Του Βασίλη Στοϊλόπουλου
Στο τραγικά διαχρονικό κι επίκαιρο δοκίμιο «Η μοίρα της σύγχρονης Ελλάδας»* του αείμνηστου διανοούμενο – φιλόσοφου Κώστα Αξελού αναδεικνύονται δύο αντιθετικές, δομικές αυταπάτες της εθνικής μας αυτοσυνειδησίας που, σύμφωνα με τον στοχαστή-συγγραφέα, κρατούν τη Ελλάδα σταθερά σε ιστορική κατωφέρεια.
Πρώτον, η αυταπάτη του «Ελληνοκεντρισμού», σε μια εποχή μάλιστα που η σύγχρονη Ελλάδα δεν διαθέτει πια «καμιά οικουμενική ιδιαιτερότητα», δεν «απέκτησε σκέψη» και άρα αυτογνωσία, δεν «αποτελεί κάποιο κέντρο» και ενώ, εκτός από την ποίηση, η μόνη προσφορά της στους άλλους είναι «το θέαμα του παρελθόντος της», συνήθως σε επίπεδο τουριστικού φολκλόρ. Οι υποστηριχτές του «Ελληνοκεντρισμού» δέχονται μια «ανατολίτικη» και «φιλόξενη» Ελλάδα του Κάλους και του Μοιραίου, που αναπαριστά στον εαυτό της το μεγαλειώδες και διακατέχεται από μια εντελώς «εμπεδόκλεια ζεύξη αγάπης και μίσους». Μια Ελλάδα μοναδικού φυσικού τοπίου, έκπαγλων αρχαίων ερειπίων και ασκητικών βυζαντινών εικόνων, που όμως αδυνατεί σήμερα να «παρέχει το πρότυπο ενός νεωτερικού έθνους».
Η δεύτερη αυταπάτη αφορά τον ριζικό «Δυτικισμό», οι «εκσυγχρονιστικοί» φορείς του οποίου «βλέπουν την Ελλάδα λουσμένη στο δυτικό φως», η οποία πρέπει, με κάθε τρόπο, «να δεχτεί καρπούς που καλλιεργούνται αλλού». Αυτή όμως, η «δυτικόστροφη τοποθέτηση» που θέλει να «ξεφυτρώνουν εργοστάσια πάνω σε ερείπια», «με σχεδιασμένη οικονομία και ορθολογική πολιτική, αναπτύσσοντας την επιστήμη και παράγοντας τεχνική», που όμως δεν ξεπερνά τον κραυγαλέο μιμητισμό, υπό καθεστώς μειονεξίας και χρησιμοθηρίας, είναι που κάνει τον Έλληνα στοχαστή να αναρωτιέται αν δεν συνιστά απλά «μια απλή προβολή της τόσο ζωηρής νεοελληνικής φαντασίας».
Για τον Αξελό, η Ελλάδα για να μη παραμείνει «δίχως μοίρα στους κόλπους του σύγχρονου κόσμου», οφείλει, μεταξύ άλλων, «αφήνοντας κατά μέρος την αυταρέσκειά της», ν’ αναπτύξει «τις έρευνες που αφορούν τα ιδιαίτερά της προβλήματα: ν’ αποκτήσει συνείδηση της παράδοσης και της ιστορίας της, της καταγωγής και της δομής της, της λογοτεχνίας και των προσωπικοτήτων της ˙ ν’ αποκτήσει μια γνώση και ν΄ αναπτύξει τις επιστήμες».
Τελικά, όπως φαίνεται και στον επίλογο του δοκιμίου, για την «μοίρα της Ελλάδας» είναι «όλα ανοιχτά»: «”ὁ ἄναξ, οὗ τὸ μαντεῖόν ἐστι τὸ ἐν Δελφοῖς”, στον ομφαλό της Γης, ρωτήθηκε για τη μοίρα της σύγχρονης Ελλάδας˙ δεν εξορκίσθηκε, αλλά ρωτήθηκε. Η απάντησή του θ’ ανοίξει ορίζοντες ή θα κλείσει μιαν εποχή; Και θα γίνει εισακουστή;»
Ίδωμεν! Χρόνος πολύς φαίνεται πως δεν υπάρχει πλέον.
(*) Το δοκίμιο γράφτηκε δεκαετίες πριν η Ελλάδα εισέρθει στη μέγγενη των Μνημονίων και βρεθεί αντιμέτωπη με δύο μεγάλες απειλές, ακόμα και για την ύπαρξή της: το δημογραφικό-μεταναστευτικό και ο Νεο-οθωμανισμός!
1 ΣΧΟΛΙΟ
Γράφει ο Αξελός:
“…η σύγχρονη Ελλάδα (…) εκτός από την ποίηση, η μόνη προσφορά της στους άλλους είναι «το θέαμα του παρελθόντος της», συνήθως σε επίπεδο τουριστικού φολκλόρ…”
Τα ίδια περίπου έλεγε και ο Σεφέρης και ο Θεοτοκάς σε παλαιότερα χρόνια. Δεν είχαν όμως δίκιο: οι Έλληνες επιστήμονες, κυρίως εκτός Ελλάδας αλλά και εντός, έχουν προσφέρει αρκετά στη παγκόσμια κοινότητα, ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα (βλ. τους αστρονόμους Ιωάννη Φωκά, Ευγένιο Αντωνιάδη, Ιωάννη Παρασκευόπουλο, τους μαθηματικούς Καραθεοδωρή, τον ελληνογάλλο Ροζέρ Απερύ, τον Παναγιώτη Ζερβό, τους ιατρούς Παπανικολάου και Κοτζιά, τον μηχανολόγο και προγραμματιστή Ιωάννη Αργύρη κοκ). Η διαφορά της εικόνας της χώρας μας σε σύγκριση με τον ανεπτυγμένο δυτικό κόσμο βρίσκεται εν μέρει στο γεγονός ότι οι μεν ξένοι διαφημίζουν έξυπνα τα επιστημονικά και τεχνικά τους επιτεύγματα, ενώ στην Ψωροκώσταινα η κατάκτηση ενός ευρωπαϊκού πρωταθλήματος σε κάποιο ομαδικό άθλημα παρουσιάζεται ως σημαντικότερη από π.χ. την κατάκτηση του βραβείου Τuring από τον Ιωσήφ Σηφάκη. Αυτό πρέπει να αλλάξει. Οι παλαιότεροι διανοούμενοι της Ελλάδας (γενιά του ’30 και εντεύθεν) ναι μεν προσέφεραν πολλά στην εθνική αυτοσυνειδησία μας, αλλά λανθασμένα ταύτισαν τον πολιτισμό με την λογοτεχνία και το τραγούδι, παρακάμπτοντας ή αγνοώντας τα ευρύτερα πολιτιστικά πεδία (επιστήμη, τεχνική, ναυτιλία, εικαστικές τέχνες, αρχιτεκτονική κλπ). Έτσι αναπαρήγαγαν αθέλητά τους την εικόνα μίας ατεχνικής και συναισθηματικής Ελλάδας τύπου Ζορμπά λε Γκρεκ και επέτειναν το συναίσθημα μειονεξίας των Ελλήνων έναντι των Δυτικών. Πόσα μνημεία στην Πρωτεύουσα για παράδειγμα έχουν στηθεί για καλλιτέχνες και γραφιάδες και πόσα για επιφανείς επιστήμονες και πρωτοπόρους τεχνικούς; Η προφανής δυσαναλογία είναι αποκαλυπτική της προαναφερθείσας νοοτροπίας. Στα σχολεία τα παιδιά μαθαίνουν το όνομα του κάθε ελαχίστου ποιητή ή πεζογράφου, αλλά δεν διδάσκονται τίποτα για τον μεγάλο φυσικό Τομ Υψηλάντη.
Και επιτέλους ας βάλουμε ως προτεραιότητα στα πλαίσια της διαμόρφωσης μίας νέας “Μεγάλης Ιδέας” την κατάκτηση ενός Νόμπελ θετικών επιστημών. Το αξίζουμε ιστορικώς. Έτσι θα βγούμε από την διεθνή αφάνεια, με την προϋπόθεση βεβαίως να αντισταθούμε επιτυχώς έναντι των εξωτερικών επιβουλών.