Οι απόλεμοι Έλληνες
του Δημήτρη Κ. Κουγιουμτζόγλου* από τον νέο Λόγιο Ερμή τ. 23
Το δεύτερο πεδίο στο οποίο η σειρά διαστρέφει πλήρως την ιστορική πραγματικότητα, έτσι όπως αυτή περιγράφεται στις πηγές, είναι αυτό της άμυνας της Πόλης και του ρόλου των Ελλήνων σε αυτήν. Κοντολογίς, η σειρά δείχνει τους Έλληνες να απουσιάζουν από τις μάχες που δίνονται καθ’ όλη τη διάρκεια της πολιορκίας, με μόνη εξαίρεση την τελευταία απέλπιδα έξοδο του Κωνσταντίνου και μιας χούφτας συμπολεμιστών του κατά των Τούρκων τη μοιραία Τρίτη, 29 Μαΐου, μετά τον τραυματισμό του Γενοβέζου πολέμαρχου Ιουστινιάνη και αφού τα πρώτα τουρκικά λάβαρα κυμάτιζαν ήδη στις επάλξεις. Η άμυνα παρουσιάζεται, ως εκείνη τη στιγμή, ως αποκλειστική ευθύνη του Ιουστινιάνη και των Γενοβέζων του, ο αριθμός των οποίων επίτηδες παραποιείται και «φουσκώνει» στους δύο χιλιάδες άνδρες, όταν σύμφωνα με όλες τις πηγές δεν υπερέβαιναν τους οκτακόσιους το πολύ.[1] Σύμφωνα με τους συντελεστές της σειράς, σε όλες τις μάχες, πλην της τελευταίας, οι Ιταλοί συντρίβουν και κατασφάζουν τους Τούρκους, με τους Έλληνες και τον Κωνσταντίνο ως θεατές να παρακολουθούν γεμάτοι αγωνία πίσω από την ασφάλεια του τείχους. Η σειρά δεν τους δείχνει ούτε καν να τοξοβολούν τους Τούρκους από τα τείχη! Η μόνη εμπλοκή των Ελλήνων είναι στη λήψη των αποφάσεων για άμυνα, με την απόφαση για αντίσταση του Κωνσταντίνου, άντε και στην περίθαλψη των τραυματιών. Άλλωστε ακόμα και αυτό το σημείο παραποιείται από τους Τούρκους συντελεστές: στο δεύτερο επεισόδιο, παρουσιάζουν τους επιτελείς του Κωνσταντίνου και κυρίως τον Νοταρά να εισηγούνται την παράδοση της Πόλης στον Μωάμεθ, με τον Κωνσταντίνο να είναι ο μόνος που αποφασίζει την αντίσταση έναντι των Τούρκων. Πόσο μακριά είναι αυτό από την ηρωική απάντηση για αντίσταση μέχρις εσχάτων που έδωσε ο Κωνσταντίνος στις προτάσεις του Μωάμεθ για παράδοση της Πόλης, τονίζοντας ότι η απόφαση αυτή είναι προϊόν συλλογικής ευθύνης και αυταπάρνησης των κατοίκων της Βασιλεύουσας! («Τό δέ τη πόλιν σοι δοῦναι, οὔτ’ ἐμόν ἐστιν οὔτ’ ἄλλου τῶν κατοικούντων ἐν ταύτῃ. Κοινῇ γάρ γνώμῃ πάντες αὐτοπροαιρέτως ἀποθανοῦμεν καί οὐ φεισόμεθα τῆς ζωῆς ἡμῶν» [2] Ακόμα και κατά την έξοδο του Κωνσταντίνου, δεν δείχνει κανέναν Έλληνα να χτυπά με το σπαθί του κανέναν Τούρκο…, ο Κωνσταντίνος περνά ανάμεσα στους επιτιθέμενους γενίτσαρους σα φάντασμα και μετά…χάνεται από τα μάτια του τηλεθεατή (επεισόδιο 6ο, 31:45-50). Η εμμονή του Τούρκου σκηνοθέτη στη συγκεκριμένη παρουσίαση των Ελλήνων είναι, ομολογουμένως, εντυπωσιακή, αλλά με ξεκάθαρη στόχευση: να εξοβελιστούν οι Έλληνες από το προσκήνιο του 1453 ακόμα και ως αμυνόμενοι, να καταδειχθεί ότι δήθεν ήταν δειλοί και φυγόμαχοι και στη συνείδηση του τηλεθεατή να μείνει εν τέλει η εντύπωση πως η υπόθεση της Κωνσταντινούπολης ήταν στην πράξη ένας αγώνας μεταξύ των δυτικών δυνάμεων (Γενοβέζοι και Βενετσιάνοι) και του ηρωικού Τούρκου σουλτάνου με τους γενναίους μουσουλμάνους στρατιώτες του. Ήταν, όμως, αυτή η πραγματικότητα του 1453;
Πρώτα απ’ όλα, η τουρκική σειρά του Netflix αποσιωπά τις αρχικές επιχειρήσεις του στρατού του Μωάμεθ στα περίχωρα της Κωνσταντινούπολης και στη Θράκη και την ηρωική αντίσταση που προέβαλαν οι φρουρές και οι κάτοικοι ελληνικών πόλεων και φρουρίων, όπως η Σηλυβρία, ο Άγιος Στέφανος, τα Θεραπειά και το Στουδίον.[3] Έπειτα, όλες οι πηγές, ελληνικές, λατινικές (παρόλη την προκατάληψη ορισμένων Λατίνων) και τούρκικες, καθώς βέβαια και οι αυτόπτες μάρτυρες, δίνουν σαφέστατα τεκμήρια για την καθολική και ηρωική συμμετοχή των Ελλήνων στις μάχες κατά των Τούρκων υπέρ βωμών και εστιών. Ο Λαόνικος Χαλκοκονδύλης, ο οποίος συνεχώς αναφέρει τους βυζαντινούς ως «Έλληνες», δεν παύει να τονίζει τη συμμετοχή τους στις μάχες, ακόμα και στις υπόγειες, στις μάχες των τούνελ που δόθηκαν κάτω από τη γη.[4] Αντίστοιχες αναφορές, με τους Έλληνες να πολεμούν γενναία δίπλα στον Ιουστινιάνη και τους υπόλοιπους Ιταλούς, υπάρχουν στο «Μεγάλο Χρονικό του Σφραντζή» . Εκεί αναφέρονται οι εντολές του Κωνσταντίνου για φύλαξη μέρους των τειχών από τον Θεόδωρο από την Κάρυστο, «άνδρα πολεμιστή και ανδρείο και τοξότη ασκημένο περισσότερο από κάθε άλλον άνθρωπο» καθώς και από τον Θεόφιλο Παλαιολόγο, τον Δημήτριο Καντακουζηνό και τον Νικηφόρο Παλαιολόγο (ως εφεδρείες), τον Λουκά Νοταρά, τους Κρητικούς τοξότες, τους Κωνσταντινουπολίτες ιερείς και μοναχούς[5]﮲ επισημαίνεται η συμμετοχή «Γραικών και Ιταλών» στη νυχτερινή επιδρομή πυρπόλησης του τουρκικού στόλου (που μπήκε στον Κεράτιο κόλπο με το στρατήγημα του Μωάμεθ) (352)﮲ τονίζεται η αποφασιστικότητα των αμυνομένων να πεθάνουν «για την πίστη και την πατρίδα» μετά τον λόγο που εκφώνησε ο Κωνσταντίνος, (871), «Κλινομένης δέ ἤδη τῆς ἡμῶν παρατάξεως Θεόφιλος μέν ὁ Παλαιολόγος καί Δημήτριος ὁ Καντακουζηνός ἄνδρες ἄριστοι προπηδήσαντες νικῶσι τούς Ἀγαρηνούς καί τρέπουσι καί ἐκ τῶν τειχῶν καί των κλιμάκων κακῶς ἀπεκρήμνισαν και διασκέδασαν…έκεῖ δέ ὁ βασιλεύς ἐφιππος εὐρεθείς καί τούς στρατιώτας ἀναθαρρύνων καί ἐγείρων…» (874)﮲ υπογραμμίζεται η απελπισμένη αντίσταση που πρόβαλαν οι υπερασπιστές των τειχών στους επερχόμενους γενίτσαρους, σκοτώνοντας πολλούς από αυτούς (876). «Ὁ βασιλεύς… τούς ἀσεβεῖς ἐν τῇ πρώτῃ συμπλοκῆ ἐκ τῶν τειχῶν ἀπεκρήμνισεν…Βρυχόμενος ὡς λέων καί τήν ρομφαίαν ἐσπασμένην ἐχων ἐν τῆ δεξιᾷ πολλούς τῶν πολεμίων ἀπέσφαξεν… Ὁμοίως καί Θεόφιλος ὁ Παλαιολόγος… ὅσους εὕρε… πάντας δισκέδασε και διεσκόρπισε και ἐθανάτωσεν….καί οἱ ἐντυχόντες καί βλέποντες ἐθαύμαζον περί τῆς ἰσχύος καί γενναιότητος τῶν ἀρίστων ἀνδρῶν… [Οι Τούρκοι] ἐγκρατεῖς πάντων ἐγἐνοντο, ἄνευ δέ τῶν πύργων τῶν λεγόμενων Βασιλείου Λέοντος καί Ἀλεξίου, ἐν οἷς ἐστήκεσαν οἱ ναῦται ἐκεῖνοι οἱ ἐκ τῆς Κρήτης. Αὐτοί γάρ γενναίως ἐμάχοντο μέχρι καί τῆς ἕκτης καί ἑβδόμης ὥρας καί πολλούς Τούρκους ἐθανάτωσαν…» (877-878). Η παρουσία των Κρητικών ανάμεσα στους υπερασπιστές της πόλης επιβεβαιώνεται και από ένα σημείωμα πάνω σε κρητικό χειρόγραφο του 15ου αιώνα, που κάνει λόγο για τα τρία κρητικά καράβια των Σγούρου, Υαλινά και Φιλομάτη, που έφτασαν στο νησί της Κρήτης στις 29 Ιουνίου 1453 προερχόμενα από την Πόλη, φέρνοντας το μαντάτο της καταστροφής[6]. Ανάλογες αναφορές υπάρχουν στον Δούκα[7] και τον Κριτόβουλο[8]. Ενώ ο Έλληνας καρδινάλιος Ισίδωρος, αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων, αναφέρεται στον ηρωικό θάνατο του Θεόδωρου Καρυστινού, που πολέμησε με γενναιότητα και ανδρεία και δεν παραλείπει να σημειώσει πως στην πύλη του Αγίου Ρωμανού βρίσκονταν πολλοί άξιοι άνδρες, Λατίνοι και Έλληνες και πως ο Κωνσταντίνος πολεμώντας τραυματίστηκε και αποκεφαλίστηκε.[9]
Ένας άλλος αυτόπτης μάρτυρας, ο Βενετσιάνος γιατρός Νικολό Μπαρμπάρο, αν και σε ορισμένα σημεία εκφράζει την προκατάληψή του έναντι των Ελλήνων, είτε μιλώντας για την ανωτερότητα των Βενετσιάνων, είτε χαρακτηρίζοντας τους Έλληνες δειλούς αλλά και φιλάργυρους[10], παραδέχεται πως Έλληνες μοναχοί ανέλαβαν την υπεράσπιση ενός τμήματος των τειχών και ο Νοταράς ενός άλλου, επιβεβαιώνει τη συμμετοχή ελληνικού πλοίου στην απόπειρα πυρπόλησης του τουρκικού στόλου μέσα στον Κεράτιο, πιστώνει στους Έλληνες την επιχείρηση εξουδετέρωσης των επιτιθέμενων στις μάχες των τούνελ με υπεύθυνο τον Νοταρά, περιγράφει την παλλαϊκή συμμετοχή ανδρών, γυναικών, παιδιών, γέρων στην επισκευή των πληγωμένων από τα κανόνια οχυρώσεων και στη μεταφορά λίθων στις επάλξεις ως βλημάτων κατά του εχθρού και τέλος, παραδέχεται ξεκάθαρα τον ηρωισμό και τις ανδραγαθίες των Ελλήνων υπερασπιστών με επικεφαλής τον Κωνσταντίνο στην τελευταία μάχη πριν την άλωση και αυτό βέβαια από την αρχή της σύγκρουσης[11]. Και ο δεύτερος Λατίνος αυτόπτης μάρτυρας, ο Λεονάρδος της Χίου, αν και μιλά με προκατάληψη για την υπεροχή της ανδρείας των Φράγκων έναντι των Ελλήνων, εντούτοις δεν μπορεί παρά να παραδεχτεί τη συμμετοχή των Ελλήνων στις μάχες της πολιορκίας, αναφέροντας προσωπικά τον Θεόδωρο από την Κάρυστο, τον οποίο εξαίρει για την παλικαριά του και τις ικανότητές του στο τόξο, τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο και τον Θεόφιλο Παλαιολόγο, ενώ με σαφήνεια κάνει λόγο γενικά για τη θαρραλέα συμμετοχή των Γραικών στην τελευταία μάχη.[12] Επιπρόσθετα, και ο αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων Φλωρεντινός στρατιωτικός Τετάλντι παραδέχεται ότι οι Έλληνες πολέμησαν καλά.[13] Τέλος, και ο μεταγενέστερος Βενετός Francesco Sansovino, περιλαμβάνει στο έργο του (1571) –μέσω της ελληνικής μετάφρασης του 16ου αιώνα– πολλές αναφορές για την ηρωική αντίσταση των Ελλήνων και του Κωνσταντίνου,[14] αναφορές που θυμίζουν τις αντίστοιχες του «Μεγάλου Χρονικού του Φραντζή», κάτι που πιθανόν –μαζί με άλλα στοιχεία– υποδηλώνει τη χρήση μιας κοινής πηγής.
Επιπρόσθετα, ο στρατολογημένος από τους Τούρκους κατά την πολιορκία Σέρβος Μιχαήλ Κωνσταντίνοβιτς γράφει πως «Ο γραικός αυτοκράτορας με πέντε χιλιάδες πεζούς ήταν στην πλατεία, αλλά δεν μπόρεσε να τρέξει αμέσως στο μέρος που ήταν το χάλασμα, γιατί πρόλαβαν οι Τούρκοι και ταμπουρώθηκαν. Τους πολέμησε γενναία, κράτησε όσο μπόρεσε και έπεσε ο ίδιος εκεί στο ίδιο μέρος». Μάλιστα και ο Κωνσταντίνοβιτς επιβεβαιώνει με τη μαρτυρία του πως ο τελευταίος αυτοκράτορας των Ελλήνων αποκεφαλίστηκε μετά θάνατον και το κεφάλι του προσφέρθηκε ως τρόπαιο στον Μωάμεθ[15] ενώ ο Δούκας επισημαίνει τη βαρβαρότητα του Τούρκου σουλτάνου, να γδάρει την κεφαλή του Κωνσταντίνου, να τη γεμίσει με άχυρο και να τη στείλει, ως τεκμήριο του θριάμβου του, στους μουσουλμάνους αρχηγούς των Περσών και των Αράβων[16].
Ακόμα και ο Τούρκος Tursun Bey, αυτόπτης μάρτυρας και αυτός των γεγονότων, αν και ο κύριος στόχος του κειμένου του είναι να δοξάσει το κατακτητικό Ισλάμ και το μεγαλείο του σουλτάνου του, εντούτοις αναφέρεται και αυτός τόσο στην αυταπάρνηση των Κωνσταντινουπολιτών να υπερασπιστούν την πόλη τους,[17] όσο και στις μάχες που έδωσαν οι Έλληνες και την απέλπιδα στο τέλος αντίσταση πολλών από αυτούς.[18] Φυσικά, δεν χάνει ευκαιρία να λοιδορεί τον «Έλληνα ηγεμόνα» και «Καίσαρα της Ελλάδος» Κωνσταντίνο, δίνοντας μια τελείως διαφορετική και ανιστόρητη εκδοχή για το θάνατό του.[19]
Εκείνος, όμως, που μας έδωσε την πλέον γλαφυρή περιγραφή της τειχομαχίας με ακριβή στιγμιότυπα είναι ο Ρώσος αυτόπτης μάρτυρας Νέστορας Ισκεντέρης. Έτσι, στη μεγάλη επίθεση στις 6 Μαΐου περιγράφει σκηνές με πρωταγωνιστές τόσο τον Ιουστινιάνη, όσο και επώνυμους και ανώνυμους Έλληνες, ανάμεσά τους τον «στρατηγό Ραγκαβή»: «Ο Γιουστινιάνης με κάμποσους πολεμιστές όρμησε κραυγάζοντας απάνω στους Τούρκους με τόση αφοβία, ώστε εν ριπή οφθαλμού τους επέταξε κάτω από τα τείχη και εγέμισε το χαντάκι σκοτωμένους. Ένας δε γενίτσαρος, ο Αμουράτ, πολύ δυνατός στο κορμί, ετρύπωσε μες στους Έλληνες, έφτασε ως τον Γιουστινιάνη κι άρχισε να τον χτυπά με θηριωδία. Τότε κάποιος από τους Έλληνες επήδησε από το τείχος και του πήρε το κεφάλι με το πελέκι κι έτσι έσωσε τον Γιουστινιάνη από θάνατο… Φτάνει τότε μέσα από την πόλη κι ο στρατηγός Ραγκαβής με κάμποσους δικούς του, βοήθεια των Ελλήνων που πολέμαγαν σκληρά τους Τούρκους και τους επήρε κυνήγι φτάνοντας ως τον ίδιο τον Αμάρμπεη. Αυτός σαν είδε τον Ραγκαβή να κόβει αλύπητα τους Τούρκους, έσυρε τη σπάθα του κι ρίχτηκε εναντίον του κι εχτυπήθηκαν οι δυό τους πολύ άγρια. Ο Ραγκαβής επήδησε σε μια πέτρα και τον εβάρεσε με τη σπάθα του στον ώμο και με τα δύο του χέρια – τον έκοψε στα δύο γιατί ήταν χειροδύναμος. Οι Τούρκοι ουρλιάζοντας από το κακό τους τον εκύκλωσαν πάρα πολλοί και τον χτυπούσαν…».[20] Οι αναφορές του ονομαστικά σε Έλληνες μαχητές είναι συνεχείς, η ακρίβεια των περιστατικών που περιγράφει τεκμηριώνει απόλυτα πως έχουμε να κάνουμε με έναν αυτόπτη μάρτυρα.[21] Ακόμα ο Νέστορας σε πολλά σημεία του χρονικού του επιβεβαιώνει τη συμμετοχή του απλού λαού στις μάχες, ακόμα και την αντίσταση μέσα στην πόλη αφού είχαν ήδη μπει οι Τούρκοι.[22] Τέλος, καταγράφει αναλυτικά την πολεμική ανδρεία και αριστεία του Κωνσταντίνου, το αεικίνητο της παρουσίας του, τις σωτήριες επεμβάσεις του στο πεδίο της μάχης –με μια δόση υπερβολής–, τις προσωπικές του μονομαχίες, την αυταπάρνησή του, τα ανδραγαθήματά του πριν το ηρωικό τέλος του.[23]
Από όλες τις παραπάνω αναφορές συνάγεται με ασφάλεια το συμπέρασμα πως οι Έλληνες πολέμησαν με γενναιότητα για να υπερασπιστούν την Πόλη τους, τις οικογένειές τους, την τιμή τους και την πίστη τους από την αρχή του αγώνα. Πώς θα μπορούσαν, άλλωστε, να πράξουν διαφορετικά; Επομένως, έχει άδικο ο Crowley, ένας από τους ιστορικούς συμβούλους της σειράς, όταν στη μονογραφία του για την Άλωση διαπιστώνει πως «ο Νέστορας Ισκεντέρης είναι σχεδόν η μόνη πηγή που μας δίνει και αναφορές για Έλληνες που πραγματικά πολεμούν»,[24] αναφορά που αποτελεί πλήρη παραποίηση των πηγών. Εν τέλει, η τουρκική σειρά του Netflix μειώνει την πολεμική δράση του Κωνσταντίνου και διαγράφει από το πεδίο της μάχης και τις διάφορες πολεμικές επιχειρήσεις την παρουσία όλων των Ελλήνων μαχητών, όπως του Θεόδωρου από την Κάρυστο, του Θεόφιλου Παλαιολόγου, του Λουκά Νοταρά, του Ραγκαβή, των Κρητικών πολεμιστών, των χιλιάδων ανωνύμων απλών Κωνσταντινουπολιτών, που αγωνίστηκαν για τη σωτηρία της πόλης τους.
Ένα επιμέρους ακόμα επεισόδιο που διαστρεβλώνεται, είναι αυτό της ναυμαχίας ανάμεσα στα πλοία εφοδιασμού που ήρθαν προς βοήθεια των αμυνομένων και τον στόλο των Οθωμανών υπό τον ναύαρχο Μπαλτόγλου, εξισλαμισμένο Βούλγαρο. Για τους συντελεστές της σειράς (επεισόδιο 3o, 9:40 κι εξής) τα χριστιανικά πλοία ήταν τέσσερα και όλα γενοβέζικα, σταλμένα από τον Πάπα, δηλαδή «εξαφανίζουν» το ένα από αυτά που ήταν βυζαντινό, του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου.[25] Και πάλι, ο στόχος είναι η απομείωση της ελληνικής παρουσίας και συμμετοχής στο προσκήνιο του 1453.
*Εκπαιδευτικός, φιλόλογος/αρχαιολόγος, πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις Εναλλακτικές Εκδόσεις το βιβλίο του, Ο Βυζαντινός Μέγας Αλέξανδρος
[1] O Κριτόβουλος, ό.π., σ. 63 (κάνει λόγο για τετρακόσιους Γενοβέζους μαχητές του Ιουστινιάνη), Χαλκοκονδύλης, P.G. 159, 388 (κάνει λόγο για τριακόσιους άνδρες), Μπάρμπαρο, ό.π., σ. 115 (κάνει λόγο για επτακόσιους μαχητές), το ρώσικο χρονικό του Νέστορα Ισκεντέρη κάνει λόγο για εξακόσιους μαχητές (Αλεξανδρόπουλος, ό.π., σ. 45).
[2] Δούκας, σε Καραλή, ό.π., 530. Βλέπε και την απάντηση των Ελλήνων, μετά από διαβούλευση, στις προτάσεις παράδοσης που τους έγιναν από τον –πιθανό– εξωμότη Ισμαήλ, άρχοντα Σινώπης, στον Χαλκοκονδύλη, P.G. 159, 385.
[3] Καραλής, ό.π., σ. 492, Χαλκοκονδύλης, P.G. 159, στ. 377, Crowley, ό.π., σ. 207.
[4] P.G. 159: 381, 389 («κατά μέν τό ἐς λιμένα τεῖχος ἡμύνοντο οἱ Ἕλληνες κράτιστα καί ἐξεώσαντο τοὐς Τούρκους…» – περιγραφή και του ηρωικού θανάτου του Καντακουζηνού και του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου), 392 («Καί πολλοί τῶν Ἑλλήνων, ἄνδρες γενόμενοι ἀγαθοί, ἐμαχέσαντο καί ἀπέθανον πρός τῆς πατρίδος, ὥστε μή ἐπιδεῖν τάς γυναῖκας αὐτῶν καί τούς παῖδας εἰς ἀνδραποδισμόν γινομένας. Ὅ τε καί Θεόφιλος τοῦ Παλαιολόγων γένους, ταύτῃ ἐτελεύτησεν, ἀνδρικῶς αγωνισάμενος θανάτου ἔνεκα, καί τῶν Παλαιολόγων οἱ μετοχιταῖοι, ὁ τε πατήρ καί οἱ παῖδες αὐτοῦ μαχόμενοι ἀπώλοντο. Καί συχνοί τῶν ἀμφί βασιλέα Ἕλλήνων εὖ γεγονότες ἀπέθανον, μη ανεχόμενοι ἐπιδεῖν σφίσι τήν πατρίδα δεδουλωμένην»).
[5] P.G. 156: 843, 849-851.
[6] Κριαράς-Κεχαγιόγλου, ό.π., 52-53.
[7] Καραλής, ό.π., σ. 504 («Πολλάκις καί ἐκτός τῆς τάφρου ἐκπηδῶντες ἐσυνεπλέκοντο τοῖς Τούρκοις Ῥωμαῖοι…»), 539 («Ὁ δέ Ἰωάννης (Ιουστινιάνης) γενναίως παρίστατο σύν τοῖς αὐτοῦ, ἔχων καί τόν βασιλέα ἔνοπλον σύν πάσῃ τῇ παρατάξει, αντιμαχόμενοι»), 540 («…οἱ δέ Ῥωμαῖοι πάντες σύν τῷ βασιλεῖ ἀντιπαρατάσσοντες ἦσαν τοῖς ἐχθροῖς…»), 542, 555.
[8] Κριτόβουλος, ό.π., σ. 66, 72-76 (συνεχείς αναφορές για Έλληνες («Ρωμαίους») και Ιταλούς που πολεμούν γενναιότατα δίπλα δίπλα ή και μόνο για Έλληνες, που μάχονται σθεναρά και πολλαπλώς απωθούν τους επιτιθέμενους, καθώς και αναφορά στο ηρωικό τέλος του Κωνσταντίνου και των δικών του).
[9] Ισίδωρος, ό.π., σελ. 86, 87.
[10] Μπάρμπαρο, ό.π., σ. 140, 166, 184.
[11] Ό.π., 126, 145, 148, 168, 174, 178, 180, 185, 191 («…οι Τούρκοι συνέχισαν να πολεμούν άγρια γύρω από τον Άγιο Ρωμανό, όπου βρισκόταν και η σκηνή του γαληνοτάτου αυτοκράτορα με όλους τους ευγενείς και τους καλύτερους ιππότες του που του συμπαραστέκονταν πολεμώντας γενναία»), 192 («Γραικοί και Ενετοί τους πετάξαμε έξω από το σταύρωμα και μεγάλο μέρος αυτών βρήκαν τον θάνατο»).
[12] P.G. 159: 929, 934, 937, 939, 941.
[13] Ranciman, ό.π., 267.
[14] Sansovino, ό.π., (υποσημ. 14) σ. 123, 124, 128, 134 -135.
[15] Αλεξανδρόπουλος, ό.π., 110. Το ίδιο μαρτυρά και ο Ισίδωρος Κιέβου (ό.π., 88), ο Λαόνικος Χαλκοκονδύλης (P.G. 159: 393), ο Ρώσος Νέστορας Ισκεντέρης (Αλεξανδρόπουλος, ό.π., 91) .
[16] Βλ. Δούκας (Καραλής, ό.π., 566,. Για άλλες μαρτυρίες ίδιου ωστόσο περιεχομένου για τον θάνατο του Παλαιολόγου βλέπε και Γουσταύου Σλουμβερζέ, «Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος και η Πολιορκία και Άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως υπό των Τούρκων», μετάφραση Σπυρίδωνος Λάμπρου, Αθήνα, 1914, σ.σ. 358-360.
[17] «Αφορά τα σπίτια και τις οικογένειές μας!.. Δεν μπορούμε να βασιστούμε σε άλλους» (ό.π., σ. 114).
[18] Ό.π., 114 («Το πρωί –όταν ο ελληνικός στρατός της αυγής, πολεμώντας… έκανε το αίμα να τρέχει πάνω στις πεδιάδες της αυγής– ο νικηφόρος μονάρχης ίππευσε το πολεμικό του άλογο»), 117 («Ένα τμήμα (από τους άπιστους απατεὠνες)…επέλεξαν τον θάνατο. Σπιρούνισαν τα άλογά τους, ρίχτηκαν πάνω στους γαζήδες και κατέληξαν σφαγμένοι από τα σπαθιά των λιονταριών. Άλλοι, αντίθετα, αποδέχτηκαν τον θείο νόμο και έσκυψαν το κεφάλι καταλήγοντας αιχμάλωτοι της ατιμίας»).
[19] Ό.π., 110, 116, 118: αναφέρει ότι δήθεν ο Κωνσταντίνος με την ακολουθία του θέλησαν να βρουν σωτηρία στα πλοία και τράβηξαν προς το λιμάνι φορτωμένοι με αποσκευές γεμάτες με κοσμήματα (!) και πως εκεί έπεσαν πάνω σε μια ομάδα αζάπηδων εισβολέων. Στη μάχη που ακολούθησε, καθώς ο Κωνσταντίνος ορμούσε με το άλογό του εναντίον ενός αζάπη, το άλογο σκόνταψε και έπεσε με αποτέλεσμα να αποκεφαλιστεί ο Κωνσταντίνος από τον αντίπαλό του.
[20] Αλεξανδρόπουλος, ό.π., σ. 58-59.
[21] Αλεξανδρόπουλος, ό.π. σ. 60 (αναφορά στον «στρατηγό Παλαιολόγο», δηλαδή τον Θεόφιλο και στον «χιλίαρχο Θεόδωρο», δηλαδή τον Θεόδωρο Καρυστινό), 77 (επεισόδιο με πέντε θηριώδεις Σαρακηνούς που εξουδετερώνονται από «τρία νέα παιδάρια», έναν Έλληνα, έναν Ούγγρο και έναν Αρβανίτη).
[22] Αλεξανδρόπουλος, ό.π., σ. 48, 88. Η έρευνα πάντως (για παράδειγμα ο Ranciman) κρίνει την αναφορά αυτή υπερβολική και αναξιόπιστη, επισημαίνεται ότι δεν θα μπορούσαν τα γυναικόπαιδα να προτάξουν τέτοια αντίσταση σε χιλιάδες γενίτσαρους αφού αυτοί είχαν μπει μέσα στην πόλη. Υπάρχει μάλιστα η παρατήρηση πως κάποιοι από τους κατοίκους ορισμένων οχυρωμένων συνοικιών θα πρέπει οικειοθελώς να παραδόθηκαν στους Τούρκους και έτσι διασώθηκαν αυτοί και οι εκκλησίες τους από το πρώτο κύμα σφαγής και καταστροφής (Runciman, ό.π., 205-206).
[23] Αλεξανδρόπουλος, ό.π. σ.σ. 41, 48, 63, 67, 74, 79 («…κι όρμησε και ο ίδιος εναντίον των Τούρκων εμψυχώνοντας τους άντρες της φρουράς του και χτυπώντας με το σπαθί του τους Τούρκους…τίποτε, ούτε τα σιδερένια χάμουρα ούτε και η δύναμη των αλόγων δεν ημπορούσε να αντισκόψει τη φόρα του σπαθιού του»), 82, 86 (περιγραφή θανάτου του αυτοκράτορα και υπερβολική αναφορά για εξακόσιους συνολικά νεκρούς Τούρκους από το σπαθί του Κωνσταντίνου).
[24] Crowley, ό.π., 464.
[25] Ο Δούκας αναφέρει πέντε πλοία, ένα από αυτά του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου με σιτάρι από την Πελοπόννησο (Καραλής, ό.π., σ. 508), ο Χαλκοκονδύλης ένα ελληνικό και ένα ιταλικό πλοίο (P.G. 159: 384), το «Μεγάλο Χρονικό του Σφραντζή» αναφέρει τρία γενοβέζικα και ένα αυτοκρατορικό (P.G. 156: 32), όπως και o Βενετός Μπάρμπαρο (Μπάρμπαρο, ό.π., σ. 135).
