από το Άρδην τ. 23, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2000
Κατά την διάρκεια των 2/3 του 20ού αιώνα, οι μαρξιστές rov ονόμασαν αντί-ιμπεριαλιστικό αγώνα. Στη δεκαετία του 1970 το κίνημα των αδέσμευτων Κρατών το ονόμασε εκστρατεία για μια νέα οικονομική τάξη. Στη δεκαετία του 1980 και του 1990 χιλιάδες από τα τοπικά οικολογικά, εργατικά, ιθαγενή, καταναλωτικά και γυναικεία κινήματα στον 1° και 3° κόσμο, υπό την ηγεσία ενός ετερογενούς μείγματος μη-κυβερνητικών οργανώσεων, προσπάθησαν να συντονίσουν τον αγώνα τους για να προστατέψουν τους Λαούς τους από τις καταστροφές της, εκτός ελέγχου, υποστηριζόμενης από τις πολυεθνικές, παγκοσμιοποίησης. Όλα αυτά μας δείχνουν πως διαφορετικοί άνθρωποι, σε διαφορετικά μέρη της γης, σε διαφορετική χρονική συγκυρία, έχουν αγωνιστεί ενάντια σε διάφορες ζημιογόνες συνέπειες της παγκόσμιας επέκτασης του καπιταλισμού, με διαφορετικούς τρόπους και ελαυνόμενοι από διαφορετικές αναλύσεις. Τι έχουμε μάθει απ’ όλα αυτά, το οποίο μπορεί να μας φανεί χρήσιμο στις αρχές της νέας χιλιετίας; Δεν προσφέρω κανένα περιεκτικό πρόγραμμα εδώ, μόνο μερικές παρατηρήσεις και προτάσεις που κάποιοι, χωρίς αμφιβολία, θα τις χαρακτήριζαν αμφιλεγόμενες.
Ροπή για κρίση; Ναι
Οι απολογητές του καπιταλισμού θα ήθελαν να μας κάνουν να πιστέψουμε ότι οι οικονομίες της επιχειρηματικής αγοράς πορεύονται παρέχοντας τα μέγιστα κίνητρα για κοινωνικά χρήσιμες δραστηριότητες και νεωτερισμούς, κατανέμοντας τις παραγωγικές πηγές εκεί όπου είναι περισσότερο χρήσιμες. Όμως, πέρα από το ότι αγνοούν ότι ο καπιταλισμός μοιραία εναποθέτει τις οικονομικές τύχες των πολλών στα χέρια λίγων, ενώ ταυτόχρονα είναι ανίκανος να διανέμει δίκαια τόσο τις υποχρεώσεις όσο και τα οφέλη της κοινωνικής εργασίας, οι απολογητές του σφάλλουν για δύο ακόμα λόγους: (Ι)Ακόμα και αν όλες οι αγορές ήταν ανταγωνιστικές και ισορροπούσαν ακαριαία, ο καπιταλισμός και πάλι θα κατένειμε τις παραγωγικές πηγές ανεπαρκώς, προωθώντας κοινωνικά αντί-παραγωγικές καινοτομίες, ενώ παράλληλα αποτυχαίνοντας να εφαρμόσει τους κοινωνικά παραγωγικούς νεωτερισμούς, θα μας εξωθούσε στο να δουλεύουμε συνέχεια και σκληρά, στο να καταναλώνουμε υπερβολικά και ταυτόχρονα θα απογύμνωνε σε μεγάλο βαθμό το φυσικό περιβάλλον. (2) Αλλά, ο καπιταλισμός δεν είναι μόνο ένα σύστημα το οποίο συνδέει τους ιδιώτες παραγωγούς με τους καταναλωτές μέσω αγορών προϊόντων και υπηρεσιών. Είναι ένα οικονομικό σύστημα όπου η λογική της διαχείρισης του πλούτου και το πιστωτικό σύστημα καθορίζει απόλυτα τι θα παραχθεί και τι θα καταναλωθεί. Για παράδειγμα, ό,τι συμβαίνει σήμερα στην «αληθινή» οικονομία. Συνδυαζόμενο με αποσταθεροποιητικές δυναμικές οι οποίες μπορεί να λάβουν χώρα ακόμη και σε αγορές κοινών προϊόντων, το καπιταλιστικό πιστωτικό σύστημα μοιραία εμπεριέχει τους σπόρους μιας αναπόφευκτης κρίσης. Αδυνατώντας να κατανοήσουν ότι ακόμα και καλά ρυθμισμένα οικονομικά συστήματα -πόσο μάλλον τα υψηλής κεφαλαιακής αποδοτικότητας συστήματα οικονομίας σαν το παρόν παγκόσμιο σύστημα – έχουν μια ροπή προς τις κρίσεις, οι απολογητές του καπιταλισμού μονίμως εκπλήσσονται μπροστά σε κάθε κρίση που συμβαίνει και εύκολα πείθουν τους εαυτούς τους ότι κάθε κρίση θα είναι και η τελευταία, εξουδετερώνοντας τις προσπάθειες για οικονομικές μεταρρυθμίσεις. Η αλήθεια είναι πως απρόβλεπτες οικονομικές κρίσεις θα συμβαίνουν στον καπιταλισμό και μόνο η συχνότητα και η σφοδρότητά τους αντιμετωπίζονται με συνετές πολιτικές οικονομικών μεταρρυθμίσεων…
Προγραμματισμένος να καταρρεύσει; Όχι
Ουκ ολίγοι μαρξιστές έχουν θεωρήσει ότι η εντατική καπιταλιστική ανάπτυξη εμπεριέχει το σπέρμα της ίδιας της καταστροφής της. Και συνακόλουθα ο καπιταλισμός είτε πρέπει να κατακτήσει νέες αγορές είτε να καταρρεύσει. Αλλά όλες οι θεωρίες που αναζητούσαν τον θάνατο του καπιταλισμού στις δικές του δυναμικές – για παράδειγμα η αντικατάσταση της «νεκρής», μη εκμεταλλεύσιμης εργασίας από την εκμεταλλεύσιμη, «ζωντανή» εργασία ή η υπερπαραγωγή, δεδομένου ότι οι περιορισμοί στους μισθούς δεν επιτρέπουν στην καταναλωτική ζήτηση να συμβαδίζει με την διεύρυνση του παραγωγικού δυναμικού- έχουν χρεοκοπήσει θεωρητικά μα και πρακτικά. Και, ενώ οι καπιταλιστές πάντοτε θα επιδιώκουν να διευρύνουν τα κέρδη τους, αναζητώντας φτηνές πρώτες ύλες και εργασία αλλά και περισσότερους καταναλωτές για τα προϊόντα τους, ωστόσο δεν είναι αλήθεια ότι ο καπιταλισμός πρέπει να κατακτήσει νέες αγορές προκειμένου να μην καταρρεύσει. Δυστυχώς ο καπιταλισμός δεν καταρρέει από μόνος του. Αντ’ αυτού, καταστρέφει το περιβάλλον, υποβαθμίζει τις ζωές της εκμεταλλευόμενης πλειοψηφίας και, ακόμη, παραμορφώνει τις ζωές αυτών που τους εκμεταλλεύονται, ενώ παράλληλα καλλιεργεί το μύθο του ότι η εμπορευματοποίηση είναι ταυτόχρονα αναπόφευκτη και ανώτερη από κάθε άλλο τρόπο ζωής. Δυστυχώς, η κυριαρχούμενη από τις πολυεθνικές παγκοσμιοποίηση δεν θα σταματήσει να δημιουργεί περισσότερη περιβαλλοντολογική καταστροφή και ανθρώπινη δυστυχία, μέχρις ότου αυτοί που επηρεάζονται αρνητικά συσπειρωθούν για να της απαγορέψουν να το κάνει. Αλλά το σταμάτημα της παγκόσμιας επέκτασης δεν θα καταστρέψει τις εθνικές καπιταλιστικές οικονομίες, απλά θα δυναμώσει την εργασία σε σχέση με το κεφάλαιο στις πιο ανεπτυγμένες οικονομίες και θα μειώσει την εκμετάλλευση των χωρών του τρίτου κόσμου, διαμέσου του διεθνούς εμπορίου και των επενδύσεων που επιδεινώνουν την παγκόσμια ανισότητα.
Προοδευτικό; Όχι
Πολλοί αντίπαλοι του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού εντούτοις τον θεωρούν «προοδευτικό» και δεν βλέπουν τον λόγο να υποστηρίξουν προ-καπιταλιστικές μορφές αντίστασης στην επίθεση του. Τούτο είναι ένα τρομερό λάθος και ταυτόχρονα μια ασυγχώρητη προδοσία. Η εμπορευματοποίηση είναι τόσο ένας τρόπος ζωής, όσο και ένα σύστημα που δημιουργεί οικονομικές αποφάσεις. Είναι ένας τρόπος σκέψης και, συγκρίνοντάς τον με άλλους, ένα σύστημα αξιών. Είναι μια ζωή που κυριαρχείται από τον φόβο και την απληστία, μια ζωή συνεχούς ανταγωνισμού με τους άλλους και με τον μόνιμο φόβο των συνεπειών που προκύπτουν από αυτόν. Μια ζωή που το κυρίαρχο της σύνθημα είναι το «κάντο στους άλλους πριν στο κάνουν αυτοί». Δεν είναι μια ζωή συνειδητού συντονισμού των αλληλοσυσχετιζόμενων οικονομικών δραστηριοτήτων μας, μια ζωή δίκαιας συνεργασίας με τους συνανθρώπους μας. Έτσι, η παγκοσμιοποίηση δεν είναι μόνο η εξάπλωση της αγοράς σε νέες χώρες και περιφέρειες και η βαθύτερη διείσδυση σε περιοχές της ζωής που ρυθμίζονταν από άλλα συστήματα κοινωνικών κανόνων. Η παγκοσμιοποίηση είναι επίσης η αντικατάσταση των διαφορετικών μορφών ανθρώπινης επαφής από τα μοναδικά πρότυπα και τις μοναδικές αξίες της παγκόσμιας εμπορευματοποίησης. Για να είμαστε ειλικρινείς όλες οι κοινωνικές σχέσεις που υποβαθμίζει η εμπορευματοποίηση δεν είναι αυτομάτως υποστηρίξιμες. Όταν η εμπορευματοποίηση, για παράδειγμα, υποβαθμίζει πατριαρχικές και φεουδαρχικές σχέσεις, τα αποτελέσματα δεν είναι εξολοκλήρου αρνητικά. Αλλά υπάρχουν δυο κύριοι λόγοι για τους οποίους η παγκοσμιοποίηση, ιδωμένη από την σκοπιά της εξάπλωσης των εμπορευματικών αξιών, δεν μπορεί να θεωρηθεί προοδευτική. Αν και δεν είναι ο μόνος χαμερπής τρόπος ζωής που το ανθρώπινο είδος μπορεί να βιώσει, μπορούμε να τα καταφέρουμε πολύ καλύτερα. Η δίκαιη συνεργασία είναι ανθρωπίνως εφικτή, πολιτη<ά κατορθωτή και ανώτερη από τον εμπορευματικό τρόπο ζωής. Αλλά η εμπορευματοποίηση είναι παράλληλα και ο εχθρός της διαφορετικότητας στην εποχή μας. Δεν χρειάζεται πλέον να ανησυχούμε μήπως ο ολοκλήρωτικός κομμουνισμός επιβάλλει την πολιτιστική ομογενοποίηση. Ακόμη και στην Κίνα, στην αρχή της νέας χιλιετίας, η παγκόσμια εμπορευματοποίηση είναι η πιο σοβαρή απειλή για τον πολιτιστικό πλουραλισμό. Δυστυχώς, ο κίνδυνος να ενστερνιστούν όλοι την εμπορευματοποίηση είναι αληθινός. Τούτο σημαίνει ότι πρέπει να επισημάνουμε την διαφορά ανάμεσα στο να βοηθάμε τους λιγότερο οικονομικά επιτυχημένους στην παγκόσμια οικονομία να γίνουν περισσότερο πετυχημένοι, από το να βοηθάμε τους εμπορευματικά αποπροσανατολισμένους να ενταχθούν περισσότερο. Προοδεύουμε αν πετύχουμε το πρώτο, οπισθοδρομούμε εάν πετύχουμε το δεύτερο.
Πρέπει να απαιτήσουμε ισότιμες συνθήκες εμπορίου και επιτοκίων, όχι απλά όμοια περιβαλλοντικά και εργατικά μέτρα
Φοβάμαι ότι κάποιοι που παλεύουν για αυστηρότερα μέτρα για την εργασία και το περιβάλλον παράλληλα με την απελευθέρωση το εμπορίου και των επενδύσεων,. εξαπατούν τους εαυτούς τους, όσον αφορά το τι μπορούν να επιτύχουν με αυτά τα μέσα. Ασφαλώς περισσότερα και καθολικότερα μέτρα είναι καλύτερα από λίγα μέτρα με πολλές εξαιρέσεις. Αλλά ακόμη και αν θεσπίσουμε παγκόσμιους κανόνες για την εργασία και το περιβάλλον, το περισσότερο ελεύθερο εμπόριο και οι περισσότερες διεθνείς επενδύσεις θα συνεχίσουν να διευρύνουν τις παγκόσμιες ανισότητες, από τη στιγμή που το βιοτικό επίπεδο σε κάποιες χώρες είναι χαμηλότερο από ότι σε μερικές άλλες. Συνεπώς, πρέπει να απαιτήσουμε όρους για το εμπόριο και τα διεθνή επιτόκια οι οποίοι θα μειώνουν τις διεθνείς ανισότητες, διανέμοντας περισσότερα κέρδη αποδοτικότητας στις λιγότερο ανεπτυγμένες οικονομίες παρά στις ανεπτυγμενες, όπως συμβαίνει σήμερα, στις συνθήκες της παγκόσμιας αγοράς. Στον πρώτο κόσμο το κεφαλαίο είναι σχετικά άφθονο. Στον τρίτο κόσμο η εργασία είναι σχετικά άφθονη, αλλά μεγάλο μέρος της είναι απασχολούμενο μη παραγωγικά στην παραδοσιακή γεωργία. Ας υποθέσουμε ότι το καθεστώς εργασίας και οι περιβαλλοντικοί νόμοι γινόταν ίδιοι για όλες τις χώρες προτού απελευθερώσουμε τις επενδύσεις κα: το εμπόριο. Τα κεφάλαια θα μεταφέρονταν ακόμη από τον πρώτο προς τον τρίτο κόσμο επειδή γ. εργασία εκεί είναι φθηνότερη Και το ελεύθερο εμπόριο στα αγαθά και τις υπηρεσίες θα οδηγούσε ακόμη τις επιχειρήσεις να εξειδικευτούν στην παραγωγή αγαθών υψηλής εντάσεως κεφαλαίου στις χώρες με υψηλούς μισθούς και εντάσεως εργασίας στις χώρες με χαμηλούς μισθούς. Πως όμως αυτό θα επηρέαζε την διανομή του εισοδήματος; Από τη στιγμή που το κεφάλαιο σπανίζει διεθνώς σε σχέση με την εργασία, τα επιτόκια της ελεύθερης αγοράς για διεθνή δάνεια και οι τιμές της ελεύθερης αγοράς για τα προϊόντα που εμπορεύονται διεθνώς θα συνέχιζαν να κατανέμουν τα περισσότερα από τα κέρδη από το εμπόριο και τις επενδύσεις, στις ανεπτυγμένες οικονομίες, παρά στις υπανάπτυκτες και έτσι θα αύξανε η παγκόσμια ανισότητα. Στο εσωτερικό των ανεπτυγμένων οικονρμιών, οι εκροές κεφαλαίων όπως και η μετακίνηση της παραγωγής σε αγαθά υψηλής εντάσεως κεφαλαίου, θα μείωναν την ζήτηση της εργασίας, θα αδυνάτιζαν τους μισθούς, ενώ θα αύξαναν τα κέρδη. Μ’ αυτόν τον τρόπο θα αυξανόταν η ανισότητα μέσα στις ανεπτυγμένες χώρες. Οι συνέπειες στο εσωτερικό των υπανάπτυκτων οικονομιών θα ήταν λίγο περισσότερο πολύπλοκες. Από τη μια μεριά οι αυξανόμενες εισροές κεφαλαίων και η μετακίνηση της παραγωγής σε προϊόντα εντάσεως εργασίας θα αύξανε την ζήτηση εργασίας. Από την άλλη, η μετάβαση από την παραδοσιακή γεωργία προς την εξαγωγική γεωργία, που η απελευθέρωση του εμπορίου και των επενδύσεων προκαλεί, θα άφηνε πολλούς από το χώρο της παραδοσιακής γεωργίας άνεργους. Στις περισσότερες χώρες του τρίτου κόσμου πολύ περισσότεροι άνθρωποι έμειναν χωρίς δουλειά στον τομέα τις παραδοσιακής γεωργίας απ’ όσους ήταν δυνατό να βρουν δουλειές στις βιομηχανίες εντάσεως εργασίας στις πολυπληθείς μεγαλουπόλεις – σαν αποτέλεσμα της παγκοσμιοποίησης του εμπορίου και των επενδύσεων. Η ενδυνάμωση των μέτρων για την εργασία και το περιβάλλον μόνο, θα αύξανε την προσφορά στις αγορές εργασίας του τρίτου κόσμου, θα αδυνάτιζε τους μισθούς και θα επιδείνωνε ακόμη περισσότερο τις ανισότητες σ’ αυτές τις οικονομίες. Συνοψίζοντας, ακόμα και με ενιαίους νόμους για την εργασία και το περιβάλλον, η απελευθέρωση του εμπορίου και των επενδύσεων θα επιδείνωνε τις ανισότητες τόσο μεταξύ του πρώτου και του τρίτου κόσμου, όσο και στο εσωτερικό του πρώτου και τρίτου κόσμου επίσης.
Οι πραγματιστές φιλελεύθεροι έχουν μεταβληθεί στον μεγαλύτερο εχθρό
Το γεγονός είναι ότι ο Μπιλ Κλίντον, ο Τόνυ Μπλέρ και ο Γκέρχαρντ Σρέντερ, ηγούνται της επίθεσης για επιχειρηματική παγκοσμιοποίηση που προωθούν οι πολυεθνικές. Δεν είναι πλέον ο Ρήγκαν, η Οάτσερ και ο Κολ τα πιο συνεπή και αποτελεσματικά φερέφωνα των συμφερόντων των πολυεθνικών. Επιπρόσθετα, δεν υπάρχει λόγος να περιμένουμε από το Αλ Γκορ ή τον Μπιλ Μπράντλεϋ ότι θα είναι καλύτεροι από τον Τζωρτζ Μπους Τζούνιορ στο ζήτημα αυτό. Αρα, δεν είναι δικό μας το λάθος όταν πρέπει να μισούμε τους πραγματιστές φιλελεύθερους τόσο όσο πάντοτε μισούσαμε τους αντιδραστικούς συντηρητικούς. Εκείνοι μας εξώθησαν στο να το κάνουμε αυτό. Αυτοί άρπαξαν τον έλεγχο των αρτηριοσκληρομένων ρεφορμιστικών πολιτικών κομμάτων και τα τοποθέτησαν στην υπηρεσία των συμφερόντων των πολυεθνικών, χρησιμοποιώντας την παραδοσιακή ρεφορμιστική ρητορική για να εκμεταλλευτούν την συμπάθεια των παραδοσιακών υποστηρικτών τους που τώρα είναι θύματά τους. Αυτοί υπηρετούν τους πολυεθνικούς σπόνσορές τους εις βάρος των παραδοσιακών τους ψηφοφόρων. Δεν υπάρχει πλέον ανάγκη για τους προοδευτικούς να μάχονται αναμεταξύ τους για το αν οι φιλελεύθεροι είναι καλύτεροι από τους συντηρητικούς γύρω από το θέμα της παγκοσμιοποίησης. Αυτή την στιγμή, δεν είναι. Και πρέπει να αγνοήσουμε την υποκριτική, άδεια ρητορική τους και να τους υποδεχτούμε με τον ίδιο σκεπτικισμό και την ίδια καταφρόνια .Το ίδιο ισχύει και στην ειρήνη και στον πόλεμο: Έχεις το απόλυτο πλεονέκτημα όταν υπάρχει διαύγεια σε ένα βασικό ζήτημα, στο να γνωρίζεις τον εχθρό σου.
Το κίνημα είναι το παν
Είναι πιο σημαντικό να δημιουργήσεις σωστά ένα κοινωνικό κίνημα, παρά να έχεις «σωστή» ανάλυση ή ένα «σωστό» σύνολο αιτημάτων. Η σωστή προσέγγιση είναι το να οργανώνεις την άμυνα ενάντια στην παγκοσμιοποίηση που προωθούν οι πολυεθνικές «από τα κάτω προς τα πάνω». Η σωστή προσέγγιση είναι το να οργανώνεις τις επιμέρους ομάδες ανθρώπων που επηρεάζονται αρνητικά, να παλέψουν για τα δικά τους συμφέροντα, ενώ ταυτόχρονα να μαθαίνουν γιατί η προσωπική τους επιτυχία συνδέεται με τις επιτυχίες άλλων ομάδων ενάντια στις οποίες οι πολυεθνικές θα τους βάζουν να στρέφονται. Η σωστή προσέγγιση είναι το να συσπειρώνεις τις ομάδες του πρώτου και του τρίτου κόσμου σε μια κοινή καμπάνια ενάντια στην «παγκόσμια κούρσα προς τον πάτο». Η σωστή προσέγγιση είναι το να βασίζεις το κίνημα πάνω σε οργανώσεις βάσης, συνδικάτα, ανεξάρτητα ιδρύματα και συνασπισμούς, παρά σε πολιτικούς και κυβερνήσεις. Η σωστή προσέγγιση είναι να υιοθετήσεις την “λιλιπούτεια στρατηγική”, όπου κάθε ομάδα αγωνίζεται να δέσει την δική της κλωστή, για να περιορίσει τον «Γκιούλιβερ» του παγκόσμιου κεφαλαίου, γνωρίζοντας πόσο αδύνατη και ευαίσθητη είναι αυτή η κλωστή χωρίς την πρόσθετη ισχύ δεκάδων χιλιάδων παρόμοιων κλωστών. Το μεγαλύτερο μας πλεονέκτημα είναι το ότι το διεθνές κίνημα ενάντια στην παγκοσμιοποίηση, που προωθούν οι πολυεθνικές, κατά την διάρκεια του ’80 και του ’90, είχε ήδη πάρει τούτη τη μορφή. Είναι η ειδοποιός διαφορά σε σχέση με το κίνημα των αδεσμεύτων κρατών, που έβγαζαν μόνο λόγους και οργάνωναν συνἐδρια μόνο και μόνο για να τους αγνοήσουν οι υπερδυνάμεις του πρώτου κόσμου. Αν υπήρχε κάποια ομάδα σοφών ακτιβιστών που έχουν την υπευθυνότητα για αυτήν την ευτυχή τροπή των γεγονότων, τότε θα ήθελα να τους προτείνω για το αντίστοιχο του βραβείου Νόμπελ στο προοδευτικό κίνημα. Αλλά ακόμα και αν η βελτιωμένη σύνθεση, μορφή και στρατηγική του κινήματος είναι τυχαία, είναι σημαντικό το να εκτιμήσουμε και να καλλιεργήσουμε το μοναδικό πλεονέκτημα που έχουμε τούτη τη στιγμή…
*0 Robin Hahnel, Αμερικάνος ριζοσπάστης οικονομολόγος, είναι συνεργάτης του περιοδικού Ζ Magazine
Μετάφραση: Γιώργος Ρακκάς
