της Σ. Ν. Αντωνοπούλου, από το Άρδην τ. 48-49, Αύγουστος 2004
Προκείμενου να προχωρήσουμε σε μία ανάλυση του έθνους-κράτους στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, θα αναφερθούμε προηγουμένως σε βασικά σημεία της τελευταίας1. Στη μεταπολεμική περίοδο σημειώνεται ένα νέο στάδιο ανάπτυξης του διεθνούς καπιταλιστικού συστήματος, το οποίο χαρακτηρίζεται από:
(1) Τον μετασχηματισμό των περισσότερων χωρών της περιφέρειας σε βιομηχανικούς παραγωγούς και καπιταλιστικές οικονομίες με την ακριβή έννοια του όρου. Έτσι, ο καπιταλισμός επεκτάθηκε σχεδόν σε ολόκληρο τον κόσμο κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου και ολοκληρώθηκε σε παγκόσμιο σύστημα. Ο καπιταλισμός στον Τρίτο Κόσμο παίρνει έναν “άγριο” χαρακτήρα, μεταμορφώνοντας εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπων σε σύγχρονους σκλάβους.
(2) Ενώ σε προηγούμενες ιστορικές περιόδους υπήρχε μια διεθνής αγορά εμπορευμάτων, στη διάρκεια της μεταπολεμικής περιόδου δημιουργήθηκε επιπλέον ένα παγκόσμιο δίκτυο στενά διασυνδεδεμένων παραγωγικών μονάδων και ένα παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα. Αλλά ενώ η παραγωγή, οι χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες, οι χρηματιστηριακές αγορές, οι αγορές συναλλάγματος και το εμπόριο είναι αποκεντρωμένα σε παγκόσμια κλίμακα, η διεύθυνση και ο έλεγχος τους συγκεντρώνεται σε λίγα επιτελεία, τα επιτελεία των πολυεθνικών, στις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες.
(3) Η χρηματιστική κερδοσκοπία έχει αναδειχθεί σε εξέχουσα πηγή πλουτισμού στη Δύση, θέτοντας τη σφραγίδα του παρασιτισμού στις Δυτικές οικονομίες.
(4) Η πληροφορική τεχνολογία αποτελεί την τεχνολογική βάση του σύγχρονου καπιταλισμού, η οποία επιτρέπει τη συγκεντρωποιημένη διαχείριση και τον έλεγχο του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος από λίγα επιτελεία στις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες.
(5) Η ανάπτυξη του καπιταλισμού σε παγκόσμιο σύστημα έχει προωθηθεί τις τρεις τελευταίες δεκαετίες υπό την κυριαρχία του Νεοφιλελευθερισμού, ο οποίος εγκαινίασε την άρση των πάσης φύσεως εμποδίων στην ελεύθερη διακίνηση κεφαλαίων, εμπορευμάτων και υπηρεσιών διεθνώς. Η άρση των εμποδίων αυτών οδηγεί σε έναν ενιαίο διεθνή οικονομικό χώρο, στο πλαίσιο του οποίου διασφαλίζεται η ανεμπόδιστη δράση του κεφαλαίου, όπως εξηγείται παρακάτω.
(6) Στο πλαίσιο του Νεοφιλελευθερισμού, συντελείται ανακατανομή του παγκόσμιου πλούτου, σε βάρος των ασθενέστερων κοινωνικών τάξεων και εισοδηματικών ομάδων εντός των εθνικών συνόρων και σε βάρος των ασθενέστερων χωρών διεθνώς2. 0 Νεοφιλελευθερισμός αντιμετωπίζεται κατά κανόνα ως η σημερινή πολιτική, η οποία έχει ως συνέπεια την επιδείνωση των κοινωνικών ανισοτήτων (MacEwan, 1999), την αποδόμηση του κράτους – πρόνοιας και την χαλάρωση των κοινωνικών ελέγχων επί της αγοράς εργασίας (MacGregor, 1999; 0′ Connor, 1998), όπως επίσης, ως ο σημερινός τρόπος ανασυγκρότησης του κεφαλαίου (Gamble, 2001). Εντούτοις, μια άλλη πλευρά του Νεοφιλελευθερισμού είναι επίσης εξόχως σημαντική, συγκεκριμένα το ότι ανοίγει τον δρόμο για τη σταδιακή κατάργηση του έθνους-κράτους και την ολοκλήρωση του καπιταλισμού ως παγκόσμιου συστήματος, τόσο στο οικονομικό, όσο και στο πολιτικό επίπεδο, όπως θα δούμε παρακάτω.
0 Νεοφιλελευθερισμός εγκαινίασε, όπως ήδη ελέχθη, την απελευθέρωση των αγορών, τη σταδιακή δηλαδή κατάργηση όλων των ειδών των “περιορισμών” στην ελεύθερη διακίνηση κεφαλαίων, εμπορευμάτων και υπηρεσιών σε παγκόσμια κλίμακα. Τα μέτρα αυτά ισοδυναμούν με τη σταδιακή κατάργηση των οικονομικών συνόρων του έθνους-κράτους, η οποία ανοίγει τον δρόμο στην ελεύθερη διακίνηση των κεφαλαίων δια μέσου των συνόρων. 0α πρέπει να τονισθεί εδώ ότι, εντός του πλαισίου των σαρωτικών αυτών μέτρων, το Νεοφιλελεύθερο κράτος καταργεί τα ίδια τα οικονομικά του σύνορα, προκειμένου να ανοίξει τον δρόμο στην ελεύθερη διακίνηση των κεφαλαίων και στην ελεύθερη λειτουργία των δυνάμεων της αγοράς. Με άλλα λόγια, δεν είναι οι δυνάμεις της αγοράς που κατεδαφίζουν τα οικονομικά σύνορα του κράτους, όπως είναι η κοινή πεποίθηση, αλλά το Νεοφιλελεύθερο κράτος το ίδιο.
Η σταδιακή κατάργηση των οικονομικών συνόρων του έθνους-κράτους δημιουργεί έναν παγκόσμια ενοποιημένο οικονομικό χώρο, που επιτρέπει την ανεμπόδιστη δραστηριότητα του κεφαλαίου σε παγκόσμιο επίπεδο. Αυτή η εξέλιξη θα οδηγήσει εντέλει στην κορύφωση του καπιταλισμού ως παγκόσμιου συστήματος.
Η διαμόρφωση ενός ενοποιημένου παγκόσμιου οικονομικού χώρου, ελεγχόμενου από το κεφάλαιο, υποδηλώνει την τάση προς την κατεύθυνση της κατάργησης του έθνους-κράτους (Πρβλ. Robinson, 1998; Douglas, 1997; Ohmae. 1995) όχι μόνον ως οικονομικής, αλλά και ως πολιτικής οντότητας επίσης. Αυτό συνεπάγεται τη μετάθεση της πολιτικής εξουσίας σε υπερεθνικά κέντρα, ή πολιτικές ελίτ (Πρβλ. Robinson & Harris, 2000). Κατά συνέπεια, ο καπιταλισμός θα ολοκληρωθεί ως παγκόσμιο σύστημα, τόσο στο οικονομικό, όσο και στο πολιτικό επίπεδο.
Παράλληλα, η σταδιακή ισοπέδωση των διαφόρων πολιτισμών και η διάδοση σε παγκόσμια κλίμακα μιας ομοιόμορφης υποκουλτούρας, της υποκουλτούρας του “lifestyle” και του φετιχισμού των εμπορευμάτων, θα οδηγήσει στην επιβολή μιας ομοιόμορφης νοοτροπίας και κοινωνικού τρόπου ζωής σε ολόκληρο τον κόσμο. Αυτή είναι συνθήκη εκ των ων ουκ άνευ για την κατανάλωση των ίδιων εμπορευμάτων και για τη δημιουργία μιας ενιαίας παγκόσμιας αγοράς εμπορευμάτων, απαραίτητη, με τη σειρά της, για την παγκόσμια κυριαρχία του κεφαλαίου.
Οι παραπάνω τάσεις είναι ήδη εμφανείς. Στις μέρες μας η δημοκρατία στην Ευρώπη υποχωρεί. Τα μαζικά μέσα ενημέρωσης ελέγχονται όχι τόσο από εθνικά, όσο από υπερεθνικά κέντρα. Πολιτικά κόμματα με τις ίδιες πολιτικές διαδέχονται το ένα το άλλο στην κυβέρνηση, καθιστώντας τις εκλογές παρωδία. Τα μαζικά μέσα ενημέρωσης διαδίδουν όλων των ειδών τα σκουπίδια, στην πραγματικότητα μια υποκουλτούρα, διαμορφώνοντας τον νου των ανθρώπων με τη νοοτροπία του κυνισμού και του χρήματος ως των ανώτατων κοινωνικών αξιών. Οι ιδέες, η σκέψη, ο πολιτισμός υποχωρεί. Η γνήσια σκέψη ωθείται στα περιθώρια της κοινωνίας, εξουδετερώνεται. Η κοινωνία βυθίζεται σε ένα πνευματικό κενό. Ίσως δεν είναι υπερβολή να πει κανείς ότι το “1984” του Οργουελ είναι ήδη παρόν. Αυτός ο ολοκληρωτισμός που επιβάλλεται επί της κοινωνίας υπό το κάλυμμα της δημοκρατίας και του Κοινοβουλευτισμού είναι ένα πραγματικά απωθητικό “επίτευγμα” του σύγχρονου καπιταλισμού.
Η μετάθεση της πολιτικής εξουσίας σε υπερεθνικά κέντρα και η υποχώρηση της δημοκρατίας είναι επίσης ορατή στο θεσμικό πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι μια μικρογραφία της παγκοσμιοποίησης με την έννοια ότι αποτελεί από μόνη της έναν ενοποιημένο οικονομικό χώρο και έχει υιοθετήσει όλα τα νεοφιλελεύθερα μέτρα. Επί πλέον έχει υιοθετήσει κοινό νόμισμα, το οποίο καθιστά την Ευρωπαϊκή Ένωση μια πιο ανεπτυγμένη μορφή της ευρύτερης παγκοσμιοποίησης. Η κοινή Ευρωπαϊκή αγσρά συν το κοινό νόμισμα επιτρέπει την ελεύθερη κίνηση του μεγάλου, για την ακρίβεια του πολυεθνικού, κεφαλαίου εντός των ευρωπαϊκών συνόρων και οδηγεί στη συγκέντρωση του πλούτου σε λίγα χέρια. Αυτή η εξέλιξη συνοδεύεται από μια παράλληλη πολιτική διαδικασία. Μια συνεχής μετάθεση της πολιτικής εξουσίας μακριά από τους εθνικούς δημοκρατικούς θεσμούς, κατεξοχήν από τα Κοινοβούλια, σε θεσμούς που δεν είναι εκλεγμένοι, όπως η Επιτροπή και το Συμβούλιο Υπουργών, λαμβάνει χώρα. Όσο για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, αυτό καθ’ εαυτό έχει ένα μάλλον διακοσμητικό ρόλο, ένα συμβουλευτικό ρόλο σε ορισμένα, όχι σε όλα τα θέματα. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έχει απογυμνωθεί από τον θεμελιακό ρόλο, που παραδοσιακά χαρακτηρίζει όλα τα δημοκρατικά Συντάγματα, συγκεκριμένα τη νομοθετική εξουσία. Όπως είναι γνωστό, ο ρόλος αυτός έχει μετατεθεί στο Συμβούλιο των Υπουργών, το οποίο ούτε εκλέγεται, ούτε υπόκειται σε δημόσιο έλεγχο. Η Επιτροπή επίσης δεν εκλέγεται, όπως συμβαίνει με τις εθνικές κυβερνήσεις. Αυτή η εκτροπή του θεσμικού πλαισίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, συχνά, αναφέρεται με ευγενικό τρόπο ως “το δημοκρατικό έλλειμμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης”. Αυτό το “δημοκρατικό έλλειμμα” συνεχώς διευρύνεται με κάθε θεσμική μεταρρύθμιση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπως η σχετικά πρόσφατη Συνθήκη της Νίκαιας και τώρα το Σύνταγμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στο τέλος τα εθνικά Κοινοβούλια θα καταστούν εξίσου διακοσμητικά και οι εθνικές κυβερνήσεις θα εκπέσουν σε ένα είδος τοπικών νομαρχών των κεντρικών αρχών-εξουσιών.
Το παράδειγμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η οποία αποτελεί η ίδια έναν ενοποιημένο οικονομικό χώρο, δείχνει σαφώς, νομίζουμε, την τάση προς την έκλειψη του έθνους-κράτους ως πολιτικής οντότητας και τη μετάθεση της πολιτικής ισχύος-εξουσίας σε ένα υπερεθνικό κέντρο ή μια υπερεθνική πολιτική ελίτ.
Ένα τελευταίο σημείο όσον αφορά το έθνος-κράτος είναι πολύ σημαντικό. Αναφερόμαστε στο έθνος-κράτος ως πολιτισμική οντότητα, ως ενότητα πολιτισμού. Κάθε λαός επί της γης έχει τον δικό του πολιτισμό και τη δική του ιστορία, που αποκρυσταλλώνεται σε αυτό που ονομάζουμε ιστορική μνήμη. Με τον όρο πολιτισμός πρέπει να εννοούμε όχι μόνο την τέχνη, αλλά επίσης την επιστήμη και τη φιλοσοφία. Η φιλοσοφική στάση απέναντι στον κόσμο, με άλλα λόγια η κοσμοθεωρητική αντίληψη, διαφέρει από ιστορικό χρόνο σε ιστορικό χρόνο και από λαό σε λαό (από κοινωνία σε κοινωνία). Κατά συνέπεια, κάθε λαός αναπτύσσει τη δική του, ούτως ειπείν, κοσμοθεωρία και φιλοσοφική στάση προς τη ζωή. Οι τέχνες, η επιστήμη, η φιλοσοφία και η ιστορική μνήμη διαμορφώνουν αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε συλλογική συνείδηση. Μπορούμε να συλλάβουμε τη συλλογική συνείδηση ενός λαού ως την εθνική του ταυτότητα3, ή, με άλλους όρους διατυπωμένο, τον πολιτισμό του. Αυτή η συλλογική συνείδηση, που διαφέρει από λαό σε λαό, είναι ο ενεργός παράγων που μορφοποιεί τη ζωή των λαών σε κάθε ιστορική περίοδο. Χωρίς αυτή τη σύνθετη συλλογική συνείδηση, κανένας λαός δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις παρούσες κοινωνικές ανάγκες του, ούτε μπορεί να προσανατολισθεί προς το μέλλον και να καταστεί δημιουργικός όσον αφορά τα κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά του προβλήματα. Το γεγονός ότι η συλλογική συνείδηση, ή ο πολιτισμός, διαφέρει από λαό σε λαό, δημιουργεί αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε ιστορικό πλουραλισμό. Κατά τη γνώμη μου, αυτός ο ιστορικός πλουραλισμός έχει εξέχουσα ιστορική αξία, διότι καθιστά δυνατό το άνοιγμα διαφορετικών ιστορικών δρόμων από διαφορετικούς λαούς, επιτρέπει τη δημιουργία διαφορετικών κοινωνικών σχηματισμών. Δημιουργεί ποικιλομορφία κοινωνικών, οικονομικών, πολιτικών, πολιτιστικών, κοινωνικών, ιστορικών καθεστώτων.
0α μπορούσε κανείς να συμπεράνει ότι, αυτές οι διαφορετικές ιστορικές παραδόσεις και οι διαφορετικοί πολιτισμοί είναι πιθανόν οι πιο σημαντικοί αντίπαλοι του καπιταλισμού στη βουλιμία του για παγκόσμια κυριαρχία. Αναφερθήκαμε παραπάνω στη σημερινή σταδιακή ισοπέδωση των διαφορετικών πολιτισμών και τη διάδοση, σε παγκόσμιο επίπεδο, μιας υποκουλτούρας ως συνθήκης εκ των ων ουκ άνευ για τη δημιουργία μιας ενιαίας παγκόσμιας αγοράς εμπορευμάτων, απαραίτητης για την παγκόσμια κυριαρχία του κεφαλαίου. Αλλά αυτό είναι μόνο μία διάσταση του ζητήματος. Ο καπιταλισμός δεν μπορεί να κυριαρχήσει αποτελεσματικά και μακροπρόθεσμα σε ολόκληρο τον κόσμο, εκτός εάν ισοπεδώσει τους διαφορετικούς πολιτισμούς, τις διαφορετικές συλλογικές συνειδήσεις των διαφορετικών λαών, εκτός εάν, δηλαδή, καταστρέψει τον ιστορικό πλουραλισμό και επιβληθεί ως ο μόνος δυνατός τρόπος ζωής και ο μόνος δυνατός δρόμος για το μέλλον της ανθρωπότητας. Εάν ο καπιταλισμός επιτύχει σε αυτό, αυτό θα ισοδυναμεί προς έναν οικονομικό, πολιτικό, ιδεολογικό και πολιτισμικό ολοκληρωτισμό, που θα έχει επιβληθεί σε ολόκληρο τον πλανήτη, άγνωστο σε οποιαδήποτε προηγούμενη ιστορική περίοδο της ανθρωπότητας, Τέλος, ας σημειώσουμε εδώ ότι, η σύνθετη αυτή συλλογική συνείδηση είναι επίσης η πηγή από την οποία οι λαοί αντλούν προκειμένου να οικοδομήσουν την αντίστασή τους κατά των αυταρχικών ή των ολοκληρωτικών καθεστώτων, ιδιαίτερα βεβαίως των έξωθεν επιβεβλημένων. Αυτό δείχνει η ιστορική εμπειρία σε ολόκληρο τον κόσμο.
Οι ευρωπαϊκοί λαοί εκφράζουν την ανησυχία τους για τον κίνδυνο να χάσουν τις εθνικές τους ταυτότητες, τις παραδόσεις και τους πολιτισμούς τους στο ευρύτερο πλαίσιο είτε της Ευρωπαϊκής Ένωσης, είτε της παγκοσμιοποίησης. Εκφράζουν επίσης την ανησυχία τους για την τάση προς την κατάλυση του έθνους-κρα-τους. Υπό το φως της παραπάνω ανάλυσης, φαίνεται ότι αυτή η ανησυχία είναι τελείως δικαιολογημένη. Η σταδιακή κατάργηση του έθνους-κράτους ως οικονομικής, πολιτικής και πολιτισμικής οντότητας έχει πολύ πιο σημαντικές συνέπειες από ό,τι μπορεί κανείς να υποθέσει με την πρώτη ματιά.
Η κατάργηση του έθνους-κράτους ως ιστορικής και πολιτισμικής ενότητας απαιτεί περαιτέρω επεξεργασία προκείμενου να εξετασθεί η έννοια του έθνους, έννοια που υφίσταται δριμεία επίθεση, ιδιαίτερα τις τελευταίες δύο δεκαετίες, την περίοδο δηλαδή του Νεοφιλελευθερισμού. Αυτό δεν είναι τυχαίο. Η τάση σήμερα είναι να δυσφημισθεί η έννοια του έθνους ταυτιζόμενη με την έννοια του εθνικισμού4. Η κυρίαρχη στάση είναι αυτή του κοσμοπολιτισμού, η άλλη όψη του οποίου είναι ο “εκσυγχρονισμός”5.0 “εκσυγχρονισμός” σημαίνει την εισαγωγή και την αποτελεσματική εφαρμογή των νεοφιλελεύθερων μέτρων, όπως για παράδειγμα, των ιδιωτικοποιήσεων, οπουδήποτε δεν έχουν ήδη πλήρως εφαρμοσθεί.
0α πρέπει κατ’ αρχήν να σημειώσουμε ότι η έννοια του κράτους δεν είναι ταυτόσημη με εκείνη του έθνους. Το κράτος ως μια οργανωτική ενότητα έχει ζωή μερικών αιώνων. Αντιθέτως, η έννοια του έθνους έχει προκατακλυσμιαία ύπαρξη. Για παράδειγμα, οι αρχαίοι Έλληνες, ενώ η οργανωτική τους ενότητα ήταν η πόλις, όπως Αθήνα, Σπάρτη, Θήβα κ.λπ., είχαν μια σαφή εθνική συνείδηση. Αντιλαμβάνοντο τον εαυτό τους ως Έλληνες, ως μια ενότητα ιστορίας και πολιτισμού. Αυτό είναι παραπάνω από σαφές σε όλα τα αρχαία κείμενα που διασώζο- νται και βεβαίως από τον Όμηρο και εξής.
Είναι φανερό ότι η έννοια η οποία συνοψίζει τη συλλογική συνείδηση (κοσμοθεώρηση, ιστορική μνήμη, επιστήμη, τέχνη) των ανθρώπων είναι το έθνος. Ενώ η έννοια η οποία συνοψίζει την πολιτειακή τους οργάνωση, τουλάχιστον στους νεώτερους χρόνους, είναι το κράτος. Το κράτος βεβαίως είναι μία δομή εξουσίας, στην οποία είναι εγγενής η βία. Βία η οποία ασκείται είτε άμεσα είτε έμμεσα (ιδεολογική βία). Επομένως, μία απελευθερωμένη κοινωνία θα είναι μία κοινωνία αυτοκυβέρνησης, χωρίς δομές εξουσίας, δηλαδή χωρίς κράτος. Αυτό είναι κοινός τόπος για την επαναστατική σκέψη από τον J.J. Rousseau και μετά.
Αλλά κοινωνία χωρίς συλλογική συνείδηση είναι αδιανόητη. Όπως ένα άτομο χωρίς ατομική συνείδηση θα ήταν ένα άτομο σε άνοια,
έτσι και μία κοινότητα χωρίς συλλογική συ- νείδηση δεν θα είχε κανέναν συνεκτικό ιστό, δεν θα ήταν κοινότητα. 0α ήταν αδύνατο να δημιουργήσει το οτιδήποτε, θα έμοιαζε με μία κοινότητα σε άνοια. Με μία κοινότητα χωρίς νου. Γιατί συλλογική συνείδηση σημαίνει συλλογικός νους.
Αν θέλει λοιπόν κανείς να τοποθετήσει τα δύο αυτά ζητήματα, το ζήτημα του κράτους και το ζήτημα του έθνους, σε επαναστατική προοπτική, θα έλεγε το εξής: Σε μία κοινωνία που θα βρίσκεται σε διαδικασία απελευθέρωσης, το κράτος θα βρίσκεται σε διαδικασία μαρασμού, σε διαδικασία κατάργησης. Ενώ το έθνος, ως ενότητα ιστορίας, πολιτισμού, στάσης ζωής και κοσμοθεώρησης, θα βρίσκεται σε διαδικασία άνθησης. Μία τέτοια όμως επαναστατική κατάργηση του κράτους, είναι εντελώς διάφορη από την κατάργηση του κράτους στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης. Η πρώτη ισοδυναμεί με απελευθέρωση της κοινωνίας. Η δεύτερη με περαιτέρω υποδούλωση. Ισοδυναμεί με έναν οικονομικό και πολιτικό ολοκληρωτισμό σε παγκόσμιο επίπεδο, όπως υποστηρίξαμε παραπάνω.
Επίλογος
Είναι, εντούτοις, φενάκη να πιστεύει κανείς ότι οι παραπάνω εξελίξεις στο παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα είναι μονόδρομος. Η απορρύθμιση των οικονομιών, η κατάργηση όλων των ειδών των εμποδίων στη ελεύθερη διακίνηση των κεφαλαίων, έχει καταστήσει το διεθνές οικονομικό σύστημα έναν εντελώς αρρύθμιστο
χώρο, πράγμα που έχει ως συνέπεια μείζονες αντιφάσεις, όπως αυτές οι οποίες εκδηλώνονται με τις σχεδόν ενδημικά εμφανιζόμενες αναταραχές στις διεθνείς χρηματιστηριακές αγορές, οι οποίες στοιχειώνουν τη διεθνή οικονομία με το φάσμα μίας επανάληψης του μεγάλου κραχ του 1929. Όπως γράφει ο G.Soros, ο περιβόητος κερδοσκόπος, ο οποίος εξέπεμψε επείγον σήμα κινδύνου με το βιβλίο του “Η Κρίση του Παγκόσμιου Καπιταλισμού”,
“… Ο κόσμος έχει εισέλθει σε μια περίοδο βαθιάς ανισορροπίας, όπου κανένα επιμέρους κράτος δεν μπορεί να αντισταθεί στις παγκόσμιες χρηματιστηριακές αγορές και στην πράξη δεν υφίστανται θεσμοί για τη δημιουργία κανόνων σε παγκόσμια κλίμακα. […] Φοβάμαι, προσθέτει, ότι οι πολιτικές εξελίξεις που προκύπτουν από τις χρηματιστηριακές κρίσεις, ίσως τελικά παρασύρουν αυτό τούτο το καπιταλιστικό σύστημα…”(Soros, 1999: 38, 39) Και αλλού:”…Αυτό που προβλέπω είναι η επικείμενη διάλυση του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος” (Soros, 1999:18).
Αυτό που προφανώς φοβάται ο Σόρος είναι η αποσύνθεση του συστήματος από τα μέσα, όπως συνέβη στην πρώην Σοβιετική Ένωση. Μια τέτοια εξέλιξη δεν μπορεί να αποκλεισθεί από την ημερήσια διάταξη του προβλεπτού μέλλοντος. Εντούτοις, το ζήτημα του ποιο δρόμο θα ακολουθήσει η Ιστορία σε μια τέτοια περίπτωση είναι ανοικτό. Είναι φανερό ότι εξαρτάται από τον οργανωμένο αγώνα των λαών ανά τον κόσμο. Η δημιουργία των συνθηκών που θα επιτρέψουν τον τελευταίο είναι σήμερα μια επείγουσα ιστορική αναγκαιότητα. Είναι επίσης φανερό ότι εξαρτάται από τον βαθμό που τα οργανωμένα κινήματα των λαών ανά τον κόσμο θα μπορέσουν να προδιαγράψουν μία νέα ουτοπία, με τη θετική έννοια του όρου, οικοδομώντας πάνω στην εμπειρία αυτής που διέγραψε ήδη τον ιστορικό της κύκλο.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
/ . Για μία ανάλυση της παγκοσμιοποίησης βλ. S.N. Antonopoulou, “The Process of Globalisation
and Class Transformation in the West”, Democracy & Nature, Vol. 6, No 1, 2000. Λ . Για μία ανάλυση των συνεπειών του Νεοφιλελευθερισμού σε βάρος των ασθενέστερων κοινωνικών τάξεων και των ασθενέστερων χωρών διεθνώς, βλ. Σ.Ν. Αντωνοπούλου, “Η Παγκοσμιοποίηση της Οικονομίας, ο Νεοφιλελευθερισμός και η Κοινωνία των 2/3″, Ουτοπία, τχ. 35,1999. J. Ο I. Κολιόπουλος ορίζει το έθνος ως εξής: ” ….τα έθνη ως πολιτιστικές κοινότητες δεν αποτελούν απομονωμένες και στεγανές ενότητες αλλά κοινότητες με συστήματα αξιών και ιδεών που διαρκώς αναπτύσσονται, υπό την πίεση εξωτερικών παραγόντων και νέων συνθηκών που επιβάλλουν την ανασυγκρότηση αυτών των συστημάτων….”. (Βλ. I. Κολιόπουλος, “Δυτικά της Εδέμ”, Ίνδικτος, τχ 16, 2002). Παρ’ όλο
που ο ορισμός της εθνικής ταυτότητας που δίνει ο συγγραφέας είναι “στενότερος” από αυτόν που δώσαμε, είναι φανερό ότι αυτό που ονομάσαμε συλλογική συνείδηση εξελίσσεται και μεταβάλλεται με τον ιστορικό χρόνο.
4 . Για την αντίληψη που ταυτίζει την έννοια του έθνους με αυτήν του εθνικισμού βλ. Θ. Βερέμης. “Καταβολές της Ελληνικής Εθνικής Ταυτότητας”.
Ίνδικτος, τχ. 16, 2002.
5 . Για μία διαπραγμάτευση της σχετικής προβληματικής, δηλαδή “ελληνικής εθνικής ταυτότητας”, κοσμοπολιτισμού και εκσυγχρονισμού, βλ.
Γ. Καραμπελιάς, Χιλιαεννιακοοιαεικοοιδυο, Δοκίμιο για τη Νεοελληνική Ιδεολογία, Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα, 2002, σελ. 24-31.
ΑΝΑΦΟΡΕΣ
^Antonopoulou, S.N. (2000) “The Process of Globalisation and Class Transformation in the West”, Democracy & Nature, Vol. 6. No 1 Αναδημοσιεύθηκε στα Ιταλικά με τίτλο “I Nuovi Padroni della Globalizzazione”, tibertaria, Ottob./ Dicem. 2000 και στα Γαλλικά “Mondialisation et
Transformations Sociales dans les Pays Occidentaux”, Les Temps Maudits, No 10, Juin 2001.
^Αντωνοπούλου, Σ.Ν. (1999), “Η Παγκοσμιοποίηση της Οικονομίας, ο Νεοφιλελευθερισμός και η
Κοινωνία των 2/3″, Ουτοπία, τχ. 35. ^Βερέμης, 0.(2002) “Καταβολές της Ελληνικής
Εθνικής Ταυτότητας”, Ινδικτος, τχ. 16. ^Douglas, I. (1997). Globalization and the End of the State?, New Political Economy, vol. 2, no. 1. ^Gamble, A. (2001).”Neo-Liberalism”, Capital & Class, No 75. ^Καραμπελιάς, Γ. (2002) 1922, Δοκίμιο για τη Νεοελληνική Ιδεολογία, Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα 2003. ^Κολιόπουλος, I. (2002) “Δυτικά της Εδέμ”, Ίνδικτος, τχ. 16. ^MacEwan, Α. (1999). Neo-Liberalism or Democracy? Economic Strategy, Markets and Alternatives for the 21st Century, London and New York, Zed Books. ^MacGregor, (1999).”Welfare, Neo-Liberalism and New Paternalism: Three Ways for Social Policy in Late Capitalist Societies”, Capital & Class, No 67.
^O’Connor, J. (1998).”Social Europe in an Era of
Restructuring: Convergence and Divergence in European Welfare States”. Presentation to 93rd ASA
annual meeting, San Francisco, August 24. ^Ohmae, K. (1995). The End of the Nation State: The Rise of Regional Economics, London, Harper Collins.
^Robinson, R. (1998).”Beyond Nation-State Paradigms: Globalization, Sociology, and the Challenge of Transnational Studies”, Sociological
Forum, 13:4. ^Soros, G.(1999) Η Κρίση του Παγκόσμιου Καπιταλισμού, Νέα Σύνορα, Αθήνα. * Η Σ. Αντωνοπούλου είναι Αν. Καθ. ΕΜΠ και το κείμενο της αποτέλεσε εισήγηση στο Συνέδριο του Αρδην στο Βόλο, 35-28 Οκτωβρίου 2003 με θέμα, “Εναλλακτικές προτάσεις στην παγκοσμιοποίηση”.
