Του Σπύρου Κουτρούλη
Ο Σωτήρης Δημόπουλος μετάφρασε και προλόγισε ένα σημαντικό έργο του Ν. Μπερντιάεφ, Το Νόημα της Ιστορίας, που πρωτοπαρουσιάστηκε με μορφή διαλέξεων στη Μόσχα τον χειμώνα 1919-1920, αλλά εκδόθηκε αρχικά το 1923 και στην ολοκληρωμένη μορφή του το 1936.
Η πιο σημαντική παρατήρηση του συγγραφέα είναι ότι ταυτίζει τον χριστιανισμό με την ελευθερία. Ειδικότερα τονίζει ότι η έννοια της ελευθερίας εισάγεται στην ιστορία χάρη σ’ αυτόν. Η απόφανση αυτή έχει μια σημαντική συνέπεια: αποκλείει τον χριστιανισμό από κάθε είδους δεσποτισμό και ολοκληρωτισμό. Γράφει χαρακτηριστικά: «Ο χριστιανισμός για πρώτη φορά εισήγαγε εκείνη την αντίληψη της ελευθερίας που ήταν άγνωστη στον ελληνικό κόσμο, αλλά η οποία ήταν απαραίτητη για τη συγκρότηση της ιδέας της ιστορίας και της φιλοσοφίας της. Χωρίς την έννοια της ελευθερίας, που καθορίζει τη δραματικότητα και την τραγικότητα της ιστορικής διαδικασίας, δεν είναι δυνατή η κατανόηση της ιστορίας. Και αυτό συμβαίνει διότι η τραγικότητα γεννάται εκ της ελευθερίας, της ελευθερίας της δράσης, του κακού και του σκότους» (σελ. 83). Η ερμηνεία αυτή εξηγεί πειστικά την ύπαρξη του κακού στην ιστορία. Το κακό υπάρχει επειδή ο άνθρωπος είναι ελεύθερος. Βέβαια υποτιμά τη σημασία της ελευθερίας στον αρχαιοελληνικό κόσμο, η οποία δεν εξαντλείται στην αθηναϊκή δημοκρατία, αλλά καρποφορεί στον φιλοσοφικό και τραγικό λόγο.
Ο Μπερντιάεφ αποφεύγει τις αξιολογικές διακρίσεις ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση. Έτσι, θεωρεί εξαιρετικά σημαντικό το έργο του Γερμανού μυστικού, Γιάκομπ Μπαίμε, αλλά και του ιερού Αυγουστίνου. Μάλιστα, ενώ μνημονεύει τον Μπαίμε, αποφεύγει την αναφορά στους μυστικούς της ορθόδοξης θεολογίας. Θα επαναλάβει τη σύνδεση ανάμεσα στην υπέρλογη και ακατανόητη ελευθερία και την τραγικότητα: «Στην ελευθερία βρίσκονται οι ρίζες της λύσης του αινίγματος της κατανόησης της Θείας ζωής ως τραγικού πεπρωμένου και ιστορίας. Εάν δεν υφίστατο η ελευθερία, δεν θα υφίστατο και η ιστορία. Η ελευθερία είναι η μεταφυσική θεμελιώδης αρχή της ιστορίας» (σελ. 111). Για να συμπληρώσει: «Το ότι ο Θεός επιθύμησε τον άνθρωπο σημαίνει ότι επιθύμησε την ελεύθερη αγάπη του. Και αυτό συνιστά το θεμέλιο και την κύρια υπόθεση της παγκόσμιας ιστορίας και του πεπρωμένου» (σελ. 112). Αλλά και πιο συγκεκριμένα: «Η ελευθερία από τη φύση της προϋποθέτει το κακό, όπως και το καλό. Δεν θα υπήρχε κίνηση στον κόσμο εάν μόνον η ελευθερία του Θεού και του καλού προκαθόριζαν το ανθρώπινο πεπρωμένο» (σελ.133).
Ο Ν. Μπερντιάεφ καταδικάζει ρητά τον αντισημιτισμό και τον ρατσισμό: «Το μίσος προς τους Εβραίους δεν είναι χριστιανικό αίσθημα. Οι χριστιανοί οφείλουν να έχουν χριστιανική σχέση με τους Εβραίους. Στο εσωτερικό της ίδιας της χριστιανικής ιστορίας υπάρχει μια συνεχής αλληλεπίδραση μεταξύ των ιουδαϊκών και των ελληνικών αρχών, οι οποίες μαζί συνιστούν τις κύριες πηγές του πολιτισμού μας… Η θρησκευτική εκπλήρωση του εβραϊκού πεπρωμένου δεν μπορεί να δικαιολογήσει κανέναν χυδαίο αντισημιτισμό» (σελ.165, 166). Και λίγο παρακάτω: «Η σύζευξη και η αλληλεπίδραση του εβραϊσμού με τον ελληνισμό έθεσε στην πραγματικότητα τα θεμέλια της χριστιανικής ιστορίας» (σελ. 168). Στο σημείο αυτό, θα τονίσει τη σημασία του ελληνισμού για τον χριστιανισμό: «Κάθε αισθητική και ωραιότητα του χριστιανισμού πηγάζει από τον ελληνισμό. Διότι ο ελληνισμός υπήρξε, πράγματι, η πηγή και το λίκνο της ομορφιάς για τον χριστιανικό κόσμο και τον κόσμο ολόκληρο εις τους αιώνες των αιώνων. Με αυτόν συνδέεται όλη η ομορφιά της χριστιανικής λατρείας» (σελ. 169).
Ο χριστιανισμός απομάγευσε τον φυσικό κόσμο και «απελευθέρωσε τον άνθρωπο από την εξουσία της κατώτατης φύσης και των δαιμόνων. Το γεγονός αυτό ανέσυρε τον άνθρωπο από τα έγκατα της πρωτόγονης φύσης και αναβίωσε την πνευματικότητά του» (σελ. 173). Μια απροσδόκητη συνέπεια είναι ότι με αυτό τον τρόπο δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις για την ανάδυση της επιστήμης της τεχνικής. Οι ακόλουθες σκέψεις του Μπερντιάεφ θα πρέπει να συγκριθούν με αυτές του Σπύρου Κυριαζόπουλου: «Είμαι πεπεισμένος ότι, όσο και να φαίνεται παράδοξο, μόνο ο χριστιανισμός κατέστησε εφικτές τις θετικές επιστήμες και την τεχνική. Όσο ο άνθρωπος βρισκόταν σε άμεση αλληλεπίδραση με τα πνεύματα της φύσης, όσο έκτιζε τη ζωή επί της μυθολογικής κοσμοαντίληψης, δεν μπορούσε να ανέλθει υπεράνω της φύσης μέσω της πράξης της γνώσης, χρησιμοποιώντας τις φυσικές επιστήμες και την τεχνική. Δεν ήταν δυνατό να κατασκευαστούν σιδηρόδρομοι ή να εφευρεθούν τηλέγραφοι και τηλέφωνα, ενώ ζούσε υπό τον φόβο των φυσικών δαιμόνων. Ως εκ τούτου, για να καταστεί ικανός ο άνθρωπος να αντιμετωπίσει τη φύση ως μηχανισμό, θα έπρεπε να απαλειφθεί από την ανθρώπινη συνείδηση η πεποίθηση της πνευματικότητας και της δαιμονικότητας της φύσης και της άμεσης σύνδεσης του ανθρώπου με αυτήν. Η μηχανική κοσμοαντίληψη έμελλε να οδηγήσει σε μια εξέγερση εναντίον του χριστιανισμού, ωστόσο αποτέλεσε η ίδια το πνευματικό αποτέλεσμα της χριστιανικής πράξης της απελευθέρωσης του ανθρώπου από τα στοιχεία της φύσης και από τους δαίμονές της» (σελ. 177, 178). Κατά παράδοξο τρόπο, σημαντική είναι η συμβολή των ασκητών σε αυτή την εξέλιξη: «Η τιτάνια μάχη που διεξήγαγαν οι χριστιανοί ασκητές και ερημίτες με τα πάθη του κόσμου, πραγματοποίησε, τελικώς το έργο της απελευθέρωσης του ανθρώπου από τα κατώτερα στοιχεία» (σελ. 178).
Αξιοσημείωτη είναι και η επόμενη επισήμανση: «Στον όρο Ανατολή δεν συμπεριλαμβάνω τη Ρωσία. Θεωρώ τη Ρωσία ένα ιδιόμορφο μείγμα της Ανατολής με τη Δύση» (σελ. 186).
Το σημαντικό βιβλίο του Ν. Μπερντιάεφ, που μετάφρασε και προλόγισε ο Σωτήρης Δημόπουλος, μας δίνει απαντήσεις για τις παρερμηνείες του χριστιανισμού και κυρίως για αυτή που τον μετέτρεψε σε μια ιδεολογία στην υπηρεσία μιας δεσποτικής και ολοκληρωτικής εξουσίας: «Η οδός της ελευθερίας είναι δύσκολη και τραγική, διότι δεν υπάρχει τίποτε πιο υπεύθυνο, πιο ηρωικό και οδυνηρό από αυτήν. Οι οδοί της αναγκαιότητας και του καταναγκασμού είναι ευκολότερες, λιγότερο τραγικές και ηρωικές. Ιδού γιατί η ανθρωπότητα, στις ιστορικές διαδρομές, μόνιμα εκτρέπεται προς τον πειρασμό της αντικατάστασης της οδού της ελευθερίας με τους δρόμους του καταναγκασμού. Αυτό συμβαίνει τόσο στη θρησκευτική ζωή όσο και στη μη θρησκευτική. Τον πειρασμό αυτόν τον εξέθεσε με έναν έξοχο τρόπο ο Ντοστογιέφσκι στον Μύθο του Μεγάλου Ιεροεξεταστή. Ο Μέγας Ιεροεξεταστής θέλει να αφαιρέσει από τους ανθρώπους το βάρος της ελευθερίας, στο όνομα της γενικής ευτυχίας» (σελ. 285).
