε­ωρ­γι­κής πα­ρα­γω­γής, ό­πως δεί­χνει ο πί­να­κας 1.
Ε­ντός του δια­στή­μα­τος 1924-1927, η πα­ρα­γω­γή σι­τα­ριού αυ­ξή­θη­κε α­πό 22.810.793 ο­κά­δες σε 43.198.174. Στην πε­ρί­ο­δο 1931-1933, η πα­ρα­γω­γή σι­τη­ρών στη Θρά­κη α­ντι­προ­σώ­πευε το 8-11% της συ­νο­λι­κής ε­σο­δεί­ας.
Άλ­λη μια α­γρο­τι­κή δρα­στη­ριό­τη­τα ή­ταν η α­μπε­λουρ­γί­α. Το 1925 εί­χε α­μπε­λω­θεί έ­κτα­ση 57.000 στρεμ­μά­των7 και έ­ως το 1928 εί­χαν δια­νε­μη­θεί στους πρό­σφυ­γες 1.400.000 φυ­τά­ρια α­μπε­λιών, α­πό την Ε.Α.Π, πέ­ρα α­πό κεί­να που εί­χαν ει­σα­χθεί α­πό τους συ­νε­ται­ρι­σμούς8.
Ο κα­πνός της Θρά­κης υ­πήρ­ξε η πη­γή στην ο­ποί­α ό­φει­λε τον πλού­το και την α­νά­πτυ­ξή της έ­να τμή­μα της πε­ριο­χής. Οι ε­ξα­γω­γές του κα­πνού έ­φτα­σαν να κα­λύ­πτουν, το 1929, το 70% της συ­νο­λι­κής πα­ρα­γω­γής, α­πα­σχο­λώ­ντας 150.000 οι­κο­γέ­νειες. Η Διεύ­θυν­ση Ε­ποι­κι­σμού Θρά­κης συ­γκέ­ντρω­σε τον κα­πνό της Θρά­κης στην Ξάν­θη, με την προ­ο­πτι­κή να που­λη­θεί α­πό τις συ­νε­ται­ρι­στι­κές ε­νώ­σεις, με στό­χο την αποφυγή της μείωσης των τι­μών που ε­πεδί­ω­καν οι κα­πνέ­μπο­ροι9. Η κρί­ση του 1929-3210 εί­χε ό­μως ε­πι­πτώ­σεις στον κα­πνό, ο­δη­γώ­ντας το δί­κτυο σε κα­τάρ­ρευ­ση, και μειώ­νο­ντας τις ε­ξα­γω­γές κα­τά το 1/3 ως προς την πο­σό­τη­τα και κα­τά 81% ως προς την α­ξί­α. Ο α­ριθ­μός των α­νέρ­γων κα­πνερ­γα­τών αυ­ξή­θη­κε, γε­γο­νός που τρο­φο­δό­τη­σε τις α­να­τα­ρα­χές που τα­λά­νι­σαν την πε­ριο­χή.

Οι προ­σφυ­γι­κοί α­γρο­τι­κοί συ­νε­ται­ρι­σμοί
Η α­νά­γκη α­πο­κα­τά­στα­σης των προ­σφύ­γων ε­πι­τά­χυ­νε τις δια­δι­κα­σί­ες α­παλ­λο­τρί­ω­σης των με­γά­λων α­γρο­κτη­μά­των και έ­δω­σε ώ­θη­ση στο α­γρο­τι­κό κί­νη­μα. Στη Θρά­κη υ­πήρ­χαν 234 προ­σφυ­γι­κές συ­νε­ται­ρι­στι­κές ορ­γα­νώ­σεις με 13.258 μέ­λη, κε­φά­λαιο 4.443 .650 δρχ. και α­πό­θε­μα 1.083.447 δρχ.11 Με το κε­φά­λαιο αυ­τό η Ε­θνι­κή Τρά­πε­ζα της Ελ­λά­δας (Ε­.Τ.Ε.) έ­δω­σε δά­νειο ύ­ψους 33.000.000 δρχ. και ορ­γα­νώ­θη­κε με μη­χα­νι­κή καλ­λιέρ­γεια έ­νας με­γά­λος α­ριθ­μός α­γρο­κτη­μά­των.
Στα τέ­λη του 1927 τα μέ­λη αυ­ξά­νο­νται σε 16.803, το κε­φά­λαιο α­νε­βαί­νει στο ύ­ψος των 8.910.610 δρχ. και τα δά­νεια που χο­ρη­γή­θη­καν α­πό την Ε.Τ.Ε. α­νέρ­χο­νται σε 81.240.667 δρχ., ε­κτός α­πό ε­κεί­να που χο­ρη­γή­θη­καν σε μέ­λη, ύ­ψους 3.500.000 δρχ.12 Με το πο­σό των 3.516.832 δρχ. α­γό­ρα­σαν α­γρο­τι­κές μη­χα­νές, χη­μι­κά λι­πά­σμα­τα, ζώ­α, δη­μιούρ­γη­σαν φυ­τώ­ρια α­πό μω­ρε­ό­δε­ντρα και α­μπέ­λια και προ­ώ­θη­σαν ση­μα­ντι­κά τη με­τα­ξουρ­γί­α και την οι­νο­ποι­ί­α.

Οι μου­σουλ­μά­νοι και το προ­σφυ­γι­κό πρό­βλη­μα
Ε­νώ σ’ ό­λες τις άλ­λες πε­ριο­χές η α­να­χώ­ρη­ση των α­νταλ­λά­ξι­μων μου­σουλ­μά­νων ε­ξα­σφά­λι­ζε στέ­γη και γη στους πρό­σφυ­γες, στη Θρά­κη η πα­ρα­μο­νή των μη α­νταλ­λά­ξι­μων μου­σουλ­μά­νων βρα­χυ­κύ­κλω­νε την α­πο­κα­τά­στα­ση και πε­ριέ­πλε­κε το προ­σφυ­γι­κό ζή­τη­μα13.
Το με­γα­λύ­τε­ρο πρό­βλη­μα ή­ταν η δυ­σκο­λί­α ανεύ­ρε­σης στέ­γης και χω­ρα­φιών για τους πρό­σφυ­γες. Kαι αυ­τό διό­τι οι μου­σουλ­μα­νι­κές πε­ριου­σί­ες δεν μπο­ρού­σαν να δια­τε­θούν για την α­πο­κα­τά­στα­ση των προ­σφύ­γων, ε­κτός ε­άν ε­ξα­γο­ρά­ζο­νταν ή α­παλ­λο­τριώ­νο­νταν με α­πο­ζη­μί­ω­ση και μό­νο με τη συ­γκα­τά­θε­ση των ι­διο­κτη­τών τους. Α­πό τις 15.326 α­γρο­τι­κές προ­σφυ­γι­κές οι­κο­γέ­νειες που ε­γκα­τα­στά­θη­καν στη Θρά­κη (Δε­κέμ­βριος 1924), 13.300 άρ­χι­σαν ή­δη να καλ­λιερ­γούν χω­ρά­φια ι­διο­κτη­σί­ας μου­σουλ­μά­νων, πα­ρό­λο που δεν εί­χαν α­κό­μη ε­ξα­γο­ρα­στεί (Μάρ­τιος 1925)14 .
Ο πί­να­κας 2 δί­νει την α­ξί­α των μου­σουλ­μα­νι­κών πε­ριου­σιών που α­παλ­λο­τριώ­θη­καν (Αύ­γου­στος 1930).
Η ε­πί­τα­ξη των μου­σουλ­μα­νι­κών πε­ριου­σιών δεν κρά­τη­σε πο­λύ. Α­μέ­σως με­τά την υ­πο­γρα­φή της Συν­θή­κης της Λω­ζά­νης, άρ­χι­σε η ε­φαρ­μο­γή των άρ­θρων που α­να­φέ­ρο­νταν στην προ­στα­σί­α των μειο­νο­τή­των και η α­ραί­ω­ση των προ­σφύ­γων εί­χε ως α­πο­τέ­λε­σμα την α­πό­δο­ση των κτη­μά­των στους μου­σουλ­μά­νους15.
Ω­στό­σο, το γε­γο­νός των κα­τα­λή­ψε­ων μου­σουλ­μα­νι­κών πε­ριου­σιών προ­κά­λε­σε έ­ντο­νες α­ντι­δρά­σεις στην Τουρ­κί­α. Στην Κων­στα­ντι­νού­πο­λη, δη­μιουρ­γή­θη­κε ο “Σύν­δε­σμος της Α­νταλ­λα­γής της Α­να­το­λι­κής Μα­κε­δο­νί­ας”, που α­πο­φά­σι­σε ν’ α­σκη­θεί πί­ε­ση στην τουρ­κι­κή κυ­βέρ­νη­ση, ώ­στε να λά­βει α­ντί­ποι­να κα­τά των Ελ­λή­νων για τις “κα­τα­πιέ­σεις και τη τυ­ραν­νί­α” που υ­φί­στα­νται οι ο­μό­θρη­σκοί τους στην Ελ­λά­δα16.

Συ­μπε­ρα­σμα­τι­κές πα­ρα­τη­ρή­σεις
Κα­τα­λύ­της για το ελ­λη­νι­κό κρά­τος ή­ταν η έ­λευ­ση των προ­σφύ­γων το 1922, που ε­πη­ρέ­α­σε και την ελ­λη­νι­κή κοι­νω­νί­α. Οι πρό­σφυ­γες ε­μπλού­τι­σαν τό­σο τον α­στι­κό ό­σο και τον α­γρο­τι­κό χώ­ρο, ει­δι­κά ο προ­σφυ­γι­κός πλη­θυ­σμός της Θρά­κης α­νερ­χό­ταν στο 35% του συ­νο­λι­κού πλη­θυ­σμού. H πλειο­ψη­φί­α των προ­σφύ­γων κα­τέ­φυ­γε στο Θρα­κι­κό χώ­ρο χω­ρίς πό­ρους. Οι μαρ­τυ­ρί­ες δί­νουν την ει­κό­να της συρ­ρο­ής προ­σφύ­γων σε μια πε­ριο­χή με α­νοι­χτές τις πλη­γές α­πό την πε­ρί­ο­δο του πο­λέ­μου και με αρ­κε­τές ι­διαι­τε­ρό­τη­τες λό­γω της πα­ρου­σί­ας των μου­σουλ­μά­νων και των βουλ­γα­ρι­κής κα­τα­γω­γής κα­τοί­κων. Στις εκ­θέ­σεις της Ε.Α.Π. γί­νε­ται λό­γος για τα προ­βλή­μα­τα της προ­σφυ­γι­κής α­πο­κα­τά­στα­σης, γε­γο­νός που μαρ­τυ­ρεί την ι­διαι­τε­ρό­τη­τα του θέ­μα­τος στην πε­ριο­χή.
Στη Θρά­κη η ε­γκα­τά­στα­ση των προ­σφύ­γων συ­νέβαλε ουσιαστικά τό­σο στην δη­μο­γρα­φι­κή α­νά­πτυ­ξη της πε­ριο­χής, ό­που μέ­χρι το 1928 εί­χαν ε­γκα­τα­στα­θεί 18.856 α­στοί και 71.923 α­γρό­τες17, ό­σο και στην ει­σα­γω­γή νέ­ων δε­δο­μέ­νων στην α­γρο­τι­κή πα­ρα­γω­γή. Τα 721.959 στρέμ­μα­τα του 1922 γί­νο­νται 1.478.956 το 193118. Οι δα­πά­νες που κά­λυ­ψαν ε­ποι­κι­στι­κές α­νά­γκες στην Θρά­κη α­ντι­προ­σω­πεύ­ουν το 21,83% του συ­νό­λου των δα­πα­νών ό­λης της χώ­ρας19, ε­νώ η δα­πά­νη που α­ντι­στοι­χεί σε κά­θε οι­κο­γέ­νεια υ­πο­λο­γί­ζε­ται γύ­ρω στις 41.315 δρχ.20 Η δα­πά­νη της α­στι­κής α­πο­κα­τά­στα­σης, στο ί­διο διά­στη­μα, α­νέρ­χε­ται στο ύ­ψος των 203.115.756 δρχ. 21 .
O κο­ρε­σμός ό­μως στην α­γο­ρά ερ­γα­σί­ας, τα προ­βλή­μα­τα ε­γκα­τά­στα­σης, τα φαι­νό­με­να κη­δε­μο­νί­ας, ο­δή­γη­σαν έ­να με­γά­λο τμή­μα των προ­σφύ­γων στις πα­ρυ­φές των πό­λε­ων και κυ­ρί­ως στην Α­θή­να. H υ­πο­γρα­φή του “Συμ­φώ­νου Φι­λί­ας” α­πό τον Μου­στα­φά Κε­μάλ και τον Bε­νι­ζέ­λο, το 1930, δρο­μο­λό­γη­σε α­να­πό­τρε­πτες αλ­λά και δυ­σά­ρε­στες ε­ξε­λί­ξεις, κα­θι­στώ­ντας α­νε­νερ­γό το προ­σφυ­γι­κό αί­τη­μα της ε­πα­νε­γκα­τά­στα­σης. Πα­ράλ­λη­λα, οι προ­σφυ­γι­κές πε­ριου­σί­ες δεν α­πο­δό­θη­καν πο­τέ, ό­πως η Σύμ­βα­ση της 30ης Ια­νουα­ρί­ου 1923 προ­έ­βλε­πε. Κα­τά­στα­ση που υ­φί­στα­ται α­κό­μη και σή­με­ρα με τη δια­σπά­θι­ση της προ­σφυ­γι­κής πε­ριου­σί­ας και της δια­χεί­ρι­σής της για πε­λα­τεια­κούς σκο­πούς.

Ση­μειωσεις

1. Βλ. M. Μο­σχό­που­λος, “Η ελ­λη­νι­κή Θρά­κη”, Αρ­χεί­ο Θρα­κι­κού Λα­ο­γρα­φι­κού και Γλωσ­σι­κού Θη­σαυ­ρού, τ. ΙΕ, (1948-49), σ. 120-132, ό­που α­να­φέ­ρε­ται ό­τι ο David Mitrany εί­χε υ­πο­γραμ­μί­σει ό­τι η α­να­γκα­στι­κή με­τα­φο­ρά πλη­θυ­σμών “ερ­χό­ταν σε α­ντί­θε­ση με ό­λες τις πα­ρα­δε­δεγ­μέ­νες αρ­χές του διε­θνούς δι­καί­ου αλ­λά και με τις αν­θρω­πι­στι­κές πα­ρα­δό­σεις της Ευ­ρώ­πης”. David Mitrany, The effect of the war in southeastern Europe, New Haven 1936, σ. 249-250.
2. Αρ­χεί­α Υ­πουρ­γεί­ου Ε­ξω­τε­ρι­κών (Α.Υ.Ε). 1922-1923/Κ.Τ.Ε./ΑΠ/20/70.
3. Δρί­τσα, Μ., “Πρό­σφυ­γες και εκ­βιο­μη­χά­νι­ση” στο Θά­νος Βε­ρέ­μης (ε­πι­μέ­λεια), Ε­λευ­θέ­ριος Βε­νι­ζέ­λος. Οι­κο­νο­μί­α-Κοι­νω­νί­α-Πο­λι­τι­κή στην Ε­πο­χή του, εκ­δ. Γνώ­ση, Α­θή­να 1989, σ. 29-70.
4. Νο­τα­ρά, Μ. Η α­γρο­τι­κή α­πο­κα­τά­στα­σις των προ­σφύ­γων. Α­θή­ναι 1934, σ.,98 και Γε­ώρ­γιου Μαυ­ρο­γορ­δά­του, Stillborn Republic, University of California Press 1983, σ.191.
5. Α. Αι­γί­δης, Η Ελ­λάς χω­ρίς τους πρό­σφυ­γες, Α­θή­ναι 1934, σ. 57.
6. E. A. Π., Έκ­θε­ση 20η, σελ. 7.
7. Βα­κα­λό­που­λος, Κ. Νε­ο­ελ­λη­νι­κή Ι­στο­ρί­α (1204-1940), εκ­δ. Α­φοί Κυ­ρια­κί­δη Θεσ­σα­λο­νί­κη 1991, σ.448.
8. Ε. Α. Π., Έκ­θε­ση 19η, σ. 9.
9. Ε. Α. Π., Έκ­θε­ση 19η, σ. 11.
10. Κω­στής, Κ. “Η ελ­λη­νι­κή οι­κο­νο­μί­α στα χρό­νια της κρί­σης 1929-1932” στο Βε­ρέ­μης, Θ., ό.π., σ. 191-227.
11. Ε. Α. Π., Έκ­θε­ση 19η, σ. 15.
12. Ε. Α. Π., Έκ­θε­ση. 20η, σ. 6.
13. Ο Κ. Βα­κα­λό­που­λος α­να­φέ­ρει ό­τι η προ­σφυ­γι­κή πε­ριου­σί­α που προ­έ­κυ­ψε α­πό τις πε­ριου­σί­ες των μου­σουλ­μά­νων που α­νταλ­λά­χθη­καν “ρο­κα­νί­σθη­κε” α­πό τα λε­γό­με­να έ­ξο­δα διοι­κή­σε­ως των υ­πη­ρε­σιών που την δια­χει­ρι­ζό­ταν (Κρά­τος, ΤΑ­ΠΑΠ, ΚΕΔ, Ε­θνι­κή Τρά­πε­ζα, Υ­πη­ρε­σί­α Δια­χει­ρί­σε­ως Μου­σουλ­μα­νι­κών Κτη­μά­των), ε­νώ πολ­λές γαί­ες πέ­ρα­σαν σε χέ­ρια μη προ­σφύ­γων. Α­κό­μη α­να­φέ­ρει α­πό­σπα­σμα ο­μι­λί­ας στη Βου­λή ( 5/11/1979) του κοι­νο­βου­λευ­τι­κού εκ­προ­σώ­που του ΠΑ­ΣΟΚ, ό­που το­νι­ζό­ταν ό­τι “(…..)Η μου­σουλ­μα­νι­κή πε­ριου­σί­α στα διά­φο­ρα στά­διά της υ­πέ­στη ά­γρια εκ­με­τάλ­λευ­ση. Ε­πτά τοις ε­κα­τό εκ της πε­ριου­σί­ας ε­κεί­νης δια­τέ­θη­κε για την α­πο­κα­τά­στα­ση των προ­σφύ­γων. Το υ­πό­λοι­πο, το 93%, δια­σπα­θί­στη­κε, που ση­μαί­νει ό­τι έ­γι­ναν κα­τα­χρή­σεις(….)”Βα­κα­λό­που­λος, Κ., ό.π., σ.444.
14. E. A. Π., Έκ­θε­ση 5η, σ. 6.
15. Α Υ.Ε.- Κ.Υ. 1927-28, Β/28. Αρ. Πρωτ. 257, Κο­μο­τη­νή (18.04.1927). Στις 18.4.1927, ο Γε­νι­κός Διοι­κη­τής Θρά­κης Ζα­φει­ρό­που­λος γρά­φει ό­τι στην Ξάν­θη: “εκ των 1.000 πε­ρί­που α­γρο­τι­κών δω­μα­τί­ων ά­τι­να κα­τεί­χο­ντο κα­τά το πα­ρελ­θόν έ­τος υ­πό των προ­σφύ­γων εν τη πε­ρι­φε­ρεί­α της υ­ποδ/σε­ως Ξάν­θης έ­χουν α­πο­δο­θή τα 800 και πα­ρα­μέ­νου­σι α­κό­μη υ­πό κα­το­χήν μό­νον 200, ά­τι­να, κα­τά τας δια­βε­βαιώ­σεις της οι­κεί­ας υ­πη­ρε­σί­ας του Ε­ποι­κι­σμού, θ’ α­πο­δο­θώ­σι τα­χέ­ως(….) Τα κα­τα­λη­φθέ­ντα α­στι­κά και α­γρο­τι­κά κτή­μα­τα των Τούρ­κων… α­πε­δό­θη­σαν το δεύ­τε­ρον έ­τος της κα­τα­λή­ψε­ως αυ­τών, ή­τοι κα­τά το 1924, πράγ­μα ό­περ διε­πι­στώ­θη κα­τά τον Μάρ­τιον του 1925 υ­πό των ε­κτά­κτων α­πε­σταλ­μέ­νων της Κοι­νω­νί­ας των Ε­θνών κ.κ. Εξ­τράν και Ντε­λά­ρα, οί­τι­νες υ­πέ­βα­λον και σχε­τι­κήν έκ­θε­σιν, δι’ ης α­νε­γνω­ρί­ζε­το η κα­λή θέ­λη­σις και α­πο­τε­λε­σμα­τι­κή προ­σπά­θεια της Ελ­λη­νι­κής Διοι­κή­σε­ως, πρός ε­κτέ­λε­σιν των α­νει­λημ­μέ­νων υπ’ αυ­τής υ­πο­χρε­ώ­σε­ων”.
16. Α.Υ.Ε.-Κ.Υ Φ. 1923/Α/5/VI/12.
17. Eddy, Β.Greece and the Greek Refugees, London 1931 σ. 153. Ο Eddy ή­ταν ο τρί­τος κα­τά σει­ρά και τε­λευ­ταί­ος πρό­ε­δρος της Ε.Α.Π.
18. Αι­γί­δης, Α., ό.π., σ. 93.
19. Νο­τα­ρά, Μ., ό.π., σ. 43.
20. Στη Μα­κε­δο­νί­α η δα­πά­νη, κα­τά οι­κο­γέ­νεια, ή­ταν 60.263 δρχ., ε­νώ στην υ­πό­λοι­πη χώ­ρα 57.810. Μ. Νο­τα­ρά, ό.π., σ. 89.
21. Ε. Α. Π., Έκ­θε­ση 27η, σ. 12.