του Ι. Α. Τσουκαλά, από το Άρδην τ. 24, Μάρτιος-Απρίλιος 2000
“Η πρόβλεψη είναι δύσκολη, ιδιαίτερα δε του μέλλοντος” Niels Bohr
Έντονες συζητήσεις αλλά και προσπάθειες για την κατανόηση των δυνατοτήτων και απειλών που οι σύγχρονες τεχνολογίες συνιστούν για τον άνθρωπο, έχουν εμφανιστεί στα διεθνή επιστημονικά -και όχι μόνον- φόρα, σε διεθνές επίπεδο εδώ και πολλά χρόνια.
Μελλοντολόγοι, νευροεπιστήμονες, ειδικοί στην βιοτεχνολογία αλλά και στην επιστήμη των υπολογιστών, φιλόσοφοι και ειδικοί στα υλικά, μαθηματικοί και γιατροί ασχολούνται με τις πιθανές επιπτώσεις των νέων τεχνολογιών στην άρθρωση των ανθρωπίνων κοινωνιών, αλλά εντελώς ιδιαίτερα στην δυνατότητα της μεταβολής της ίδιας της ανθρώπινης φύσης με την παρέμβαση της Τεχνολογίας.
Νεολογισμοί όπως “μετάνθρωπος, τρανσουμανισμός, κυβερνητικός οργανισμός, κυβερνητική αθανασία, “βρίσκονται στην ημερήσια διάταξη της έντυπης και ηλεκτρονικής βιβλιογραφίας κι άρχισαν να εμφανίζονται και στην χώρα μας (πρβλ. Σπ. Μάνδρος:” 0 νέος Μύθος για τον μετάνθρωπο” http://www.meta.gr/articles-metahuman.htm).
Φυσικά, στην προκειμένη περίπτωση είναι δύσκολο να διαχωρίσει κανείς την επιστημονική και τεχνολογική πραγματικότητα, από τον καταδαρμό των “επί λευκάδα πέτρην και δήμον ονείρων τοσαύτα ονειροπολούντων”.
Η συνολική περιγραφή των τεχνολογικών δυνατοτήτων που η ανθρωπότητα διαθέτει σήμερα είναι αρκετά δύσκολο έργο, επειδή ακόμα και οι πιο διάσημοι και τεχνολογικά εντρι-βείς επιστήμονες, συχνά αφήνουν τον νου τους να “ρέμβεται αλόγως” και να καθοδηγείται από επιθυμίες μάλλον, παρά από την επιστημονική πραγματικότητα. Παρ’ όλα ταύτα, και με τα πιο μετριοπαθή και ρεαλιστικά σενάρια, υπάρχει μια γενική αποδοχή ότι οι εφαρμογές της βιοτεχνολογίας, της Πληροφορικής και των Επικοινωνιων θα έχουν δώσει μέχρι το 2020 αποτελέσματα όπως: ενίσχυση των φυσικών και διανοητικών ικανοτήτων του ανθρώπου, περισσότερα και καλύτερα τεχνητά ανθρώπινα μέλη, μικροσυσκευές που θα ταξιδεύουν με την κυκλοφορία του αίματος μέσα στο ανθρώπινο σώμα, αισθητήρες συνδεδεμένοι άμεσα με τα αισθητήρια νεύρα, τεχνητά νεύρα, πλασματικές αισθήσεις, αισθητήρες που θα ενισχύουν άμεσα τα νεύρα, τεχνητά αυτιά, μάτια, πόδια, πνευμόνια, καρδιές, παγκρέατα, συκώτια, νεφροί, αίμα.
Από τις πιο φιλόδοξες προβλέψεις που αποτελούν και την καρδιά του προβλήματος είναι η δυνατότητα μεταφοράς της ανθρώπινης αυτοσυνειδησίας, που κατά την υλιστική σύλληψη του ανθρώπου δεν είναι παρά ο ανθρώπινος εγκέφαλος, σε υπολογιστή ή δίκτυο υπολογιστών και η φαρμακολογική επίδραση στον άνθρωπο για την δημιουργία μίας πανηδονιστικής κοινωνίας απαλλαγμένης από πόνο και κακουχία και τελικά η σύνθεση ανθρώπου-μηχανής και κυβερνοχώρου σε μία νέα οντότητα, τον κυβερνητικό οργανισμό (cyborg) ή αλλιώς τον μετάνθρωπο.
Τα εγχειρήματα περισσότερο το πρώτο αποτελούν για την ώρα δημιουργήματα φαντασίας μάλλον παρά πραγματικές τεχνολογικές δυνατότητες. Ο εγκέφαλος του ανθρώπου, που σύμφωνα με όλους τους νευροφυσιολόγους αποτελείτο πιο σύνθετο αντικείμενο του γνωστού Σύμπαντος αποτελείται από 1.000 δισεκατομμύρια νευρώνες, που διασυνδέονται με 1.000.000 δισεκατομμύρια συνάψεις, με διαστάσεις 10 εκατομμυριοστά του μέτρου οι πρώτοι και 1 εκατομμυριοστό του μέτρου οι δεύτερες, μέσα σε ένα όγκο μικρότερο από μια μπάλα ποδοσφαίρου. Υπολογίζεται ότι ο εγκέφαλος έχει την δυνατότητα να πραγματοποιεί 10.000 δισεκατομμύρια έως 10.000.000 δισεκατομμύρια πράξεις το δευτερόλεπτο, δυνατότητα που υπερέχει κατά πολλές τάξεις μεγέθους από τούς σύγχρονους τύπους ηλεκτρονικών υπολογιστών.
Η απεικόνιση και η μεταφορά με μη καταστροφικές μεθόδους (non destructive) εγκεφάλου είναι και σε θεωρητικό ακόμη επίπεδο αδύνατες, ενώ η καταλογογράφηση, απεικόνιση και μεταφορά του, με καταστροφικές μεθόδους είναι πρακτικά ανέφικτες. 0α μπορούσε κανείς να δεχτεί φυσικά τον ορισμό του Marvin Minsky για τον εγκέφαλο ως σάρκινης μηχανής (meat machine) την παρατήρηση ότι, για την ώρα, αυτής τής μηχανής μάς διαφεύγουν και οι νόμοι που διέπουν το υλικό της και, κατά το μεγαλύτερο μέρος, και το λογισμικό της. Οι προσπάθειες για την δημιουργία διεπαφής (interface) μεταξύ τσιπ πυριτίου και βιολογικών υλικών δεν φαίνεται να προχωρεί και πάντως για την ώρα δεν φαίνεται να αποτελεί απάντηση στην προσπάθεια μεταφοράς της ανθρώπινης αυτοσυνειδησίας στον σκληρό δίσκο ηλεκτρονικού υπολογιστή, χωρίς να παραθεωρούνται οι προσπάθειες αποκατάστασης λειτουργιών του ανθρώπου με τέτοια μέσα, όπως η αναγγελθείσα προσπάθεια απόδοσης της όρασης σε εκ γενετής τυφλό, διάσημο αμερικάνο τραγουδιστή.
Περισσότερο εφικτό και μάλλον αρκετά διαδεδομένο φαίνεται να είναι το δεύτερο σενάριο της επίδρασης της φαρμακολογίας στα κέντρα ηδονής του ανθρώπινου οργανισμού, με σκοπό τη δημιουργία μίας “δια βίου” ψυχοσωματικής ευφορίας του ανθρώπου. Από πολλά χρόνια τώρα τα διάφορα φαρμακευτικά σκευάσματα, με τις ευλογίες της επίσημης ιατρικής, παρεμβαίνουν για να γιατρέψουν, να αμβλύνουν και πάντως να διαφοροποιήσουν την διανοητική και συναισθηματική/ψυχολογική κατάσταση του ανθρώπου, ενώ παρά τα κατασταλτικά και προληπτικά μέτρα των σύγχρονων κοινωνιών, τα ναρκωτικά και η διακίνηση τους δεν αποτελούν μόνο μία πραγματικά απειλητική, μάστιγα για τις κοινωνίες, αλλά και το 8% του παγκόσμιου εμπορίου με 400 δισ. δολάρια ετησίως. Σύγχρονα ή μελλοντικά κλινικά σκευάσματα, με εξαιρετική εξειδίκευση μπορεί να επιδρούν σε υποδοχείς του εγκεφάλου χωρίς αρνητικές παρενέργειες. Ο David Pearce (www.hedweb.com) προσβλέπει σε μια μετά-Δαρβίνεια εποχή στην οποία όλοι οι άνθρωποι θα μπορούν να βρίσκουν τον προσωπικό τους “πλασματικό” παράδεισο με την μαζική χορήγηση, κατάλληλων, ακίνδυνων και αποτελεσματικών φαρμάκων. Η ανθρωπότητα θα είναι έτσι ευτυχέστερη και ο άνθρωπος οριστικά απαλλαγμένος από τις επίγειες δυστυχίες του. (Sic)
Η φιλοσοφία αυτή ανατρέχει ήδη στα “παιδιά των λουλουδιών” και την φιλοσοφία των παραισθησιογόνων του Timothy Leary και καταλήγει στην αμφισβήτηση της δυνατότητας αντίληψης και ερμηνείας του κόσμου με βάση την “γραμμική Δυτική Λογική” .Άποψη που διατυπώνεται από τον Douglas Rushkoff, στο έργο του Cyberia, που κυκλοφορεί μεταφρασμένο και στα ελληνικά. Σύμφωνα με την δική του αντίληψη κόσμου” Η ψυχεδελική εμπειρία (μία ψυχο-φαρμακολογική πλασματική πραγματικότητα) θα καθιστά δυνατή στα υποκείμενα την διάπλαση εκ νέου της εμπειρίας της πραγματικότητας και έτσι -αν ο παρατηρητής και το παρατηρούμενο είναι ένα- και την ίδια την πραγματικότητα”.
Η δυνατότητα της δημιουργίας εξατομικευμένων “πλασματικών δυνατοτήτων” καθώς και τα όνειρα του MacLuhan για το “παγκόσμιο χωριό” που με τη βοήθεια των τεχνολογιών επικοινωνίας θα οδηγήσει στο μέλλον στην “ομαδική ψυχική ολοκλήρωση” με λίγα ψήγματα από την θεωρία του αποσυνάγωγου της καθολικής εκκλησίας Teilhard de Chardin, περί του σημείου Ωμέγα, που δεν είναι παρά η έλευση ενός κοσμικού Χριστού και η μετεξέλιξη της ανθρωπότητας σε μια “υπέρ-ανθρωπότητα” και η οριστική τελείωση της ανθρώπινης εξέλιξης, αποτελούν εν πολλοίς το υποφώσκων θεωρητικό υπόβαθρο των διαφόρων τάσεων του “κυβερνοχώρου’ όπως ο Τεχνο-παγανισμός, η Νέα Εποχή, η Κυβερνητική Αθανασία, η νοόσφαίρα, η Τεχνο-θεολογία, ο Τεχνο-ψυχεδελισμός και τελικά το χαλαρό τεχνόφιλο σύμπλεγμα που περιγράφεται ως Τρανσχιουμανισμός. Στην ρητορική του τελευταίου εμπεριέχονται πολλά από τα στοιχεία θεολογικών, φιλοσοφικών και έμμονων ιδεών της ανθρωπότητας με την ιδέα του “ιερού” να υποκαθίσταται από το “τεχνολογικό”, το “οικολογικό” και το κοσμικό” όπως ακριβώς περιγράφονται στο προηγουμένως μνημονευόμενο άρθρο του Σπ. Μάνδρου. Η ενόραση και ο ορθολογισμός, ο υλισμός και ο μυστικισμός, η επιστήμη και η μαγεία, μπερδεύονται και αλληλοδιαπλέκονται σε ένα ιδεολογο-πολιτικο-κοινωνικό κουβάρι από το οποίο δεν απουσιάζει και η αίσθηση του απειλητικού. Οι τεχνολογικές εξελίξεις πραγματικές ή εικαζόμενες καθώς και η σε κάθε περίσταση -και όχι πάντα δόκιμη ή και η εξωφρενική χρήση- των θεωριών της Φυσικής και των Μαθηματικών, όπως είναι η σχετικότητα του Einstein, η αρχή της αβεβαιότητας του Heisenberg ή η αρχή της μη πληρότητας του Goedel, το χάος και η πολυπλοκότητα, και εντελώς ιδιαίτερα η αρχή των αυτοοργανουμένων συστημάτων του Prigozine, χρησιμοποιούνται ως το θεωρητικό φιλοσοφικό υπόβαθρο, για την κατάρριψη της δυνατότητας γραμμικής ή ορθολογικά διατυπωμένης ερμηνείας του αισθητού κόσμου.
Σε ατομικό επίπεδο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εικόνα του βιολογικά, τεχνολογικά και πληροφοριακά μεταλλασσόμενου ανθρώπου, του λεγόμενου “μετανθρώπου” και οι ενισχυμένες από τις διάφορες τεχνολογικές παρεμβάσεις εκδοχές του. Η πρώτη θεωρητική αντιμετώπιση του “κυβερνητικού οργανισμού” έγινε από το κλασσικό άρθρο και μανιφέστο της Donna Haraway το 1985, στο οποίο η κεντρική θέση – εκτός από τις άλλες πολιτικές και φεμινιστικές της θέσεις- είναι ότι “οι τεχνολογίες του ύστερου 20ού αιώνα έκαναν δυσδιάκριτη τη διαφορά ανάμεσα στον βιολογικό οργανισμό και τη μηχανή” και ότι η Ιατρική και οι τεχνολογίες των επικοινωνιών “επαναδιαπλάθουν το σώμα μας”. Από τότε στην μελλοντολογία, την επιστήμη και την τέχνη υπάρχει κατακλυσμός από συζητήσεις σχετικά με τις δυνατότητες, αλλά και τις επιπτώσεις και τις εξελίξεις για το ανθρώπινο είδος. Ο διάσημος, αυστραλιανής υπηκοότητας, ελληνοκύπριος καλλιτέχνης Stelarc (κατά κόσμον Στέλιος Αρκαδίου) διαβεβαιώνει και διακηρύσσει ότι το σώμα μας είναι παλιομοδίτικο (The body is obsolete), και με τις παραστάσεις, αλλά και ιστοσελίδες του, επιδεικνύει τι ακριβώς εννοεί. Εξέλιξη αυτών των ιδεών είναι και η ιδέα που διατυπώνεται στο άρθρο του Chislenko (www.lucifer.com/’sasha/articles/ technohuman.html) για την χρησιμότητα της τεχνολογίας στη μεταβολή “της ανθρώπινης λειτουργικής αρχιτεκτονικής”.
Ως στάδια της ανάπτυξης των “κυβερνητικών οργανισμών” (Tangent:OnCyborgs: www.carleto.ca/claughli/tutcybor.htm) θεωρούνται τα ακόλουθα τέσσερα (ανεξάρτητα από τον βαθμό τεχνολογικής ωριμότητας για την επίτευξη τους):
Στάδιο I: Αντικατάσταση και ενίσχυση του ανθρώπινου σκελετού. Παραδείγματα: Ξύλινο πόδι, τεχνητό χέρι, ψεύτικα δόντια κ.λπ.
Στάδιο II: Αντικατάσταση ή/και ενίσχυση των μυώνων. Παραδείγματα: μηχανικό χέρι σε αντικατάσταση φυσικού χεριού, άλλες προσθετικές συσκευές, μηχανική καρδιακή βαλβίδα, αντικατάσταση φακού στο μάτι κ.λπ
Στάδιο III: Αντικατάσταση ή/και ενίσχυση του περιφερειακού νευρικού συστήματος, αυτόνομο νευρικό σύστημα και νεύρο-ενδοκρινολογικό σύστημα. Παραδείγματα: βιονικά χέρια και πόδια, βηματοδότες, αυτόματες βιοχημικές αντλίες κ.λπ.
Στάδιο IV: Αντικατάσταση ή ενίσχυση τμημάτων του κεντρικού νευρικού συστήματος. Το στάδιο αυτό αντιστοιχεί στην αντικατάσταση του ανθρώπινου εγκεφάλου από υπολογιστές. Παράδειγμα: Τα μάτια “βίντεο” για τυφλούς.
Για τις παραπάνω εφαρμογές και προβλέψεις ισχύουν όλες οι επιφυλάξεις που διατυπώθηκαν σε αυτήν την από αναγκαιότητα ακροθιγή και καθόλου εμπερίστατη περιγραφή με τις ακόλουθες τελικές παρατηρήσεις.
Δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι, όταν αναφερόμαστε στην έννοια της “ανθρωπότητας”, η έννοια αυτή συμπεριλαμβάνει το άθροισμα του γήινου πληθυσμού. Αντίθετα μάλιστα.
Η οικονομική ανισότητα που στα προηγούμενα χρόνια σηματοδοτούσε τον διαχωρισμό και την ανάπτυξη των διαφόρων κρατών της Γης, έχει υποκατασταθεί από την τεχνολογική ανισότητα, που απειλεί μαζί με την οικονομική ανισότητα να διαχωρίσει με οριστικό τρόπο τους πληθυσμούς της Γης – και την ανθρωπότητα συνεπώς-σε τεχνολογικά έχοντες και μη έχοντες. Οι θαυμαστές δυνατότητες της τεχνολογίας αναφέρονται κι έχουν συγκεκριμένους και ευδιάκριτους πιθανούς χρήστες και αποδέκτες, ενώ το μεγαλύτερο μέρος του γήινου πληθυσμού αποκλείεται από τις εξελίξεις της Τεχνολογίας. Να σημειωθεί ότι από τους 250.000.000 χρήστες του Ίντερνετ (αριθμός που δίνεται για τον Δεκέμβριο 1999), χονδρικά τα 2/ 3 ζουν στις ΗΠΑ και τον Καναδά και το 1/3 στην Ευρώπη. Συνολικά στην Αφρική υπάρχουν 1.000.000 μόλις χρήστες, ενώ οι 700.000 βρίσκονται στη Νότιο Αφρική. Το Τόκιο διαθέτει περισσότερες τηλεφωνικές συνδέσεις από το σύνολο της Αφρικής και γενικά το 65% του γήινου πληθυσμού δεν έχει τηλέφωνο και ο συνολικός αριθμός των χρηστών του Διαδικτύου δεν είναι παρά το 1/25 του συνολικού πληθυσμού της γης ή απλούστερα το 4%
Υπό τους όρους αυτούς και με τούς συγκεκριμένους ρυθμούς ανάπτυξης, οι έννοιες “Κοινωνία της Πληροφορίας”, “Παγκόσμιο χωριό” ή Τεχνολογική Επανάσταση” έχουν πολύ περιορισμένο εύρος εφαρμογής ή πολύ παράδοξη υποκείμενη αντίληψη για το τι είναι “ανθρωπότητα”.
Είναι επίσης άξιο να ερευνηθεί και να εξηγηθεί από τους μελλοντολόγους ποιο είναι το όριο και το είδος της ανάπτυξης σε συνδυασμό με τις δυνατότητες του πλανήτη που κατοικούμε. Ο ξέφρενα αναπτυξιακός αιώνας που λήγει έχει επιφέρει σημαντικές μεταβολές στα όρια εκμετάλλευσης των γήινων πόρων και στην οικολογία και τα οικοσυστήματα. Έτσι, σύμφωνα με την αναφορά του διεθνούς οργανισμού World Watch για το 1999, ενώ η παγκόσμια οικονομία αυξήθηκε κατά 17 φορές από το 1900 (2,3 τρισ. δολ. ετησίως) έως το 1998 (39 τρισ. δολ. ετησίως) το κατά κεφαλή εισόδημα μόλις τέσσερις φορές, ενώ 800.000.000 άνθρωποι σε όλο τον κόσμο ζουν με 2 δολάρια την ημέρα και 1.200.000.000 δεν έχουν πρόσβαση σε νερό, ενώ ο πληθυσμός της Γης θα προσεγγίσει το 2020 τα 10.000.000.000.
Οι γήινοι πόροι, όπως το νερό, τα δάση, τα αρόσιμα εδάφη, οι ωκεάνιοι ψαρότοποι, η βιοποικιλότητα και η γήινη ατμόσφαιρα βρίσκονται σε κίνδυνο.
Τον υπογράφοντα δεν παρηγορεί η διαβεβαίωση ότι η επιστήμη και η τεχνολογία θα λύσουν τα προβλήματα, αλλά ούτε πείθεται από τεχνοκρατικούς, θεοσοφικούς ή οικολογικούς φονταμενταλισμούς, ούτε βέβαια από προβλέψεις και θεωρίες που μοιάζουν να είναι μια λύση του τύπου “φυγή προς τα εμπρός”.
Αν πρέπει κανείς να συζητά για μετεξελίξεις του ανθρώπινου είδους, πρέπει ίσως πρώτα να δει να αναπτύσσεται το πλήρες πορτραίτο του κλασικού ανθρωπισμού, πριν να ελπίζει σε “τρανσχιουμανιστική” μετεξέλιξη της σημερινής κατάστασης του ανθρώπου.
*Καθηγητής Τεχνολογίας Υλικών Πληροφορικής, Τμήμα Πληροφορικής, ΑΠΘ
