του Σ. Δημόπουλου, από το Άρδην τ. 48-49, Αύγουστος 2004
“Εμπρός! Στηλώσου, Ελλάδα Επαναστάτισσα.
Βάστα γερά στα χέρια τ’ άρματά σου!
Οι θυσίες σου δεν ήταν μάταιες.
Μάταια δεν ξεσηκώθηκαν ο Όλυμπος, η Πίνδος, οι Θερμοπύλες, δόξασμά σου.
Στη δοξασμένη τους σκιά ξύπνησε τώρα η λευτεριά σου…”
Το έργο του Αλέξανδρου Πούσκιν στη ρωσική λογοτεχνία και εν γένει στη ρωσική σκέψη είναι ανεκτίμητο. Για τους αμύητους, μη ρωσό-φωνους αναγνώστες, η θέση που κατέχει ο ποιητής στην πνευματική ιεραρχία της Ρωσίας φαντάζει υπερβολική, καθώς “δεν μπορούν να αισθανθούν τη μαγική χάρη του ρυθμού και της γλώσσας του Πούσκιν μήτε την ανυπέρβλητη δύναμή του στην αναπαράσταση της ρωσικής ψυχής”.1 0 απόγονος του νέγρου ακολούθου του Μεγάλου Πέτρου είναι “ο πρώτος που απαντά στο κάλεσμα” του μεγαλοφυούς τσάρου μετά από παρέλευση εκατό ετών, σύμφωνα με τον Γκέρτσεν. Για τους ιστορικούς της λογοτεχνίας ο Πούσκιν είναι ο θεμελιωτής της μιας από τις δύο γραμμές της ρωσικής πεζογραφίας, αυτής που περιλαμβάνει τον Γκοντσαρόφ, τον Τουργκένιεφ, τον Τολστόι και τον Τσέ-χοφ2.
Ζητούμενο, όμως, στο βιβλίο του Κ. Αυγητίδη 3, όπως δηλοί και ο τίτλος του, είναι η σχέση του ποιητή με την ελληνική επανάσταση του 1821.0 Πούσκιν, εξόριστος αρχικώς και μετέπειτα στην Οδησσό -ο Καποδίστριας ήταν ο άνθρωπος που παρενέβη για τον τόπο της εξορίας του, αποτρέποντας την μετάβασή του στην Σιβηρία ή στο Σολόφσκι στην Βόρεια θάλασσα- έρχεται σε επαφή με τους Φιλικούς, την προετοιμασία της επανάστασης και την εκ-δήλωσή της στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, την ήττα του Υψηλάντη και τον απόηχο των γεγονότων στην Ελλάδα μέχρι και το 1829, όταν συμμετέχει στον όγδοο Ρωσοτουρκικό πόλεμο. Η αναπαράσταση της εποχής και του χώρου , πάνω στα χνάρια των προσωπικών βιωμάτων του Πούσκιν, ξεδιπλώνει αναπάντεχα μια αλληλουχία καταλυτικών καταστάσεων, οι οποίες εξακολουθούν να αποτελούν μια εξαιρετικά υποτιμημένη όψη της ιστορίας μας.
Στην ιστοριογραφία, η ελληνική παλιγεννεσία του 1821, ως κομβικό ιστορικό γεγονός, εμφανίζεται, στη διάρκεια των κατοπινών δύο αιώνων, μέσα από το πρίσμα, κάθε φορά, όλων των ιδεολογικών ρευμάτων και πολιτικών αντιλήψεων που αναπτύσσονται κατά το μάλλον ή ήττον στην ελληνική κοινωνία. Καταλυτικό ρόλο, όμως, στη διαμόρφωση των θέσεων ως προς την συγκεκριμένη περίοδο έπαιξε ο τρόπος σύστασης τον ελλαδικού κράτους ως ημιανεξάρτητου, ενταγμένου στη σφαίρα επιρροής της βρετανικής αποικιοκρατίας (ένας ελιγμός στο ανατολικό ζήτημα που απέτρεψε τη ρωσική διείσδυση και την διάλυση του “μεγάλου ασθενούς”, Οθωμανικού κράτους) και ακόμη η κομμουνιστική περίοδος, που επέβαλαν την εκτενή αποσιώπηση της συμβολής των παραγόντων που σχετίζονται με τη Ρωσία4.
Έτσι, για παράδειγμα, η εικόνα της Φιλικής Εταιρίας ως της επαναστατικής οργάνωσης μιας από τις εθνότητες της πολυεθνικής ρωσικής αυτοκρατορίας, η οποία δρα περιθωριακά και συνωμοτικά, υπό την ανοχή της κεντρικής εξουσίας, είναι ελλιπέστατη.
Στον πλατύ διάδρομο από την πόλη της Οδησσού έως το Κισινιόφ της Μολδαβίας -που προεκτείνεται ως την Πετρούπολη και τη Μόσχα στα βόρεια και ως την Κριμαία και τη Μαριούπολη στα νότια- είχε δημιουργηθεί μια ισχυρότατη ελληνική παρουσία, η οποία ξεπερνούσε τα επίπεδα συμπαθούς ομόδοξης μειονότητας. Οι Έλληνες είχαν αναρριχηθεί στα υψηλότερα κλιμάκια της ρωσικής κοινωνικοοικονομικής ιεραρχίας και επηρέαζαν άμεσα τα ιδεολογικά ρεύματα και την ίδια την πολιτική δραστηριότητα. Εν μέρει, αυτό είναι αποτέλεσμα της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής, καθώς ήδη από τα τέλη του 17ου αιώνα κινείται ουσιαστικά με άξονα το λεγόμενο “ελληνικό σχέδιο” που προωθεί ανοιχτά η Αικατερίνη Β’ στα τέλη του επόμενου αιώνα. Η ελληνική επιλογή αποτελεί τη λύση της εξόδου της Αγ. Πετρούπολης στη Μεσόγειο και την επέκταση της επιρροής της στον βαλκανικό χώρο.
Αυτή την πραγματικότητα συναντά ο νεαρότατος Πούσκιν, όταν το 1820 πηγαίνει στο Κισινιόφ της Μολδαβίας, πόλη για την οποία ο Μέττερνιχ δήλωνε ότι “αποτελεί φωλιά της Ελληνικής επανάστασης”. Οι Ρώσοι ιστορικοί αναφέρουν ότι ο ποιητής, κατά την παραμονή του στην πόλη, από τα 249 άτομα που εικάζεται ότι αποτελούσαν τους γνωστούς του, οι 59 ήταν Έλληνες. Και ποιοι ήσαν αυτοί οι Έλληνες; Ο βοηθός του τοποτηρητή Κρουπένσκι, ο Πολιτικός Διοικητής της Βεσσαραβίας, Κωνσταντίνος Κατακάζης, γαμπρός του Κωνσταντίνου Υψηλάντη, τα αδέλφια Υψηλάντη (“ο Πούσκιν ήταν τακτικός επισκέπτης των Υψηλάντηδων”), ο μεγαλογαιοκτήμονάς και μέλος του Ανωτάτου Συμβουλίου της Μολδαβίας Ζαμφίρης Ράλλης. 0 γιος, μάλιστα, του Ράλλη, Κωνσταντίνος, φίλος του Πούσκιν, ήταν ο συνοδός του στο ταξίδι στο Ισμαΐλιο, όπου ίσως ο ποιητής αποπειράθηκε να έλθει στην Ελλάδα να συνδράμει ένοπλα στην επανάσταση. Αργότερα, ο Κωνσταντίνος Ράλλης, ως αναρχικός, διέφυγε στην Ευρώπη και έγινε συνεργάτης του Μπακούνιν, με τον οποίο είχαν μάλιστα και συγγενική σχέση. Ακόμη κι άλλοι διανοούμενοι ελληνικής καταγωγής αποτελούσαν το περιβάλλον του νεαρού ποιητή, όπως ο λογοτέχνης Κ. Σταμάτης και ο Π. Μανέγας, ο οποίος συνέγραψε το νομικό πλαίσιο της διοίκησης της Βεσσαραβίας. Στον κύκλο του ποιητή ήταν ακόμη και οι Φιλικοί Ιάκωβος Ρίζος Νερουλός, ο γαμπρός του πρίγκηπα Μιχαήλ Σούτσου, ο Ιωάννης Σχοινάς και ο πρίγκιπας Γεώργιος Καντακουζηνός, συνταγματάρχης του Ρωσικού στρατού.
Αλλά και στην επίσης πολυεθνική Οδησσό, την περίοδο 1823-1824, σχετίστηκε με πάμπολλους επιφανείς Έλληνες, όπως με την “δεσποινίδα επί των τιμών της τσαρίνας της Ρωσίας Ελισάβετ” Ρωξάντα Αιντίγ και τον αδελφό της Αλέξανδρο Στούρτζα, με τον οποίον “συμφωνούσαν ότι η εξέγερση των Ελλήνων αποτελεί γεγονός διεθνούς σημασίας και συνδέεται με την τύχη της ορθοδοξίας”. Ακόμη ήταν γνωστός του ιστορικού και διπλωμάτη, φίλου του Ν. Γκόγκολ, Κωνσταντίνου Μπαζήλη (Βασιλείου), με τον καπετάνιο και πρώην πειρατή Μόραλη, που τον αναφέρει και στο έργο του “Ευγένιος Ονέγκιν”, και δεκάδες άλλους.
Ο Πούσκιν έζησε έντονα τις ώρες της επανάστασης στη Μολδοβλαχία και έγραψε ενθουσιασμένος: “…Στην Οδησσό παρατηρείται περίεργο θέαμα. Πλήθος Ελλήνων συγκεντρώνονται στα μαγαζιά, στους δρόμους, παντού, ξεπουλούν την περιουσία τους, για να αγοράσουν σπαθιά, τουφέκια, πιστόλια. Όλοι μιλούν για τον Λεωνίδα, τον Θεμιστοκλή, όλοι έφυγαν για τον στρατό του Υψηλάντη”.
Βεβαίως, η έκρηξη της επανάστασης πραγματοποιείται με βάση την ταύτιση των συμφερόντων των Ελλήνων με την ίδια τη Ρωσία και την ηγεσία της. Τα γεωπολιτικά συμφέροντα της Ρωσίας δεν αποσιωπούνται. Αντιθέτως, θα πρέπει να επανεξετάσουμε τη στάση του τσάρου κατά την έκρηξη της επανάστασης, καθώς και τον ρόλο του Καποδίστρια. Η “έκπληξη” και των δυο στα γεγονότα των Παραδουνάβιων χωρών μπροστά στην κατασταλτική μανία του Μέττερνιχ, ίσως αποδειχθεί μια προμελετημένη κίνηση, κίνηση που εσκεμμένως δεν είχαν υπόψη τους οι ρομαντικοί ιερολοχίτες και οι αξιωματικοί του Ρωσικού στρατού. “Ο στρατηγός Ινζόφ διαβεβαίωνε τον Α. Υψηλάντη ότι μόλις περάσει, στις 22 Φλεβάρη, τον ποταμό Προύθο, αμέσως ο Ρωσικός στρατός, που στρατοπέδευε στη γραμμή του Προύθου, είχε πάρει διαταγή να είναι έτοιμος για δράση”. Όμως ο Ινζόφ5 γιος της Αικατερίνης Β’ και του Ποτέμκιν (!), ήταν ο άνθρωπος στον οποίον είχε εμπιστευθεί ο Καποδίστριας τον Πούσκιν και ο τελευταίος έμενε στο σπίτι του. Ο Πούσκιν, όπως και οι πάντες στη Ρωσική αλλά και στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ανέμεναν την ρωσική επέμβαση και το απέδωσε με στίχους σαν κι αυτούς:
Πόλεμος! Επιτέλους, του τίμιου αγώνα ορθές οι σημαίες περήφανες πια ανεμίζουν! Τριγύρω μου βόλια θανάτου Σφυρίζουν.
Αίμα θα δω, θα δω του γδικιωμού γιορτές!
Τελικώς, ο τσάρος δεν επενέβη και ο Μέττερνιχ ησύχασε. Η επανάσταση, όμως, στον ελλαδικό χώρο απλώθηκε τόσο γρήγορα που ήταν αδύνατον να την κατασιγάσει η τσαρική μετάπτωση, η οποία εξάλλου καθυστέρησε να γίνει γνωστή. Οι εύλογες εικασίες που προκύπτουν από την ανάγνωση των ρωσικών ντοκουμέντων της εποχής και αυτών που παραθέτει ο Κ. Αυγητίδης (ο οποίος, βέβαια, δεν υπονοεί κάτι ανάλογο αλλά αντιθέτως στηλιτεύει τον τσάρο για την ασυνέπειά του προς τους Έλληνες) μένει να αποδειχθούν από τις έρευνες των ιστορικών.
Εκείνο, όμως, που δεν μπορούσε να προβλέψει ο Αλέξανδρος Α’, ήταν η επίδραση που θα είχε η ελληνική υπόθεση στα εσωτερικά της χώρας του. 0 Πούσκιν δεν εξέφραζε μια εξαίρεση, έναν Ρώσο Βύρωνα. Ο ανθός της ελληνικής νεολαίας, ο οποίος θα συμμετάσχει στην αποτυχημένη Δεκεμβριανή επανάσταση (14/12/1825) κατά της απολυταρχίας, εμπνεόταν από την Ελλάδα6. Και η αναφορά εδώ γίνεται στην άμεση και αμφίδρομη σχέση με την ελληνική υπόθεση και όχι απλώς με την ελληνική γραμματεία, που συνέπαιρνε τα μυαλά της ευρωπαϊκής διανόησης.
Πρωτίστως, αυτό συνέβη με τα μέλη της νότιας πτέρυγας των Δεκεμβριστών: Ο στρατηγός Παβέλ Πουτίτσιν (φίλος του Πούσκιν που “μετέφρασε στα ρωσικά τις προκηρύξεις των εξεγερμένων Φιλικών”), ο στρατηγός Ορλώφ (διοικητής της 16ης Μεραρχίας πεζικού, που ετοιμαζόταν να περάσει τον Προύθο και στο σπίτι του γνωρίστηκε ο Πούσκιν με τον Α. Υψηλάντη), ο επικεφαλής των Δεκεμβριστών του νότου, Π. Πεστέλ (ο οποίος απαγχονίστηκε από τον τσάρο Νικόλαο, συντάκτης του σχεδίου με την ονομασία “Βασίλειοντης Ελλάδος”) και δεκάδες άλλοι. Οι δεσμοί αυτοί μεταξύ των Φιλικών και των Δεκεμβριστών του νότου, σύμφωνα με τα στοιχεία που μας είναι γνωστά, εμφανίζονται στενότατοι. Στις πόλεις αυτές που αναπτύσσεται, από το 1814, το δίκτυο της Φιλικής Εταιρείας, συστήνονται μασονικές στοές με φιλο-επαναστατικό προσανατολισμό.
Ο Κ. Αυγητίδης, μάλιστα, εξηγεί το γεγονός αυτό υποστηρίζοντας ότι “οι Φιλικοί, για να πετύχουν την πραγμάτωση του σκοπού της ανεξαρτησίας της πατρίδας τους, χρησιμοποίησαν διάφορες μορφές οργάνωσης και πάλης, όπως τις μασονικές στοές Όβίδιος’, του Κισι-νιόφ και ‘Εύξεινος Πόντος’, της Οδησσού, ενώ οι ίδιοι ίδρυσαν μασονική στοά στο Άκκερμαν”. Ιδρυτής της στοάς ‘Όβίδιος” ήταν ο ηγεμόνας της Μολδαβίας Μιχαήλ Σούτσος, έδρα της το σπίτι του Μιχαήλ Κατσικά, “λοχαγού του ρωσικού στρατού και Φιλικού”, ενώ επικεφαλής της ο Πουτίτσιν. Το 1822, ο “Οβίδιος” απαγορεύτηκε από το καθεστώς ως αντικυβερνητική οργάνωση. Τα πραγματικά γεγονότα τη συγκεκριμένη περίοδο μένει ακόμη να συμπληρωθούν από την ιστορική έρευνα, ώστε να διαπιστωθεί το μέγεθος της συμβολής των Ελλήνων της Φιλικής Εταιρίας στην πρώτη μεγάλη επανα-σταση της Ρωσίας, το 1825, τα τέκνα της οποίας είναι τα μεγάλα ονόματα που κοσμούν τη ρωσική πνευματική κίνηση των επόμενων δεκαετιών.
Η επιρροή πάντως της ελληνικής επανα-στασης είναι αυταπόδεικτη από την παράθεση κειμένων των συμμετεχόντων στον κύκλο των Δεκεμβριστών. Για παράδειγμα, το 1822, ο ποιητής Β. Ραέφκσι, στο ποίημα του “Προς τους φίλους του Κισινιόφ”, έγραφε: “…Βιαστείτε! Ο αχός των Βαλκανίων κούνησε τα θεμέλια του κόσμου, θα αφυπνίσει τον λαό από τον ύπνο και την ύδρα της μισοκοιμισμένης λευτεριάς” και ο Βίλγκελμ Κιουχελμπέκερ “…Τώρα πια το ντουφέκι βροντά στο Μοριά κι οι λαοί που κοιμόνταν, ξυπνάνε, ήρθε η ώρα για σε, λευτεριά! Ποιος φτερά θα μας δώσει;
Δεν αποτελεί λοιπόν υπερβολή η θέση του συγγραφέα ότι “οι Δεκεμβριστές όχι μόνο υπήρξαν αυτόπτες μάρτυρες της ελληνικής εξέγερσης, αλλά πίστευαν ότι θα αποτελέσει το προοίμιο του αγώνα για την απελευθέρωση της Ρωσίας από τον τσαρισμό.”
*Υποψήφιος Διδάκτωρ, υπότροφος ΙΚΥ
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 Ν. Καζαντζάκης Ιστορία της ρωσικής λογοτεχνίας, α’ τόμος σελ. 143, Αθήνα 1930.
2. Η άλλη γραμμή θεμελιώνεται από τον Ν. Γκόγκολ με τους Ντοστογιέφσκι, Σάλτικοφ, Λε-σκόφ.
3 . Στην Ελλάδα για το ίδιο ζήτημα έχουν γράψει ο Μ. Λάσκαρις Ο Πούσκιν και η ελληνική Ε-πανάοτασις, Νέα Εστία, 1937 και ο Δ. Φαρσό-λας Ο Αλέξανδρος Πούσκιν και η ελληνική Επανάσταση 1821-1829, Αθήνα 2001. Σημαντικές είναι και οι εισηγήσεις στο Συνέδριο του ΕΚΚΕ (1999) “Πούσκιν και Ελλάδα”, οι οποίες ακόμη μένουν ανέκδοτες. 4. Η πρόσφατη, εκσυγχρονιστικού προσανατολισμού, ελληνική ιστοριογραφία επεδίωξε να στριμώξει σε εισαγόμενα ιδεολογικά σχήματα τη δημιουργία του ελλαδικού κράτους, επιδιώκοντας, όπως κάθε αυλική επιστήμη, τη διαιώνιση του εξουσιαστικού παρόντος, αλλοιώνοντας περαιτέρω την παραμορφωμένη εικόνα του παρελθόντος.
5-0 Ιζνόφ ήταν ιδιαίτερη προσωπικότητα, εξαιρετικά καλλιεργημένος, με σπάνια ηθικά χαρίσματα. Χαρακτηριστικά έγραφε ο Πούσκιν “[…]αυτός ο καλός μυστικιστής, […], με επισκέπτεται και συνομιλεί μαζί μου για την ισπανική επανάσταση”. 6 . Το ζήτημα αυτό το αναλύει και ο Μολδαβός ιστορικός I. Ιόβα στο βιβλίο του Οι Δεκεμβρι-στές του Νότου και το ελληνικό εθνικοαπελευ-θερωτικό κίνημα, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1986.
