Του Αλέξανδρου Ασωνίτη*
Αν θέλει κάποιος να ιχνηλατήσει το τραύμα, ανεπούλωτο και ανεξίτηλο, που αφορά εξ ίσου πρόσφυγες και Παλαιοελλαδίτες, τους ενόχους της Μικρασιατικής Καταστροφής, αλλά η απόλυτη αυτή ταύτιση σημαίνει πως δεν πρόκειται να ξεχάσει ούτε να συγχωρέσει κανείς μας, όποιος, λοιπόν, θέλει να ψαύσει το υλικό και άυλο τραύμα, δεν έχει παρά να δει την αποτύπωση της καταστροφής στην ελληνική τέχνη. Ισχνότατη, αλλά πάντα η αποτύπωση της καταστροφής είναι δυσεπίτευκτη, καθώς πρέπει να ακροβατεί στο νήμα της δραματικής ευπρέπειας και ταυτόχρονα να είναι αντικειμενική με όρο την υποκειμενική ματιά του δημιουργού. Στην ελληνική τέχνη, λοιπόν, με εξαίρεση τα συγκλονιστικά βιβλία, Ηλία Βενέζη, Νούμερο 31328, Στρατή Δούκα: Η Ιστορία ενός αιχμαλώτου, Αγγέλας Παπάζογλου: Τα χαΐρια μας εδώ, κ.ά., την ταινία «1922» του Νίκου Κούνδουρου, δεν έχει αποτυπωθεί η καταστροφή. Ελλείπει, από επιλογή. Περιδινείται στους ομόκεντρους και φυγόκεντρους κύκλους του αδιανόητου –και του κλονισμού. Αλλά στο τραγούδι, ρεμπέτικο, λαϊκό και λόγιο, περισσεύει, με αποκορύφωμα τρία ολοκληρωμένα έργα: Μικρά Ασία, σύζευξη λαϊκού-ρεμπέτικου και λόγιου τραγουδιού, στίχοι: Πυθαγόρας, μουσική: Απόστολος Καλδάρας, τραγούδι: Χάρις Αλεξίου, Γιώργος Νταλάρας που και οι δύο καθιερώθηκαν με τον δίσκο αυτό, Άγιος Φεβρουάριος: Μάνος Ελευθερίου, Δήμος Μούτσης, Πετρή Σαλπέα, Δημήτρης Μητροπάνος, που επίσης καθιερώθηκε με τον δίσκο αυτόν και μια τετράδα άγνωστων λαϊκών τραγουδιών-έκπληξη: Προσφυγιά, με στίχους του άνισου αλλά παραγνωρισμένου λαϊκού ποιητή-στιχουργού Κώστα Κοφινιώτη, μουσική, ζεϋμπέκικα και τσιφτετέλι, του συνθέτη του ελαφρού τραγουδιού Γιώργου Μουζάκη, τραγούδι η σπουδαία και, επίσης, παραγνωρισμένη Φωτεινή Μαυράκη και ο Πάνος Μαρίνος. Παραθέτω στίχους μερικών τραγουδιών προς (ποιητική-λογοτεχνική) απόδειξη:
ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ 1972
ΜΕΣ ΣΤΟΥ ΒΟΣΠΟΡΟΥ ΤΑ ΣΤΕΝΑ
Μες στου Βοσπόρου τα στενά, ο Γιάννης κλαίει τα δειλινά,
και ο μεμέτης πλάι του πίνει και τραγουδάει του:
Τούρκος εγώ, κι εσύ Ρωμιός, κι εγώ λαός, κι εσύ λαός,
εσύ Χριστό, κι εγώ Αλλάχ,
όμως κι οι δυο μας, αχ και βαχ. (Ρ)
Με λίγη αγάπη και κρασί μεθάω κι εγώ μεθάς κι εσύ,
πιες λίγο από το τάσι μου, αδέρφι και καρντάσι μου. -(Ρ)
Συμφιλιωτικό τραγούδι που εξισώνει τους δυο λαούς, έχει ενδιαφέρον αν υπάρχει αντίστοιχο τούρκικο..
ΠΕΤΡΑ, ΠΕΤΡΑ ΧΤΙΣΑΜΕ 1972
Πέτρα, πέτρα χτίσαμε μια φτωχή γωνιά,
τη ζωή μας κλείσαμε μες την Κοκκινιά.
δάκρυ, δάκρυ φτάσαμε ως την λησμονιά,
τ’ είμασταν, ξεχάσαμε, μες την Κοκκινιά.
Μα το βράδυ που ‘ρχεται, τ’ όνειρο μάς παίρνει,
στην Πέργαμο μας φέρνει και στον Μαρμαρά. (Ρ)
Δρόμο, δρόμο βρήκαμε χώμα και νερό,
απ’ τον πόνο βγήκαμε κι από τον χαμό,
σύννεφα κι αρμένισαν σ’ άλλους ουρανούς,
τα παιδιά μας γέννησαν κόρες κι εγγονούς. -(Ρ)
ΑΓΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 1972
Ο ΧΑΡΟΣ ΒΓΗΚΕ ΠΑΓΑΝΙΑ
Ο Χάρος βγήκε, βγήκε παγανιά, μες στη δική μου γειτονιά
κι από τον πολύ συλλογισμό, έχασε το λογαριασμό.(δις)
Κι από μια πόρτα χαμηλή κι από μια σκοτεινή αυλή
βγήκε κλεφτά, κλεφτά ο σιδεράς,
ο σιδεράς και του είπε λόγια της χαράς. (δις)
Ο Χάρος βγήκε, βγήκε παγανιά μες στη δική μου γειτονιά.(Ρ)
Ο Χάρος βγήκε, βγήκε παγανιά και θέρισε μια γειτονιά,
κι έγινε μαύρος ουρανός κι ανεμοζάλη και καπνός (δις, Ρ)
Ο παράξενος στίχος για τον χαρούμενο σιδερά προέρχεται και παραπέμπει σε βυζαντινά δημώδη τραγούδια, κατά τα οποία ο σιδεράς που έφτιαξε τα καρφιά για να καρφώσουν τον Χριστό, ήταν χαρούμενος.
Η ΣΟΥΣΤΑ ΠΗΓΑΙΝΕ ΜΠΡΟΣΤΑ
Η σούστα πήγαινε μπροστά κι ο μάγκας τοίχο τοίχο
δεν έτυχε στα χρόνια αυτά τίποτα να πετύχω
Ανάβουνε φωτιές στις γειτονιές,
του Αη-Γιάννη, αχ, πόσα ξέρεις και μου λες,
αχ, πόσα τέτοια ξέρεις και μου λες,
που ‘χουν πεθάνει. (Ρ)
Με ‘βάλαν πάνω στην κορφή, στ’ αγριεμένο κύμα,
στης Σμύρνης την καταστροφή, στ’ άδικο και στο κρίμα. (Ρ)
ΠΡΟΣΦΥΓΙΑ 1974
Ο ΚΑΗΜΟΣ ΤΟΥ ΑΝΑΤΟΛΙΤΗ
(τραγούδι: Φωτεινή Μαυράκη)
Παίξε, μπουζούκι, τον καημό τ’ ανατολίτη,
παίξε, μπουζούκι, τον καημό της προσφυγιάς,
πίσω, βουβό, το πατρικό μας μένει σπίτι,
κι είναι νεκρός της Σμύρνης κάθε μαχαλάς.
Θεέ μου, Θεέ μου δώσ’ μου ελπίδα
και κουράγιο στην ψυχή,
κι ίσως πάμε στην πατρίδα,
που μας καρτερούν, Θεέ μου,
τόσοι άκλαυτοι νεκροί, Θεέ μου,
τόσοι άκλαυτοι νεκροί.
Παίξε, μπουζούκι, το πικρό παράπονό μας,
φέρε μας πίσω στην παλιά μας τη ζωή,
φέρε μας πίσω στο χαμένο όνειρό μας,
κι ας είναι πικρό του σκλάβου πάντα το ψωμί.-(Ρ)
Στο τραγούδι ακούγεται η επιστροφή στην Μικρασία, αλλά ως πιθανότητα, στην «Προσφυγούλα» του Τούντα, 1936, ως βεβαιότητα. Αναφέρεται επίσης, το μόνο, στους άκλαυτους νεκρούς, που καρτερούν την επιστροφή των ζωντανών.
Ο ΓΟΛΓΟΘΑΣ ΤΟΥ ΠΡΟΣΦΥΓΑ
(τραγούδι: Πάνος Μαρίνος)
Όποιος δε γνώρισε του πρόσφυγα τον πόνο,
τον σπαραγμό που του ματώνει την καρδιά,
να τον πετούν απ’ της πατρίδας του το θρόνο,
και να του καίν’ όλο το βιος σε μια βραδιά.
Αυτός, γλυκιά μου Παναγιά, δεν γνώρισε πόσο βαριά,
και τι μεγάλος Γολγοθάς, είναι ο καημός της προσφυγιάς. (Ρ)
Όποιος δεν βρέθηκε στο δρόμο πεταμένος,
μόνο κουρέλια να κρατάει ένα πρωί,
απ’ την πατρίδα που γεννήθηκε διωγμένος,
μες στην φωτιά να το πετούν για να καεί. -(Ρ)
Εκατό, λοιπόν, χρόνια από την συμφορά, την οποία μόνοι μας, κυρίως, προκαλέσαμε στον εαυτό μας, λόγω του διχασμού, και την οποία έχουν πενθήσει, υμνώντας ταυτόχρονα το «μεγαλείο» των Μικρασιατών και των Ποντίων, δεκάδες τραγούδια, και δεν έγινε ούτε μία σχετική συναυλία με αυτά τα τραγούδια! Άρα, δεν μπορούμε ή δεν θέλουμε να αντιμετωπίσουμε την συμφορά, δηλαδή τον εαυτό μας, για να τον θεραπεύσουμε και να τον εξελίξουμε. Θα μας βοηθούσε πολύ, είμαι βέβαιος, μια συναυλία που θα περιελάμβανε όλα τα τραγούδια, τα γνωστά, τα λιγότερα γνωστά και τα άγνωστα, όχι μόνο για να θυμηθούμε τους «Διωγμένους απ’ την Τουρκιά», αλλά για ν’ αποδειχθεί το εύρος και η στιβαρότητα αυτού του πολιτιστικού φαινομένου, αφού για φαινόμενο πρόκειται: Διωγμένοι, ταπεινωμένοι, ηττημένοι, κι όμως «κατορθώσανε να κάνουν τον πόνο τους χαρά» και τέχνη. Η ψυχική ανασυγκρότηση όλου του λαού και η εσωτερική κάθαρση καθενός οδηγούσε στην πολιτιστική έκφραση και η πολιτιστική έκφραση καθοδηγούσε την ψυχική ανασυγκρότηση και την αυτοκάθαρση του έθνους ολόκληρου, όπου γης. Αυτήν την θριαμβευτική συμπόρευση, που μεταβλήθηκε σε ανόρθωση το ’40 για να καταβυθισθεί στον εμφύλιο, αποτυπώνουν τα τραγούδια. Η απάντηση του ελληνισμού στην ήττα του ήταν πολιτιστική, το τραγούδι, κυρίως. Οι νικητές, τι πολιτισμό δημιούργησαν στα ξένα εδάφη που κατέχουν διανοία εισβολέα; Ποιοι είναι, τελικά, οι νικητές στην μακρά κι ατέλειωτη πορεία της ανθρωπότητας;
Γιατί, λοιπόν, δεν έγινε μια μεγάλη συναυλία με γνωστές τραγουδίστριες και τραγουδιστές που θα ξεκίναγε από το «Προσφυγάκι» του Βαγγέλη Παπάζογλου, θα έφτανε στους «Φανούς» του Νίκου Παπάζογλου και θα ολοκληρωνόταν με την «Σμύρνη», τραγούδι Μπάμπης Τσέρτος, και της «Ερυθραίας τα χωριά» του Παντελή Θαλασσινού;
Από τους στιχουργούς και τους τραγουδιστές των τριών προαναφερθέντων δίσκων, ζουν οι Νταλάρας και Αλεξίου (που αν και έχει δηλώσει την αποχώρησή της, ίσως δεχόταν να πει ένα-δυο τραγούδια) η Πετρή Σαλπέα, δεν ξέρω για τον Πάνο Μαρίνο, και από τους συνθέτες ο Δήμος Μούτσης. Απορώ γιατί ο Μούτσης και ο Νταλάρας, και τόσοι διοργανωτές συναυλιών και ατζέντηδες, φορείς, ιδρύματα κ.λπ., δεν σκέφτηκαν μια τέτοια συναυλία. Πιθανολογώ ότι ο Νταλάρας και ο Μούτσης το απέφυγαν για να μην κατηγορηθούν απ’ τους επαγγελματίες κατήγορους για ιδιοτέλεια. Θα μπορούσε όμως να αναλάβει την όλη διοργάνωση ο Δημήτρης Παπαδημητρίου, ως οιονεί εκπρόσωπος του Ιδρύματος του Σμυρνιού Ωνάση.
Για το ίδρυμα Ωνάση απαιτείται ειδική μνεία, κι αντιγράφω ένα πρόσφατο σχόλιό μου με τίτλο:
Η Σμύρνη του Ωνάση και η αφωνία του Ιδρύματος Ωνάση
Ως γνωστόν, ο Αριστοτέλης Ωνάσης ήτανε Σμυρνιός και φέτος συμπληρώνονται 100 χρόνια από την Καταστροφή και την πυρπόληση της Σμύρνης. Το Ίδρυμα Ωνάση, η μερίδα του αδικοχαμένου Αλέξανδρου Ωνάση, δηλαδή, οφείλει τα πάντα, ευημερία, φήμη κ.λπ, κ.λπ, στον Ωνάση που πατρίδα του ήταν η Σμύρνη. Τα οφείλει συνεπώς και στην Σμύρνη, στην καμένη από τους Τούρκους Σμύρνη. Κι όμως, το πολυσχιδές ίδρυμα, που ενίοτε ανεβάζει και πολιτικοκοινωνικά συνθήματα στις μαρμάρινες περσίδες της προσόψεώς του, δεν έχει βγάλει ούτε μια ανακοίνωση για την Σμύρνη, δεν έχει προγραμματίσει ούτε μία εκδήλωση τιμής και μνήμης. Τι συμβαίνει; Η κατά γενική ομολογία ικανότατη διευθύντριά του Αφροδίτη Παναγιωτάκου, φίλη από 20ετίας, γιατί επέλεξε την αφωνία που προσβάλλει τον ίδιο τον Ωνάση, λόγω του οποίου μεγαλουργούν, τους πρόσφυγες και την ιστορική μνήμη; Και ο Αντώνης Παπαδημητρίου, που διοικεί με αξιοζήλευτη επιτυχία τα του Ιδρύματος, γιατί συναινεί; Ο φίλτατος Δημήτρης Παπαδημητρίου, άνθρωπος με γνώση, ευαισθησία και ταλέντο, γιατί δεν έκανε αυτός κάποια μουσική εκδήλωση για τα 100 χρόνια, όπως έκανε παλιά με διάφορες εκδηλώσεις στο «ελληνικό σχέδιο» που διηύθυνε; Δεν το γράφω ως μομφή αλλά ως απορία. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν απαιτείται μια απάντηση από το Ίδρυμα. Γιατί όταν μιλάμε για Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών και για Πολιτισμό, αυτά πρωτίστως σημαίνουν Μνήμη. Τι Πολιτισμός χωρίς Μνήμη, και τι είδους άνθρωποι, μπορούν να υπάρξουν χωρίς Μνήμη, ω καλή μου Αφροδίτη;
Η συμπεριφορά του Ιδρύματος Ωνάση είναι, ωστόσο, ενδεικτική μιας (πολιτικής, ψυχικής, ιδιοσυγκρασιακής) στάσης της ελλαδίτικης αλλά και κυπριακής ελίτ, με πρωτοστάτες τους πολιτικούς και τα πολιτικά κόμματα και όλους όσους μηχανισμούς ελέγχουν, που συνεχίζουν σε άλλο επίπεδο την καταστροφή προωθώντας την λήθη. Αλλά η λήθη, η αμνημοσύνη, τι άλλο από συνέχεια της καταστροφής είναι;
Δεν είναι αργά. Μπορούν να οργανώσουν μια συναυλία τώρα. Στην διάθεσή τους, να τους πληροφορήσω για όλα τα τραγούδια που έχω αποθησαυρίσει.
*Ο Αλέξανδρος Ασωνίτης είναι συγγραφέας. Τελευταίο του μυθιστόρημα Καθαρμοί, απ’ τις εκδ. Πατάκη θα παρουσιασθεί την επόμενη Δευτέρα (28-11-22) στον Ιανό Αθηνών, στις 20:30. Ομιλητές: ο θεατρικός συγγραφέας Βασίλης Κατσικονούρης και ο δημοσιογράφος Γιάννης Τριάντης. Διευθύνει την σχολή σεμιναρίων Ανοιχτή Τέχνη, στο Σύνταγμα.
Ενισχύστε την προσπάθειά μας κάνοντας μια δωρεά στο Άρδην πατώντας ΕΔΩ.
Γνωρίστε τα βιβλία των Εναλλακτικών Εκδόσεων
Ακολουθήστε το Άρδην στο Facebook
Εγγραφείτε στο κανάλι του Άρδην στο Youtube
5 ΣΧΟΛΙΑ
Αξιότιμε κ. Ασωνίτη, θα μπορούσατε να μας πείτε γιατί θεωρείτε τον Κοφινιώτη “άνισο” στιχουργό;
Ευχαριστώ εκ των προτέρων.
Προφανώς θα έχετε κάποιο ειδικό ενδιαφέρον για να εστιάσετε στο σημείο αυτό, αγαπητέ/η Α.Δ.Δ, που καλό θά ήταν να υπογράφετε με το πλήρες όνομά σας. Στην ερώτησή σας: Ο Κώστας Κοφινιώτης έχει γράψει σπουδαίους αλλά και αδιάφορους ή μέτριους στίχους.Θα μπορούσε να αποφύγει τους δεύτερους. Προτείνω να εγκύψετε στους πρώτους, όπως οι εξαίρετοι της Προσφυγιάς.Πείτε μας όμως, έχετε κάποια σχέση με τον μακαρίτη ΚΚ, μελετάτε το έργο του;
Αγαπητέ κ. Ασωνίτη, τώρα μόλις είδα το σχόλιό σας. Τα πλήρη στοιχεία μου είναι γνωστά (ονοματεπώνυμο, e-mail έως και τηλέφωνο) τόσο στον κ. Καραμπελιά, όσο και στον κ. Ξένο (και παλαιότερα, όταν βρισκόταν στην Αθήνα, και στον κ. Ρακκά). Μπορείτε ευχαρίστως να τα αναζητήσετε εκεί. Τα έχω καταγράψει από πολύ παλιά σε σχετικό χειρόγραφο κατάλογο, γιαυτό και λαμβάνω ενημερωτικά e-mail για εκδηλώσεις, εκδόσεις κλπ του Άρδην. Παλαιότερα μάλιστα με ενημέρωναν και τηλεφωνικώς για κάθε εκδήλωση του Άρδην, αρχικά στην Θεμιστοκλέους και αργότερα στην Ξενοφώντος. Το τελευταίο καιρό δεν πολυφαινόμουν λόγω κορωνοϊού. Πάντως ήμουν στην εκδήλωση σας στον κήπο του Μουσείου για την Αγγέλα Παπάζογλου και χαιρέτησα τον κ. Καραμπελιά. Αν θέλετε να γνωριστούμε και από κοντά, θα είναι τιμή μου. Η χρήση ψευδωνύμου εκ μέρους μου δεν υποκρύπτει κάτι το ύποπτο, αλλά συντρέχει ειδικός λόγος να μην γράφω δημόσια το ονοματεπώνυμό μου. Ευχαρίστως να σας τον πω από κοντά, αν σας συναντήσω σε κάποια επόμενη εκδήλωση.
Επί της ουσίας: δεν έχω κάποια ιδιαίτερη σχέση με τον Κοφινιώτη. Απλώς μελετάω πολύ το έργο του και το θαυμάζω, στα πλαίσια της ευρύτερης λατρείας που έχω για το ρεμπέτικο τραγούδι. Έχω αφουγκραστεί πολύ και τα ελαφρά του τραγούδια του Μεσοπολέμου, πρωτίστως όμως τα ρεμπέτικα που έγραψε. Έχω διερευνήσει και την ταυτότητά του ως “Ραψωδού”, την οποία θεωρώ μάλλον επιβεβαιωμένη, και διαφωνώ με τον Ηλία Βολιότη Καπετανάκη ο οποίος θεωρεί ότι ο τελευταίος ήταν ο Φωτίδας.
Τέλος πάντων, επειδή εσείς είστε αναγνωρισμένος λογοτέχνης, με ενδιέφερε η γνώμη σας, κι αν αναφερόσασταν και σε πιο συγκεκριμένα παραδείγματα ατυχών ή μετρίων στίχων του Κοφινιώτη, θα ήταν ευχής έργο για μένα.
Προσωπικά θεωρώ ότι μαζί με τον Μάτσα, τον Νίκο Μάθεση, τον Πετροπουλέα, τον Μακρή, τον Δερέμπεη, τον Καμβύση, τον Φαλτάιτς και τον Βασιλειάδη αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους στιχουργούς της εν λόγω περιόδου. Εξαιρώ βέβαια και τους σπουδαίους επιθεωρησιακούς (Αιμίλιο Σαββίδη, Γιαννουκάκη, Λάιλιο Καρακάση, Βώττη, Πετρά κλπ), που για αυτούς μπορεί να γίνει ξεχωριστή αναφορά.
Εν τέλει θεωρώ ότι αρκούν οι στίχοι του αριστουργηματικού “πού να βρω γυναίκα να σου μοιάζει” σε μουσική Νταλγκά ή το “μπήκε ο χειμώνας” σε μουσική Τούντα ή το προφητικό “Αν φύγουμε στον πόλεμο” (με τους Μάρκο και Χατζηχρήστο) για να καταχωρηθεί ο Κοφινιώτης ως ένας από τους στυλοβάτες του ρεμπέτικου.
Οπωσδήποτε, επειδή έγραφε μέχρι και την δεκαετία του ’80, πράγματι κάποια μεταγενέστερα έργα του δεν έχουν την αξία των παλαιοτέρων, αλλά αυτό ισχύει με τους περισσοτέρους νομίζω (και ο Μάρκος ακόμα έγραψε μέτριους στίχους).
Ευχαριστώ πολύ για την απόκριση. Αν έχετε χρόνο να καταθέσετε ένα σχετικό αναλυτικότερο σχόλιο με την λογοτεχνική σας ματιά για το έργο του Κοφινιώτη, θα ήταν λίαν ευπρόσδεκτο.
πολύ ωραία, ζητήστε το μείλ μου από τα παιδιά να επικοινωνήσουμε πιο άνετα
Κύριε Ασωνίτη,
έχω λάβει το μέιλ σας από τους φίλους του ΑΡΔΗΝ και σας έχω αποστείλει κάτι από τις 10/12. Ελπίζω να μην παρέπεσε, γιατί ώρες ώρες τα ηλεκτρονικά ταχυδρομεία μας κάνουν κόλπα…