του Γιάννη Ταχόπουλου*
Ενώ τα γεγονότα της Επανάστασης του 1821 στη Μακεδονία είναι αμυδρώς γνωστά στο ευρύτερο κοινό («Εμμανουήλ Παπάς» και «Νάουσα» είναι ό,τι βασικά έρχεται στο νου μας), η Θεσσαλονίκη μοιάζει πραγματικά με μαύρη τρύπα στον αστερισμό του 1821. Μια μεγάλη, και για την εποχή της, πόλη φαίνεται να έχει ελάχιστη σχέση με το 1821. Αυτό εξηγείται, εκτός άλλων, και με τον τρόπο που ερμηνεύτηκε η οθωμανική περίοδος της πόλης, ιδίως κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες. Όμως η πραγματικότητα των διαθέσιμων πηγών δεν ανταποκρίνεται στην εντύπωση ότι δεν έγινε τίποτα ιδιαίτερο, και πως ό,τι έγινε ήταν ένα οθωμανικό παραστράτημα. Στο βιβλίο «Λησμονημένη εθνοκάθαρση – Η Θεσσαλονίκη στον αγώνα του 1821», που κυκλοφόρησε πρόσφατα*, επιχειρείται η διερεύνηση του τι έγινε στην πόλη, μέσα στο πλαίσιο της οθωμανικής εξουσίας και του τρόπου με τον οποίο αυτή διαχειριζόταν τις τύχες των υποτελών της λαών.
Η Θεσσαλονίκη, ως έδρα πασά, ήταν, καταρχάς, ο τόπος όπου φυλακίζονταν οι όμηροι των τριγύρω περιοχών προκειμένου αυτές να μην επαναστατήσουν, και όπου στέλνονταν προς εκτέλεση οι αιχμάλωτοι από τις περιοχές όπου η επανάσταση είχε καταπνιγεί (αρχικά Χαλκιδική, έπειτα κ. Μακεδονία). Η εκτίμηση του Ιωσήφ Νεχαμά για εκτελέσεις στη Θεσσαλονίκη φτάνει τον ιλιγγιώδη για τα δεδομένα της εποχής και σε τόσο μικρό διάστημα (Ιούνιος 1821 – Μάιος 1822) αριθμό των 25.000 (η Θεσσαλονίκη συγκριτικά είχε πληθυσμό 50-60 χιλιάδων). Περιγραφές διασώζονται, με γυναίκες των καπετάνιων της Νάουσας να κτίζονται ζωντανές και να θανατώνονται έπειτα από πενθήμερα βασανιστήρια από τον όχλο της πόλης. Παράλληλα με τις εκτελέσεις μη Θεσσαλονικέων ανδρών, η πόλη έγινε ένα απέραντο σκλαβοπάζαρο αιχμαλώτων γυναικόπαιδων. Τόσο πηγές ξένων προξένων όσο και προφορικές πηγές Ελλήνων και Λεβαντίνων πιστοποιούν ότι πολλές χιλιάδες (10.000 μόνο από τη Νάουσα και τα περίχωρά της, κατά μία εκτίμηση Δυτικού της εποχής) πουλήθηκαν στα σκλαβοπάζαρα της πόλης. 4.000 Ελληνίδες της Χαλκιδικής κατά μία μαρτυρία κατέληξαν στην Τριπολίτιδα. Τα χαρέμια της Μακεδονίας γέμισαν.
Πέρα από το δουλεμπόριο, αναπόφευκτα τίθεται και το ζήτημα της φυσικής εξόντωσης μεγάλου τμήματος των ίδιων των Θεσσαλονικέων. Σύμφωνα με τις διαθέσιμες γραπτές πηγές, όλοι οι Έλληνες ήταν τον Ιούνιο του 1821 φυλακισμένοι στις εκκλησίες, όπου το μεγαλύτερο μέρος τους έμεινε για 3-4 μήνες. Εκεί μέσα πολλοί αφέθηκαν να πεθάνουν από την πείνα και τη δίψα. Ταυτόχρονα, οι Γενίτσαροι άρπαζαν εύπορους φυλακισμένους, τους οποίους δολοφονούσαν αφού πρώτα τους ανάγκαζαν να υποδείξουν κρυμμένους θησαυρούς στις οικίες τους. Επιπλέον άρπαζαν, βίαζαν και εξισλάμιζαν τις φυλακισμένες γυναίκες και κοπέλες. Σε δύο γνωστά παραδείγματα ναών, άνω του 50% πέθανε εξαιτίας των παραπάνω λόγων. Σύμφωνα με περιγραφές ξένων, στον χώρο αμέσως δίπλα από τα ανατολικά τείχη, γίνονταν παλουκώματα κατά δεκάδες ή και εκατοντάδες κάθε φορά. Είναι γνωστό ότι οι Φιλικοί είχαν μέλη στην πόλη. Οι αναφορές των Δυτικών σε χιλιάδες, σε καθημερινές και σε πολύ συχνές εκτελέσεις δεν είναι ο μόνος λόγος για τον οποίο το συμπέρασμα για εξόντωση και Θεσσαλονικέων είναι ασφαλές. Ο πληθυσμός των Ελλήνων υπέστη δραματική μείωση, 80-85% περίπου, με βάση επίσημες οθωμανικές φορολογικές εκτιμήσεις, μέσα σε 3-4 χρόνια. Κάποιοι Θεσσαλονικείς προφανώς θα έφυγαν από την πόλη, κι άλλοι θα εξισλαμίστηκαν εκούσια ή ακούσια. Ωστόσο, σε κάθε πληθυσμιακή εκτίμηση για τον αριθμό των Ελλήνων προ του 1821 (που δείχνει ένα τεράστιο «κενό» Θεσσαλονικέων που «άνοιξε η γη και τους κατάπιε»), μια τόσο μεγάλη μείωση, συνδυαζόμενη με τις μαρτυρίες για σφαγές, καθιστά βέβαιη τη διάπραξη μαζικών σφαγών, όπως και νεότεροι μελετητές έχουν αποφανθεί. Πολλές γειτονιές του σημερινού κέντρου, από Βαρδάρη ώς Καμάρα, ήταν τόποι εκτελέσεων. Οι λεηλασίες των ελληνικών περιουσιών (Θεσσαλονίκη, Χαλκιδική, Νάουσα) ήταν απερίγραπτες.
Ήταν όμως αυτές οι σφαγές ένα ατυχές παραστράτημα των Οθωμανών από την ανεκτική τους στάση; Όχι, για πολλούς λόγους. Μεταξύ άλλων επειδή των σφαγών προηγήθηκε σχετική έγγραφη άδεια των ουλεμάδων προς τον σουλτάνο, βάσει προϋπάρχουσας σχετικής διαδικασίας για την περίπτωση που οι «ευεργετημένοι» (έτσι τους αποκαλούν τα φιρμάνια εξόντωσης) ραγιάδες επαναστατήσουν. Επίσης, επειδή οι Οθωμανοί, έχοντας εφαρμόσει από τα 1430 μια «δημογραφική μηχανική» των πληθυσμών η οποία θα διαιώνιζε το καθεστώς της κατάκτησης και καταπίεσης, όπως παρατηρούσε ο Γάλλος πρόξενος, βλέποντας ότι ο πλούτος και η σταδιακή άνοδος των Ελλήνων τούς έδιναν τη δυνατότητα να επιχειρήσουν την απελευθέρωσή τους, αποφάσισαν να τους ξαναφέρουν (οικονομικά και πληθυσμιακά) σε θέση αδυναμίας όπως τον 16ο αι. Μόνον μετά τον χαλασμό ελήφθησαν μέτρα οικονομικής προστασίας, γιατί στον νου των Οθωμανών προηγείτο η πάση θυσία κυριαρχία έναντι της οικονομικής αφαίμαξης και, φυσικά, έναντι της περίφημης «συνύπαρξης».
Η Θεσσαλονίκη, αντίθετα από ό,τι λέγεται, ήταν πολυπολιτισμική και «διεθνής» (π.χ. με τα βυζαντινά «Δημήτρια» και τον εκχριστιανισμό της μισής Ευρώπης), αν και πληθυσμιακά κ.λπ. ελληνική, πολύ πριν από την Τουρκοκρατία. Βεβαίως, όσοι υποστηρίζουν το αντίθετο, αντιλαμβάνονται εσφαλμένα το νόημα σχετικών επιστολών του Γρηγόριου Παλαμά, τον οποίο εκλαμβάνουν λίγο – πολύ ως φιλοθωμανό, ενώ ο ίδιος εκφράζεται με τα χειρότερα λόγια για τους Οθωμανούς.
*Πρώτη δημοσίευση, εφημερίδα Το Ποντίκι, 20 Μαΐου 2021
Η Θεσσαλονίκη στον αγώνα του 1821
Κείμενα των Α. Θεοδωρίδη, Γ. Ρακκά, Γ. Ταχόπουλου και F. Beaujour
Εκδόσεις: Εναλλακτικές Εκδόσεις
Σελ.: 210
Ακολουθήστε το Άρδην στο Facebook
Εγγραφείτε στο κανάλι του Άρδην στο Youtube
