Απόσπασμα από το βιβλίο του Κριστόφ Γκιλουί, No society, το τέλος της μεσαίας τάξης της Δύσης, που κυκλοφορεί από τις Εναλλακτικές Εκδόσεις.
Εδώ και μια αιωνιότητα, στη δεκαετία του 1960, το λεκανοπέδιο της Λωρραίνης μπαίνει σε κρίση, καθώς η γαλλική χαλυβουργία ξεκινάει τη μακρά κάθοδό της στην κόλαση. Μισό αιώνα αργότερα, μετά από δεκαετίες απεργιών και κοινωνικών σχεδίων αναδιάρθρωσης, τα περισσότερα εργοστάσια έχουν κλείσει. Παρά τις υποσχέσεις επανακατάρτισης, η ανεργία στη Λωρραίνη παίρνει εκρηκτικές διαστάσεις, όπως και στα ορυχεία του Nord-Pas-de-Calais, και η γαλλική εργατική τάξη θυσιάζεται στον βωμό της παγκοσμιοποίησης. Η αποβιομηχάνιση των δυτικών οικονομιών, στις δεκαετίες του ’70 και του ’80, προκάλεσε ισχυρά κοινωνικά κινήματα τα οποία όμως δεν θα είναι παρά το κύκνειο άσμα της εργατικής τάξης. Η μεγαλύτερη απεργία στην ιστορία του Ηνωμένου Βασιλείου, εκείνη των ανθρακωρύχων του Γιορκσάιρ (1983-1984), θα τελειώσει με τη νίκη της κυβέρνησης της Μάργκαρετ Θάτσερ. Νίκη που προαναγγέλλει όχι μόνο τη σταδιακή εγκατάλειψη της βρετανικής βιομηχανίας αλλά και της ίδιας της εργατικής τάξης. Στις περισσότερες ανεπτυγμένες χώρες, τα κοινωνικά σχέδια αναδιάρθρωσης διαδέχονται το ένα το άλλο και πλήττουν τις περισσότερες βιομηχανικές περιοχές. Για την άρχουσα τάξη, αυτή η σφαγή της εργατικής τάξης υπήρξε το τίμημα της προσαρμογής των δυτικών οικονομιών στην παγκοσμιοποίηση, που θα αντισταθμιστεί με την τριτογενοποίηση της οικονομίας, την τεχνολογική αναβάθμιση της παραγωγής και, επομένως, τον πολλαπλασιασμό πιο εξειδικευμένων και καλύτερα αμειβόμενων θέσεων εργασίας. Αλλά μετά το φαινόμενο «Florange[1] της βιομηχανίας» διαγράφεται το φαινόμενο Florange της αγροτικής οικονομίας. Μετά τους εργάτες, οι αγρότες είναι τα νέα θύματα της παγκοσμιοποιημένης αγοράς. Αλλά καθώς οι εργάτες και οι αγρότες εκπροσωπούν την παλαιά τάξη, ένα ξεπερασμένο οικονομικό μοντέλο, η εξαφάνισή τους δεν υπονομεύει τη εγκυρότητα του κυρίαρχου μοντέλου. Κατά τις δεκαετίες 1990-2000, η πόλωση της απασχόλησης[2] και η ανάπτυξη επισφαλών θέσεων εργασίας στις υπηρεσίες αποδυνάμωσαν ένα μεγάλο μέρος των εργαζόμενων στον τριτογενή τομέα.
Στη Γαλλία, αρκεί να παρατηρήσουμε την εξέλιξη της απασχόλησης ανά περιοχή για να πειστούμε ότι η διαδικασία κοινωνικής υποβάθμισης έχει ξεπεράσει κατά πολύ τα παλιά προπύργια της εργατικής τάξης για να εξαπλωθεί ευρύτερα στην επικράτεια της περιφερειακής Γαλλίας. Μεταξύ 2009 και 2014, 60 από τις 98 περιφέρειες (που αντιπροσωπεύουν το 51% του πληθυσμού)[3] έχασαν θέσεις εργασίας. Από τη βορειοανατολική Γαλλία μέχρι τα Πυρηναία, περνώντας μέσα από τον Κεντρικό Ορεινό Όγκο, από τη Νορμανδία μέχρι τις βρετόνικες περιφέρειες του Finistère και των Côtes d’Armor ή την περιφέρεια των Alpes-Maritimes, στον Νότο, πολύ διαφορετικές περιοχές έχουν πληγεί: περιοχές αγροτικές ή αστικές, ζώνες βιομηχανικής απασχόλησης ή απασχόλησης «παρουσίας»[4]. Και αν οι βιομηχανικές περιφέρειες του Βορρά και του Γκραντ Εστ[5] είναι οι πλέον πληγείσες, εκείνες του λεκανοπεδίου του Παρισιού και του Σαντρ-Βαλ ντε Λουάρ έχουν επίσης επηρεαστεί. Αναλογικά, εκείνες που έχουν υποστεί τις πιο σοβαρές απώλειες είναι οι αγροτικές περιφέρειες. Εξάλλου, φαίνεται ότι η οικονομική δραστηριότητα «παρουσίας» υφίσταται και αυτή σημαντικές απώλειες στους νομούς που έχουν πληγεί από την αποβιομηχάνιση, «στον βαθμό που η αύξηση της απασχόλησης ήταν ουσιαστικά συνέπεια της ανάπτυξης στον βιομηχανικό τομέα[6]». Στις περιοχές της περιφερειακής Γαλλίας, η καθοδική σπείρα έχει ξεκινήσει. Η βιομηχανική κατάρρευση, η οποία συχνά οδηγεί σε μείωση των θέσεων «παρουσίας», προκαλεί τελικά την κρίση στις εμπορικές δραστηριότητες των μικρών και των μεσαίων πόλεων αυτών των περιοχών, πλήττοντας πολύ διαφορετικές κοινωνικές κατηγορίες.
Μετά τους εργάτες και τους αγρότες, αποδυναμώνονται τώρα οι υπάλληλοι και οι μικροί ανεξάρτητοι παραγωγοί. Τα κοινωνικά σχέδια αναδιάρθρωσης δεν αφορούν πλέον μόνο τη βιομηχανία, αλλά τις υπηρεσίες, το εμπόριο, ακόμη και τις… τράπεζες. Στη Γαλλία, εκτιμάται ότι το 12% των τραπεζικών καταστημάτων θα πρέπει να κλείσει μέχρι το 2020[7].
Από τη δεκαετία του 1980, η κρίση της βιομηχανίας και η υποβάθμιση ορισμένων περιοχών και ορισμένων κοινωνικών κατηγοριών παρουσιάζονται επιτηδείως ως κρίση των περιθωρίων. Στο περιθώριο οι εργάτες και οι αγρότες, αυτοί οι εκπρόσωποι του παλιού βιομηχανικού και αγροτικού κόσμου. Στο περιθώριο οι υπάλληλοι, τα χαμηλόβαθμα λευκά κολάρα που δεν μπόρεσαν να προσαρμοστούν στις απαιτήσεις της ψηφιακής επανάστασης. Στο περιθώριο οι νέοι, οι προερχόμενοι από λαϊκές τάξεις, που δεν απέκτησαν τις κατάλληλες δεξιότητες ώστε να έχουν πρόσβαση στις θέσεις εργασίας υψηλής εξειδίκευσης της νέας οικονομίας. Στο περιθώριο οι ηλικιωμένοι, οι συνταξιούχοι, που δεν είναι αρκετά παραγωγικοί και κοστίζουν πολύ. Στο περιθώριο οι περιοχές που βρίσκονται μακριά από τις παγκοσμιοποιημένες μητροπόλεις. Στο περιθώριο οι μόνιμα εγκατεστημένοι. Στο περιθώριο η περιφερειακή Γαλλία. Στο περιθώριο η περιφερειακή Αμερική. Στο περιθώριο οι χώρες της Νότιας Ευρώπης. Στο περιθώριο η Ελλάδα. Το ζήτημα είναι ότι το άθροισμα αυτών των κοινωνικών και γεωγραφικών περιθωρίων αποτελεί ένα σύνολο: την παλιά μεσαία τάξη της Δύσης.
Τω όντι, αν αυτό το μοντέλο παράγει τη μεσαία τάξη στην Κίνα, στην Ινδία (και γενικότερα στα BRICS[8]), στη Δύση την εξαφανίζει. Το παγκοσμιοποιημένο μοντέλο, που βαθαίνει παντού τις κοινωνικές και γεωγραφικές ανισότητες, στηρίζεται σε μια αντεστραμμένη κοινωνική δυναμική. Η ανάδυση μιας περιφερειακής Κίνας είναι ένας αποκαλυπτικός δείκτης της κινεζικής επιτυχίας, αλλά αυτή των περιφερειών της Αμερικής ή της Γαλλίας απεικονίζει αντιθέτως τις αρνητικές επιπτώσεις του μοντέλου.
Μέσα σε λίγες δεκαετίες, η εξειδίκευση των οικονομιών, η προσαρμογή στους κανόνες μιας παγκοσμιοποιημένης αγοράς, η ενίσχυση του διεθνούς καταμερισμού της εργασίας και η ισοπέδωση των συστημάτων κοινωνικής προστασίας έχουν οδηγήσει στην ενδόρρηξη της κοινωνικής δομής. Μια ενδόρρηξη που πολλοί οικονομολόγοι συσχετίζουν με ένα μοντέλο που καταδικάζει τις δυτικές λαϊκές τάξεις, εκείνες που αποτελούσαν τον πυλώνα της μεσαίας τάξης. Ο Μπράνκο Μιλάνοβιτς, Σερβο-αμερικανός οικονομολόγος, που εργάζεται στην Παγκόσμια Τράπεζα, καταδεικνύει ότι η δυτική μεσαία τάξη είναι η μόνη που δεν έχει επωφεληθεί από τη μεγέθυνση της παγκόσμιας οικονομίας[9]. Από την πλευρά του, ο Τομά Πικετί[10] συμπληρώνει την ανάλυση αποκαλύπτοντας την παγκόσμια διαδικασία συγκέντρωσης κεφαλαίου και πλούτου. Το 2017, η περιουσία των 500 πλουσιότερων ανθρώπων στον κόσμο έφθασε τα 5,4 τρισεκατομμύρια δολάρια, σχεδόν το διπλάσιο του ΑΕΠ της Γαλλίας. Σε μια έκθεση σχετικά με την αύξηση των ανισοτήτων στον κόσμο, ο Τομά Πικετί προβλέπει ότι, σε ένα σενάριο επέκτασης των σημερινών τάσεων, η παγκόσμια μεσαία τάξη θα δει να συμπιέζεται το μερίδιό της στον πλούτο: «Αν αυτή η τάση συνεχιστεί, το μερίδιο του πλούτου του πλουσιότερου 0,1% του πλανήτη θα φτάσει το μερίδιο της μεσαίας τάξης το 2050[11]». Ο οικονομολόγος Ολιβιέ Γκοντεσό (Olivier Godechot) μελέτησε τις τάσεις του εισοδήματος των υπαλλήλων του ιδιωτικού τομέα. Διαπίστωσε έτσι ότι «μεταξύ του 1980 και του 2007, ο μέσος γαλλικός μισθός αυξήθηκε μόνο κατά 0,82% ετησίως· εκτινάχθηκε όμως για το καλύτερα αμειβόμενο 0,01% κατά 340%[12]». Από την πλευρά του, το McKinsey Global Institute εκτιμά ότι το «65 με 70% των νοικοκυριών, που αντιστοιχεί σε 540 έως 580 εκατομμύρια άτομα, ανήκουν στις κατηγορίες κατανομής τα εισοδήματα των οποίων, στην πραγματική αγορά (αμοιβές και εισοδήματα από κεφάλαιο), παρέμειναν αμετάβλητα ή μειώθηκαν το 2014 σε σύγκριση με το 2005[13]».
Ανίκανη να αποδεχτεί την πραγματικότητα των αριθμών, η άρχουσα τάξη χειρίζεται (όλο και λιγότερο) διακριτικά τα στοιχεία για την ανεργία, αλλά και για την ανάπτυξη. Στη Γαλλία, αν ληφθεί υπόψη η «διευρυμένη» ανεργία, δηλαδή οι εργαζόμενοι σε θέσεις μερικής απασχόλησης καθώς και τα ανενεργά άτομα που δεν πληρούν τις προϋποθέσεις για να καταγραφούν ως άνεργοι, το ποσοστό ανεργίας βρίσκεται κοντά στο 18%[14], ένα ποσοστό ιδιαίτερα απομακρυσμένο από το επίσημο ποσοστό ανεργίας, το οποίο εκτιμάται σε 9% από τη γαλλική Στατιστική Υπηρεσία. Αυτή η ελαχιστοποίηση των ποσοστών ανεργίας δεν αποτελεί γαλλική ιδιαιτερότητα. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, το ποσοστό ανεργίας δεν υπερβαίνει το 5%, επομένως περιγράφει μια κοινωνία πλήρους απασχόλησης. Στην πραγματικότητα, αν συμπεριλάβουμε την υποαπασχόληση, τους απογοητευμένους ανέργους (που δεν ψάχνουν πλέον για δουλειά και ζουν όπως μπορούν), τα άτομα που δεν έχουν αναζητήσει ποτέ εργασία, γύρω στα 90 εκατομμύρια άτομα ηλικίας 15 έως 64 ετών[15], το ποσοστό ανεργίας στις ΗΠΑ θα προσέγγιζε ή και θα υπερέβαινε το 20%[16], ποσοστό συγκρίσιμο με εκείνο της Γαλλίας και εκείνο των χωρών της νότιας Ευρώπης.
Εάν το ποσοστό της φτώχειας περιγράφει μία μόνο διάσταση της επισφάλειας, η εξέλιξη του αριθμού των φτωχών, ειδικά σε χώρες όπου η αναδιανομή είναι ισχυρή όπως στη Γαλλία, αποτελεί έναν δείκτη κοινωνικής υποβάθμισης. Ανάλογα, λοιπόν, με τον ορισμό που έχει υιοθετηθεί, η Γαλλία αριθμεί από 5 έως 8,9 εκατομμύρια φτωχούς[17]. Από το 2005 έως το 2015, ο αριθμός τους αυξήθηκε κατά 600.000 (με όριο φτώχειας στο 50% του μέσου εισοδήματος) και κατά ένα εκατομμύριο σχεδόν (με όριο στο 60%)[18]. Στο μεταξύ, σχεδόν 50 εκατομμύρια άνθρωποι στις Ηνωμένες Πολιτείες επιβιώνουν χάρη στα κουπόνια σίτισης[19].
Αυτή η αγχογόνος κοινωνική πραγματικότητα μετριάζεται από μια θετική παρουσίαση, την παρουσίαση των στοιχείων της οικονομικής μεγέθυνσης, μιας αέναης μεγέθυνσης η οποία, όπως και η πρόοδος, δεν πρέπει να σταματήσει ποτέ. Και όταν η ανάπτυξη δεν έρχεται στο ραντεβού, θα την αναζητήσουμε «με νύχια και με δόντια[20]», ακόμα και δανειζόμενοι, δηλαδή μεταφέροντας το βάρος στις μελλοντικές γενιές, αρκεί να διατηρήσουμε την ιδέα της αέναης προόδου.
Η προβολή μιας θετικής ανάπτυξης είναι τόσο καθοριστική ώστε περιλαμβάνει τώρα πια και τους «τομείς» της πορνείας και των ναρκωτικών!!! Από το 2013, κρίνοντας ότι πρόκειται για «εμπορικές συναλλαγές που έχουν συναφθεί ελευθέρως[21]», η Eurostat[22] έχει ζητήσει επισήμως από τα κράτη μέλη της ΕΕ να ενσωματώσουν τη διακίνηση ναρκωτικών και την πορνεία στις εθνικές στατιστικές τους. Υπό το πρόσχημα ότι, σε ορισμένες χώρες, όπως στην Ολλανδία, οι δραστηριότητες αυτές θεωρούνται νόμιμες, η Ευρώπη απαιτεί μια εναρμόνιση και άρα την ενσωμάτωση αυτών των δραστηριοτήτων στον υπολογισμό του ΑΕΠ. Και αν η Ισπανία, η Ιταλία και το Ηνωμένο Βασίλειο ανταποκρίθηκαν ασμένως στο αίτημα, η Γαλλία φάνηκε απρόθυμη. Αυτή η στάση όμως δεν θα διαρκέσει για πολύ… Τον Ιανουάριο του 2018, ενσωματώνει το εμπόριο ναρκωτικών στον υπολογισμό του ΑΕΠ. Τα προσχήματα όμως έχουν σωθεί, αφού, θεωρώντας ότι «η συγκατάθεση των πορνών πιθανότατα δεν έχει επαληθευτεί», η Στατιστική Υπηρεσία αρνείται προς το παρόν να συμπεριλάβει την πορνεία στον υπολογισμό (μια απόφαση ασφαλώς προσωρινή, δεδομένου ότι δεν είναι παρά η συνέπεια ενός «τεχνικού» προβλήματος, δηλαδή να οργανωθεί η ανατροφοδότηση των πληροφοριών). Εκτιμώμενη σε περίπου 200 δισεκατομμύρια ευρώ[23], ή σχεδόν 10% του ΑΕΠ, η εμπορία ναρκωτικών θα πρέπει να δώσει σημαντική ώθηση στην ανάπτυξη. Έτσι, ο στόχος, που δεν είναι ο υπολογισμός μιας οικονομικής δραστηριότητας σε υποχώρηση, αλλά η προβολή μιας θετικής ανάπτυξης, έχει επιτευχθεί. Και δεν ενδιαφέρει καθόλου το ότι, εδώ και πολλές δεκαετίες, η ανάπτυξη είναι τις περισσότερες φορές μια ανάπτυξη χωρίς θέσεις εργασίας, η οποία ενισχύει τις ανισότητες, μια και συγκεντρώνεται στις περιοχές (κυρίως τις μητροπόλεις) και στις κατηγορίες (συνήθως τις ανώτερες) που επωφελούνται ήδη από το παγκοσμιοποιημένο μοντέλο.
[1] Η Florange είναι μια μικρή πόλη της βορειο-ανατολικής Γαλλίας όπου έδρευε ένα εργοστάσιο χαλυβουργίας της Άρσελορ Μιτάλ, μιας από τις μεγαλύτερες χαλυβουργίες στον κόσμο, με έδρα το Λουξεμβούργο. Το εργοστάσιο έκλεισε το 2012 και η Florange έγινε από τότε το σύμβολο της αποβιομηχάνισης της Γαλλίας (σ.τ.μ.).
[2] Πόλωση της απασχόλησης: Φαινόμενο σύμφωνα με το οποίο μειώνονται οι θέσεις απασχόλησης μεσαίου επιπέδου δεξιοτήτων (και οι αντίστοιχες αμοιβές) ενώ αυξάνονται οι θέσεις για υψηλές και χαμηλές δεξιότητες με αποτέλεσμα την αύξηση των ανισοτήτων (σ.τ.μ.).
[3] Jean-Marc Zaninetti, «Les six France de l’emploi: bouleversements économiques dans les territoires» («Οι έξι Γαλλίες της απασχόλησης: οικονομικές ανατροπές στις περιοχές»), Population et avenir, τχ.737, Μάρτιος-Απρίλιος 2018.
[4] Η έκφραση «οικονομία παρουσίας» επινοήθηκε από τους Laurent Davezies και Christophe Terrier. Στηρίζεται στην ιδέα ότι ο πληθυσμός που εγκαθίσταται σε μια περιοχή δημιουργεί μια οικονομική δραστηριότητα και ταυτόχρονα ανάγκες για νέες υπηρεσίες, όπως είναι για παράδειγμα οι συνταξιούχοι.
[5] Πρώην Αλσατίας-Καμπανίας-Αρδεννών-Λωρραίνης (σ.τ.μ.).
[6] Jean-Marc Zaninetti, «Les six France de l’emploi: bouleversements économiques dans les territoires», ό.π.
[7] «Le rythme des fermetures d’agences bancaires doit quadrupler en France» («Ο ρυθμός κατάργησης τραπεζικών υποκαταστημάτων πρέπει να τετραπλασιαστεί στη Γαλλία»), Les Échos, 15 Απριλίου 2018.
[8] BRICS: Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα, Νότια Αφρική.
[9] Πρόκειται για την αρχή της καμπύλης του ελέφαντα: έτσι, το φτωχότερο μισό του παγκόσμιου πληθυσμού είδε το εισόδημά του να αυξάνεται σημαντικά χάρη στην ισχυρή ανάπτυξη της Ασίας. Ενώ το 1% των πλουσιότερων ατόμων έχει επιτύχει διπλάσιο ρυθμό αύξησης από ό,τι το 50% των κατώτερων εισοδημάτων και τετραπλάσιο από εκείνον της παγκόσμιας μεσαίας τάξης (η οποία περιλαμβάνει κυρίως τις δυτικές λαϊκές τάξεις).
[10] «Les inégalités dans le monde, en hausse depuis quarante ans» («Οι ανισότητες στον κόσμο αυξάνονται εδώ και 40 χρόνια»), Le Monde, 14 Δεκεμβρίου 2017 και T. Piketty, F. Alvaredo, L. Chancel, E. Saez, G. Zucman, Rapport sur les inégalités mondiales (Έκθεση πάνω στις παγκόσμιες ανισότητες), εκδ. Le Seuil, 2018.
[11] T. Piketty, F. Alvaredo, L. Chancel, E. Saez, G. Zucman, Rapport sur les inégalités mondiales, ό.π.
[12] Αναφέρεται από τον Εμμανουέλ Λεβύ (Emmanuel Levy) στο περιοδικό Marianne, « Les nouveaux aristocrates » («Οι νέοι αριστοκράτες»), 1η Μαΐου 2014.
[13] «Une majorité de ménages en stagnation» (Μια πλειοψηφία νοικοκυριών σε στασιμότητα), www.agefi.com, 19 Ιουλίου 2016.
[14] «18% des Français sont chômeurs, en sous-emploi ou découragés de chercher un poste» («Το 18% των Γάλλων είναι άνεργοι, υπο-απασχολούμενοι είτε, αποθαρρυμένοι, δεν αναζητούν εργασία»), Le Figaro économie, 17 Αυγούστου 2017.
[15] «Le calcul du chômage aux USA» (Ο υπολογισμός της ανεργίας στις ΗΠΑ), France Info, 24 Νοεμβρίου 2016.
[16] «Un taux de chômage plus élevé aux États-Unis qu’en France?» (Ένα ποσοστό ανεργίας υψηλότερο στις ΗΠΑ από ό,τι στη Γαλλία;), https//blogs.alternatives-économiques.fr, 20 Μαΐου 2015.
[17] 5 εκατομμύρια φτωχοί αν θέσουμε το όριο της φτώχειας στο 50% του μέσου βιοτικού επιπέδου και 8,9 εκατομμύρια αν χρησιμοποιήσουμε το όριο του 60%, σύμφωνα με τα στοιχεία της Στατιστικής Υπηρεσίας για το 2015. Στη Γαλλία, σύμφωνα με το όριο της φτώχειας, ένα άτομο θεωρείται φτωχό όταν το μηνιαίο εισόδημά του είναι μικρότερο από 846 ευρώ (όριο στο 50% του μέσου εισοδήματος) ή 1.015 ευρώ (όριο στο 60%), Observatoire des inégalités, Σεπτέμβριος 2017.
[18] Observatoire des inégalités, Οκτώβριος 2017.
[19] «Près de 46 millions d’Américains vivent grâce à des bons alimentaires» (Περίπου 46 εκατομμύρια Αμερικανοί ζουν χάρη σε κουπόνια σίτισης), Le Monde, 5 Αυγούστου 2011.
[20] Λόγια του Νικολά Σαρκοζί, κατά την προεκλογική του καμπάνια, το 2007.
[21] La Tribune, 31 Ιανουαρίου 2018.
[22] http://ec.europa.eu/eurostat/web/main/home.
[23] «En 2013, l’Institut économique Molinari chiffrait à 219,2 milliards d’euros le marché souterrain de la drogue, soit… 10,8 % du PIB» (Το 2013, το Οικονομικό Ινστιτούτο Molinari υπολόγιζε σε 219,2 δισ. ευρώ την παράνομη αγορά των ναρκωτικών, δηλαδή… 10,8% του ΑΕΠ), Le Figaro, 31 Ιανουαρίου 2018.
