του Κ. Παπαγιώργη, από το Άρδην τ. 37, Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2002
Ή έκπεφροίσμένη ροπή νεότερων μελετητών της Ιστορίας νά απορριφθούν τά καθιερωμένα περί έλληνικης έπαναστάσεως καί νά ερευνηθούν -έμ -πράκτως καί έπιστημονικώς- τά πραγματικά δεδομένα του ξεσηκωμού, μόνο αισιοδοξία εμπνέει σέ όσους θεωρούν τό ζήτημα εκκρεμές. Ή μπόσικη ρητορία στήν όποία εθιστήκαμε, ή αποσιώπηση τών πιό καίριων πτυχών του ‘Αγώνα, ή λαϊκιστική άποψη περί συνολικού ξεσηκωμού μέ όλα τά παρελκόμενα δημιούργησαν ένα έθνικιστικό μύθευμα πού διδάχτηκε στά σχολεία, γαλούχησε γενεές επί γενεών, έπλασε τόν μύθο τού ’21 καί κατόπιν έπεσε σέ λήθαργο στά ράφια τών βιβλιοθηκών. Δεδομένου ότι ό ντόπιος άγώνας δέν ήταν ό μόνος -άνάλογες έπαναστάσεις σημειώνονται στήν ‘Αμερική, στή Γαλλία, στήν Ισπανία, στήν Πορτογαλία, στήν “Ισπανία, στή Σερβία κτλ- παραμένει ένα ιστορικό παράδοξο: γιατί ό ελληνικός άγώνας δέ βρήκε τόν Ιστορικό του καί άρκούμα-στε -άκόμα καί σήμερα- σέ φαλκιδεύσεις;
‘Ασφαλώς ή ριζική άναθεώρηση τού ξεσηκωμού, αύτή πού θά άπέρριπτε τά βασικά κείμενα ώς ύποκείμενα στό πάθος τής προσωποληψίας, τού φατριασμού καί τής έγνωσμένης ψευδολογίας, θά μας ύποχρέωνε νά «ξαναγράψουμε» κατά κά -ποιο τρόπο όχι μόνο τίς βασικές ίστορί -ες (Τρικούπη, Φιλήμονα, Φραντζή, Σπη-λιαδη, Μπαρτόλντι, Φίνλεϋ, Γκόρντον κτλ), άλλά καί τά ‘Απομνημονεύματα τών άγωνιστών μέ έσχατο αίτημα νά ξαναγίνει ή Επανάσταση γιά νά δούμε έπι-τελους αύτοψεί τά διατρέξαντα. Ευτυχώς ό γέγονε γέγονε. Οί έπαναστάσεις άποτελοΰν πάντα τά λίκνα τών νέων δεισιδαιμονιών. Δέν είναι παράδοξο λοιπόν ότι βλέπουμε σήμερα ξενοσπουδα-σμένους μελετητές -πάνοπλους θεωρητικά- νά επανέρχονται στό θέμα καί νά αποτολμούν ρήξεις μέ τό παρελθόν γιά νά έλευθερώσουν τήν δέσμια άλήθεια. Ό Διαμαντούρος άνήκει σέ αύτό τό ρεύμα.
“Ηδη άπό τήν κουβερτούρα τού βιβλίου έχουμε μπει βαθιά στό θέμα. Ό δικός μας άγώνας γιά τήν άνεξαρτησία είχε τό έξής ιδιάζον: δέν άπέβλεπε μόνο στήν άλλαγή πολιτικού καθεστώτος (όπως στήν Αμερική γιά παράδειγμα) άλλά καί στήν άλλαγή τού καθαυτό κράτους (τό όποιο έπρεπε νά δημιουργηθεί έκ τού μή όντος). Ή διαπίστωση είναι προφανής μέχρι άπελπισίας, άλλά δέ στέκει έκεΐ: έφόσον τό νέο κράτος θά στηνόταν μέ βάση τίς ιδέες τού Διαφωτισμού, καί οί ιδέες υπάρχουν μόνο ώς κτήματα άνθρώπων, τίθεται τό μέγα ζήτημα τού ρόλου πού έπαιξαν οί «έκσυγχρονιστές» μέσα στό χαώδες θέατρο τής “Επανάστασης. Καθώς μάλιστα έκείνο τό πρώτο έπιχείρημα τών διαφωτιστών βρίσκει τήν ιστορική του δικαίωση στήν ένταξή μας στήν ευρωπαϊκή κοινότητα, τό συμπέρασμα λάμπει έκτυφλωτικά: ό Μαυροκορδάτος καί οί σύν αύτώ έστρεψαν τό πρόσωπο της πατρίδας πρός τά κει πού άνηκε καί τήν είσήγαγαν μέλλοντοϊστορικά στή «μοναδική λογική της νεοτερικότητας».
Πουρκουά πά; όπως λένε οί Γάλλοι. Όντως ή χώρα έντάχθηκε (ή σύρθηκε όπως πάντα) στήν EE. Όσοι νέμονται καί καρπούνται παρόμοια συμπεράσματα, άξιος ό μισθός τους. ‘Επειδή όμως ή κορυφή τής πυραμίδας άδυνατεΐ νά ισχυροποιήσει τή βάση, άξίζει νά μετατοπίσουμε τό έρώτημα στά έπαναστατικά χρόνια καί νά δούμε -έν άπολύτω συντομία- τί άκριβώς ρόλο έπαιξαν οί άποκαλούμενοι «έκσυγχρονιστές» ή πιό σωστά οί έτερόχθονες (Φαναριώτες καί μή). Έν προκειμένω ό πληθυντικός άδικεϊ, διότι δέν έπρόκειτο περί πολυπληθούς ήγετικής ομάδας -ούτε περί επαναστατών. Άλλωστε κανείς τους δέν έπεσε στό πεδίο τής μάχης. Όλοι πολέμησαν μέ τήν νεοφανή δύναμη τής γραφειοκρατίας (τό καλαμάρι) καί επέδειξαν στούς ντόπιους άγριους τήν ύπερο-χή τής μελάνης άπέναντι στό καριοφίλι.
Οί κοινωνικές δυνάμεις τού ’21 -ταξικά ιδωμένες- άπαρτίζονται άπό τούς κοτσαμπάσηδες ιδιοκτήτες γης, άπό τόν κλήρο, άπό τούς καραβοκυρέους τών νησιών, άπό τούς άρματωλούς της Χέρσου ‘Ελλάδας, άπό τούς έμπορους τής περιφέρειας καί φυσικά άπό τόν φακίρ φουκαρά, άγρότες, τσοπάνηδες, πραματευτάδες καί τεχνίτες. “Η Φιλική “Εταιρεία θά ιδρυθεί άπό άποτυχημένους έμπορους στήν περιφέρεια καί, μέ έπικεφαλής τόν γόνο μιας φαναριώτικης οικογένειας, θά καλλιεργήσει τόν μύθο τής φιλελληνικής Άρκτου. Οί δυτικοθρεμένοι δέν έχουν πεδίο έκφρασης πρό τού “Αγώνος διότι είναι φιλικοί, καί έντάσσονται άκόμα στά γενικά σχέδια τής Ύπερτάτου “Αρχής. Πώς λοιπόν γεννιέται αύτό τό «έκσυγχρονιστικό» ρεύμα πού έστησε τόν νεοελληνικό κρατικό μηχανισμό; “Η άπάντηση πρέπει νά άναζητηθεί στήν προσωπικότητα τού Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου.
Ποστέλνικος τού Ηγεμόνα I. Καρατζα προτού γίνει φιραρής πρός τήν Πίζα, ό Αλέξανδρος -άτομο μέ έξαιρετικά ταλέντα- θά έπιτύχει μέσα σέ μικρό διάστημα νά μετεκπαιδευτεί καί, άναστρεφόμενος διάσημα πρόσωπα τής έποχής (Σέλλεϋ, “Ιγνάτιος), άπό πρώην υπάλληλος τής οθωμανικής Αύτοκρατορίας θά μεταμορφωθεί σέ δυτικόφρονα διαφωτιστή. Δέν πρέπει νά ξεχνάμε ότι ώς άνθρωπος τού Καρατζά -ήγεμόνα πού ήθελε τήν άρχηγία τής Φιλικής- τοποθετείται έξαρχης έχθρικά πρός τήν οικογένεια τών Ύψηλάντηδων. Οί άρχηγοί τού Αγώνα δυστυχώς κατέφθαναν έξωθεν καί δέν διαστρέφουμε τά πράγματα αν ίσχυριστοΰμε ότι τήν κεφαλή διεκδικούσαν λυσσωδώς οί Ύψηλάντηδες άπό τή Ρωσία καί ή ήγετικη ομάδα της Πίζας (Καρατζας, ‘Ιγνάτιος, Μαυροκορδάτος κτλ.). Σημειωτέον ότι οί βασικοί διεκδικητές δέν είχαν πατήσει ποτέ τό πόδι τους στήν Έλλαδα.
Όταν λοιπόν φθάνουν οί δύο ήγετι-κές ομάδες στο θέατρο τού πολέμου, ή βασική τους διαφορά είναι ή έξής: ό Δημήτριος “Υψηλάντης έμφανίζεται ώς πληρεξούσιος τού άδελφού του, ενώ ό Μαυροκορδάτος είναι μουσαφίρης χωρίς ίχνος έξουσίας (σημαντική λεπτομέρεια: φοράει γυαλιά -τεσσαρομάτη θά τόν λέει ό Καραϊσκάκης- καί εύρωπαϊκά ρούχα, τά όποια προβάρει λίγο προτού αναχωρήσει). Κατά συνέπεια ή σύγκρουση αμφότερων των Φαναριωτών μέ τους ντόπιους πρόκριτους και κοτσαμπάσηδες ή άρματωλούς ήταν ευνόητη. Ό Δημήτριος ήθελε ένα γκοβέρνο μιλιτάρε γιά νά οργανωθεί ό “Αγώνας -τί απέμενε στόν Μαυροκορδάτο;
Ό Διαμαντούρος κομίζει άφθονα στοιχεία, καθώς είναι ξεσκολισμένος στή σχετική βιβλιογραφία, δέν ομολογεί όμως -διότι πάσα ομολογία θά ισοδυναμούσε μέ κατάρρευση του βιβλίου- ότι ή ήγετική ομάδα της Πίζας δέν είχε άλλη διέξοδο άπό τήν έμμανή επιδίωξη του Συντάγματος.
Καί τίθεται τό ερώτημα: ξεσηκωμένοι πληθυσμοί πού οπλίστηκαν αύτο-σχεδίως καί άντιμετώπιζαν έναν οργανωμένο στρατό, γιατί νά είχαν τόσο μεγάλο καημό γιά Σύνταγμα; Το έπίσημο πρόσχημα έλεγε ότι οί δυτικές κυβερνήσεις θά παρεξηγούσαν τόν “Αγώνα ώς καρβουνιάρικο άν δέν έπιδεικνυόταν ένα Σύνταγμα. Ό Διαμαντούρος άναπτύσ-σει τό γνωστό έπιχείρημα ότι οί ντόπιες δυνάμεις άγνοούσαν την έννοια τοΰ εθνικού κράτους, τής κεντρικής εξουσίας, τής οργανωμένης διοίκησης -καί σωστά. Γνωρίζουμε όμως ότι στόν πρώτο χρόνο, πρίν άκόμα συγκληθεί ή πρώτη “Εθνοσυνέλευση, τά έλληνικά όπλα ά-ριστεύουν καί ή “Επανάσταση έξαπλού-ται, ένώ όλα τά δεινά άρχίζουν μετά τήν “Εθνοσυνέλευση. “Εδώ βρίσκεται άλλωστε ή αιτία γιά τήν όποία ό Μαυροκορδάτος θεωρήθηκε κακός δαίμων τού “Αγώνα. Εύφυής πολιτικός, άντελήφθη τό κενό εξουσίας (χαώδες κενό) καί διέβλεψε ότι μόνο διά τής γραφειοκρατίας με συνταγματικό προσωπείο θά μπορούσε νά άνασχέσει πάσα δύναμη τών άντιπάλων του καί τελικά νά έπικρατή-σει.
Ό Βερναρδάκης τό έχει εκφράσει καίρια: «Όλος ό κόσμος συνησθάνετο τήν τού παρόντος άνάγκην όχι πολιτικού. άλλά στρατιωτικού άρχηγού». Τί έκανε ή όμάδα τού Μαυροκορδάτου; Προεβαλε την άνάγκη Συντάγματος, ,-α άνηκουστο γιά τούς ντόπιους. Α. ~ θεταμε ότι οί “Εθνοσυνελεύσεις και τα Συντάγματα τους έφέλκυσαν τή συμπαθεια τών ξένων κυβερνήσεων θά είχαμε μια σοβαρή δικαιολογία, γνωρίζούμε όμως ότι έπί “Ιμπραήμ, όταν ό “Αγώνας έπνεε τά λοίσθια, τό μόνο πού δέ σκέφθηκαν οί ξένες δυνάμεις ήταν τά Συντάγματα (πολιτική άπάτη, κατά τόν Γάλλο πρέσβη στήν Κωνσταντινούπολη, πού έπινόησαν 100 περίπου άνθρωποι…). ‘Αντίθετα αύτό πού μετρούσε ήταν ή ισχύς τών όπλων. Θά μπορούσαν τά έλληνικά όπλα νά άνθέξουν;
Παίζοντας ήχηρά τή βιόλα τών έπαναστατών εκσυγχρονιστών, ό Διαμαντούρος δέν διανοείται νά άναφέρει ούτε ίχνος άπό τά δεινά πού προκάλεσαν οί “Εθνοσυνελεύσεις. Ό τόπος διέθετε, όπως ξέρουμε, προεστούς, ιερείς, άρματωλούς, έμπορους, γιατρούς, τεχνίτες, άλλά πολιτικούς – ούτε γιά δείγμα. Έτσι μονάχα ό κύκλος τής Πίζας κατάφερε -εύκολότατα- νά βάλει στό χέρι τήν πολιτική έξουσία επιδεικνύοντας ένα σκαρίφημα τού Γκαλίνα τό οποίο ουδέποτε τηρήθηκε. Καί σέ τί άποσκοποϋ-σε αύτή ή πολιτική καί συνταγματική έξουσία; Νά στερεί διά τής καλάμου άπό τούς στρατιωτικούς ό,τι κέρδιζαν στά πεδία τών μαχών. Χαρακτηρολογι-κά, ό Μαυροκορδάτος – στά τριάντα του- έφτασε σέ τέτοιο σημείο άλαζο-νείας ώστε έγινε καί άρχιστράτηγος στό Πέτα. ” Αν μπορούσε έκτός άπό πολιτική δύναμη νά άποκτήσει καί στρατιωτική, θά γινόταν ή ίδια ή “Επανάσταση. Καί τί απέγινε: κατασυκοφάντησε όλους τους άρματωλούς τής Ρούμελης: δίκασε τόν Καραϊσκάκη γιά προδότη, έξοβέλισε άπό τόν ‘Αγώνα τόν Βαρνακιώτη, τόν Μπακόλα καί τόν “Ισκο ώς τουρκόφρονες, έπικήρυξε τόν “Ανδρούτσο (ένώ κράτησε γύρω του τουρκόφρονες σάν τόν Ράγκο καί τόν Μαγγίνα). Αύτός εύθύνεται γιά όλα τά δείνα τού Μεσολογγίου.
“Επιβάλλεται βέβαια νά πούμε -μέ τήν δέουσα έλευθεροστομία- ότι ό “Αγώνας άρχικά διεξαγόταν μεταξύ Τούρκων. Στό Μοριά οί κοτσαμπάσηδες ήταν τουρκοχριστιανοί πού πολεμούσαν τούς όθωμανούς γιά νά κληρονομήσουν τά κεκτημένα τους. Στή Ρούμελη οί άρμα-τωλοί ήταν οιονεί τουρκοχριστιανοί αξιωματούχοι πού κατάλαβαν τήν έπα-νάσταση σάν αύτονόμηση τών άρματο-λικιών τους. Μονό σταδιακά ό “Αγώνας θά έξελληνιζόταν, μέ τό ρυθμό περίπου πού ή λέξη Ρωμιοί καί Γραικοί ύποκαταστάθηκε άπό τή λέξη Έλλην. Σέ όλα αύτά ό Μαυροκορδάτος δέν είχε καμία θέση. “Αν δέν έτρεφε άρχηγικές φιλοδοξίες θά περιοριζόταν στά ταπεινά καθήκοντα τού γραμματέα κάποιου οπλαρχηγού. Τό δαιμόνιο του όμως τόν έστρεψε κατά τών άληθινών πρωταγωνιστών (Κολοκοτρώνης, Πετρόμπεης, Σταματελόπου-λος, Καραϊσκάκης, Βαρνακιώτης, “Ανδρούτσος ήταν εχθροί του -φίλος του ήταν μόνο ό Μπότσαρης γιατί τόν χρησιμοποίησε κατά τών ρουμελιωτών οπλαρχηγών).
Παράγραφοι σάν την άκόλουθη δεν τιμούν τόν συγγραφέα: «Ή άποψη μου ότι οί έκσυγχρονιστές, πολεμώντας για τήν άνεξαρτησία, διεξήγαν ένα διμέτωπο άγώνα, όπου, έκτός άπό τήν προβλεπόμενη έκείνη τήν έποχή άντίδράση των ξένων στήν πλήρη ανεξαρτησία, είχα νά άντιμετωπίσουν καί τή διφορούμενα στάση τών εγχώριων ήγετικών όμαδ στό “ίδιο θέμα. Πράγματι σε όλη τη διάρκεια τού άγώνα δέν είχε ύπαρξε σαφής ένδειξη ότι οί όμαδες αύτες ήτ διατεθειμένες νά δεχτούν το δυτικοί τ -που κράτος πού πρέσβευαν οί έκσι χρονιστες» (σελ. 176). Πριν άπ” όλα -οί ήταν οί έκσυγχρονιστες που «πολέμαγαν»; “Ο Πράίδης. ό Λουριωτης. ο Νεγρης καί ό Καντακουζηνός: Ό Σέκερης ήταν ό μόνος που έπεσε στο Μεσσολόγκι, (έχοντας άναθεματισει τον ποστελνικο καί τήν πολιτεία του). Υστερα ποιος ισχυρίστηκε ότι ό Αγώνας έγινε για κράτος δυτικού τυπου: Ή Φιλική Εταιρεία προεβαλε τέτοιους σκοπούς -απλώς ύστεροπρωτα μπορεί ο Διαμαντούρος να άραδιαζει παρομοια ιδεολογήματα (αρεστά στους καθηγητές των ξένων πανεπιστημίων πού στέφουν διπλωματούχους τούς νέους έκσυγχρονιστές της Ελλάδος…).
Είναι λοιπόν συμπτωματικό ότι, μέσα στό κλίμα αύτης της υστερικής λατρείας των έτεροχθόνων καί φερέοικων συνταγματομανών, ό συγγραφέας δέ νιώθει τήν ανάγκη νά πει ούτε μιά λέξη συμπάθειας γιά τίς δυνάμεις πού -πώς τό ξεχάσαμε;- έκαναν τήν “Επανάσταση; Πώς προεκλήθη ό έμφύλιος; Τί ρόλο έπαιξε ό Μαυροκορδάτος στή φυλάκιση τοϋ Κολοκοτρώνη; Πόσο εύθύνεται γιά τήν άβίαστη αποβίβαση του ‘Ιμπραήμ; Ποιός εύθύνεται γιά τή διάλυση τοϋ ρουμελιώτικου μετώπου; Ή άλήθεια είναι οτι οί«έκσυγχρονιστές» άποδείχθηκαν χειρότεροι καί άπό Τουρκοι στήν “Επανάσταση. Τά Συντάγματα δέν βοήθησαν σέ τίποτα -άλλά αύτό είναι μιά άλλη, θλιβερή ιστορία.
Έν είδει ύστερογράφου πάντως πρέπει νά άναφέρουμε καί κάτι άκόμα. Αύτοί οί δυτικότραφείς έκσυγχρονιστές (ψαλιδοκέρια τούς έλεγαν), πού κατέφθασαν στόν τόπο γιά νά τόν σώσουν άπό τούς Τούρκους καί κυρίως άπό τούς ίδιους τούς οπλοφόρους ραγιάδες, τί κατάλαβαν τέλος πάντων άπό τό ντόπιο φρόνημα; “Αρκεί ή ένδοστρέφεια, ό τοπικισμός, ή οικογένεια, ό συντηρητισμός, ή τουρκοφροσύνη νά εξηγήσουν τόν ξεσηκωμό; Στό τέλος τοϋ τόμου βρίσκουμε μιάν ονοματολογία σαράντα περίπου ονομάτων -τή χρυσή βίβλο τοϋ έπαναστατικοϋ έκσυγχρονισμοϋ. ‘Αναρωτιέται λοιπόν κανείς: αύτοί οί άνθρωποι πού κατείχαν γλώσσες, παιδεία καί κατάρτιση κατά πολύ ανώτερη άπό τούς ντόπιους, τί γραφτά άφησαν σάν ύποθήκη; Όπως ξέρουμε ό Μαυροκορδάτος δέν έγραψε ούτε ιστορία ούτε βιογραφία (αύτή θά είχε μεγάλο ένδιαφέρον). Έγραψε ό Τρικούπης τή γνωστή ιστορία, ό Μάμουκας, ό Λουριώτης, ό Φαρμακίδης, ό Δραγούμης. “Εκτός άπό τόν Τρικούπη όλα τά άλλα κείμενα άπαξιώθηκαν. “Απεναντίας τό φρόνημα τό όποιο άντιστρατεύθηκαν μανιωδώς οί ετερόχθονες άφησε μερικά κείμενα πού σήμερα θεωρούνται θεμελιώδη γιά τόν νεώτερο πολιτισμό μας. Δέν έννοοϋμε μόνο τόν Μακρυγιάννη, πού θά άρκοϋσε άπό μόνος του, άλλά καί τόν Κολοκοτρώνη, τόν Φωτάκο, τόν Κασομούλη, τόν Σπηλιάδη, τόν Φραντζή, τόν Φιλήμονα.
