Η εισαγωγή του συγγραφέα, Δημήτρη Κουγιουμτζόγλου, στο βιβλίο του, Ο Βυζαντινός Μέγας Αλέξανδρος που κυκλοφορεί από τις Εναλλακτικές Εκδόσεις.
Ο Μέγας Αλέξανδρος γεννήθηκε στην Πέλλα, την πρωτεύουσα του βασιλείου της αρχαίας Μακεδονίας, το καλοκαίρι του 356 π.Χ. και πέθανε στη Βαβυλώνα το καλοκαίρι του 323 π.Χ. Μεγάλωσε ως γιος βασιλιά, του Φιλίππου Β΄, του ανθρώπου που όχι μόνο διέσωσε το μακεδονικό βασίλειο από την πλήρη διάλυση, αλλά το κατέστησε το ισχυρότερο ελληνικό και ευρωπαϊκό κράτος της εποχήςκαι ηγετική δύναμη της πανελλήνιας εκστρατείας κατά των Περσών, όντας, ο ίδιος, επικεφαλής του Κοινού των Ελλήνων της Κορίνθου και υλοποιώντας την Πανελλήνια Ιδέα του Αθηναίου ρήτορα Ισοκράτη. Ο Αλέξανδρος, έχοντας δάσκαλο τον Αριστοτέλη και ηρωικό πρότυπο τον Αχιλλέα1 του Ομήρου, γρήγορα ανέπτυξε μια συγκροτημένη προσωπικότητα με μόρφωση και φιλοσοφημένη στάση ζωής2, αλλά και ικανότητες ηγετικές και στρατιωτικές, με κύριο στοιχείο τη στρατηγική ευφυΐα του, την απαράμιλλη τόλμη και γενναιότητά του στο πεδίο της μάχης3 και την ταχύτητα στη λήψη και υλοποίηση αποφάσεων, που του επέτρεπε να έχει πάντα πρωτοβουλία κινήσεων. Οι αρετές αυτές,4 μαζί με τη θυελλώδη ιδιοσυγκρασία του και την επιθυμία του να ξεπεράσει τον πατέρα του, ήταν τα στοιχεία που τον οδήγησαν τελικά στο μεγαλειώδες πέρασμά του στην ιστορία. Ο Γερμανός ιστορικός Bengston έγραψε πως «αν κάπου στην ιστορία του κόσμου, τότε μόνο εδώ έγινε αισθητή η πρωτοβουλία της μεγάλης ατομικής προσωπικότητας, που έδωσε στον κόσμο ένα νέο πρόσωπο» (Ι.Ε.Ε. Δ΄: 232).5 Ο Droysen πάλι έγραψε: «Ποτέ ίσως άλλοτε δεν επήγασε απ’ την προσωπική δράση του ενός στην ιστορία τόσο ραγδαία ανάπλαση ολόκληρου του κόσμου με ουσιαστική λειτουργία σε τέτοιο βάθος και με ορμητική ανάπτυξη σε τόσο πελώριες εκτάσεις» (Droysen/Αποστολίδης 1993: Β.655)6. Ο Tarn προσθέτει πως οι δυνατότητες ηθικής και πνευματικής προόδου αποτελούν το μεγαλύτερο δώρο του Αλέξανδρου στην Ασία και πως είναι ακριβώς ο Μακεδόνας βασιλιάς που προσέφερε στο σύγχρονο κόσμο τη δυνατότητα να αντλεί τον πολιτισμό του από την Ελλάδα (Tarn 1948 (2014): 188, 191). Ο Hammond επισημαίνει πως κανείς άλλος βασιλιάς δεν υπήρξε προστάτης των τεχνών, όπως ο Αλέξανδρος, προσθέτοντας πως υπήρξε ένας δημιουργός θαυμάτων στον πόλεμο και στη διακυβέρνηση (Hammond 2007 (1988): 94, 123). Χωρίς τον Αλέξανδρο ο ελληνικός πολιτισμός δε θα αποκτούσε ποτέ τις ελληνιστικές – οικουμενικές διαστάσεις του.
Τα επιτεύγματα του Αλέξανδρου σε συνδυασμό με τον ηρωισμό του, την αποφασιστικότητα και τόλμη του, τις περίλαμπρες στρατιωτικές νίκες του στα βάθη της Ασίας τον κατέστησαν διαχρονικό και παγκόσμιο πρότυπο ήρωα, ανίκητου στρατηλάτη, σοφού ηγεμόνα, και βεβαίως, για τους Έλληνες, κορυφαίο εκπρόσωπο του μεγαλείου του ελληνισμού. Δεν είναι λοιπόν καθόλου τυχαίο που οι τελευταίοι διαχρονικά, από την αρχαιότητα στο Βυζάντιο και στις νεότερες φάσεις της ιστορίας τους, τον είχαν πάντα ως παράδειγμα και σημείο αναφοράς.
Η οικουμενική επέκταση του ελληνισμού, που επετεύχθη από τον Αλέξανδρο, συνεχίζεται, εδραιώνεται και αναπτύσσεται από το ελληνορθόδοξο Βυζάντιο (Κωτσιόπουλος 2013:453). Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, το αντικείμενο του ανά χείρας βιβλίου είναι ακριβώς η βυζαντινή εικόνα του Αλέξανδρου και μάλιστα και στις δύο υποστάσεις του: την ιστορική και την «μυθική». Η παρούσα μελέτη, χωρίς να είναι εξαντλητική, χρησιμοποιεί ως πηγές τους ίδιους τους μεσαιωνικούς Έλληνες συγγραφείς, καθώς και τη σχετική σύγχρονη βιβλιογραφία. Εξετάζεται η πρόσληψη του Μακεδόνα βασιλιά σε κάθε είδος της βυζαντινής γραμματείας –λογοτεχνία, ιστοριογραφία, ρητορική, θεολογία, ποίηση, επιστολογραφία– καθώς και στην τέχνη και βέβαια σε διάλογο μεταξύ τους. Στον αχανή ωκεανό των βυζαντινών πηγών, είναι αρκετές οι αναφορές στον Αλέξανδρο που δεν συμπεριελήφθησαν στην παρούσα μελέτη, λόγω και του ακόμα μεγαλύτερου όγκου που θα της προσέδιδαν. Από την άλλη πλευρά, είμαι σίγουρος ότι δεν κατάφερα να εξετάσω το σύνολο των αναφορών στον Αλέξανδρο που υπάρχουν στη βυζαντινή γραμματεία. Εντούτοις, πιστεύω ότι συμπεριέλαβα τις πλέον κρίσιμες από τους πιο γνωστούς και αντιπροσωπευτικούς βυζαντινούς συγγραφείς που δίνουν και ένα ξεκάθαρο στίγμα για τη βυζαντινή πρόσληψη του Αλέξανδρου. Μακάρι μελλοντικές μελέτες και προσεγγίσεις να συνεισφέρουν με την προσθήκη επιπλέον αναφορών και στοιχείων.
[….] Η παρουσίαση του βυζαντινού Αλέξανδρου εδώ συστηματοποιείται περαιτέρω και παράλληλα δίνεται έμφαση στις ερμηνευτικές προσεγγίσεις, ιδιαιτέρως της παράστασης της ουράνιας ανόδου. Η ένταξη των αναφορών στο κείμενο ακολουθεί μια θεματική και μια ειδολογική κατηγοριοποίηση, ωστόσο η δεύτερη υποτάσσεται στην πρώτη, που σημαίνει, για παράδειγμα, πως ο αναγνώστης θα βρει την επίκληση του αλεξάνδρειου προτύπου προς τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Γ΄ Παλαιολόγο στο ιστορικό έργο του Νικηφόρου Γρηγορά όχι στο κεφάλαιο της ιστοριογραφίας, αλλά σε αυτό της αυτοκρατορικής ιδεολογίας.
Η παρούσα μελέτη δε φιλοδοξεί να δώσει οριστικές απαντήσεις για την πρόσληψη του βυζαντινού Αλέξανδρου ή για την ερμηνεία της παράστασης της ουράνιας ανόδου. Με τις προτεινόμενες προσεγγίσεις και ερμηνείες ωστόσο, στοχεύει στο να πυροδοτήσει μια συζήτηση για ένα θέμα που πιστεύω ότι αξίζει περισσότερη προσοχή από την έρευνα και περισσότερη γνώση από το ευρύ κοινό, γιατί συμπληρώνει και εμπλουτίζει την εικόνα που ο μέσος Έλληνας συνήθως έχει για το βυζαντινό του παρελθόν, στοιχείο αυτογνωσίας κρίσιμο για την εποχή που ζούμε, εποχή ιδεολογικής κρίσης και διάλυσης των παραδοσιακών ιστορικών ταυτοτήτων. Και εδώ πιστεύω ότι ο αρχαίος αυτός αλλά και βυζαντινός βασιλιάς μας έχει κάτι να μας πει.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ
1 Δεν είναι τυχαία η αναφορά όλων των αρχαίων συγγραφέων στο γεγονός ότι ο Αλέξανδρος προσκύνησε τον τάφο του Αχιλλέα στην Τροία και απέτισε σ’ αυτόν φόρο τιμής (βλέπε Διόδωρο Σικελιώτη 17.17., Αρριανό Α΄ 12. 1-3, Πλούταρχο – Αλέξανδρος 15). Κοινά στοιχεία τους, εκτός από την αριστεία στη μάχη, αποτελούσαν η γρηγοράδα στο τρέξιμο και το λεοντώδες στην εμφάνιση και στο χαρακτήρα (βλέπε πιο αναλυτικά Trofimova 2012: 34-38, όπου και αρκετά ακόμη στοιχεία της ομηρικής –αχίλλειας επίδρασης στον Αλέξανδρο). Ο Αλέξανδρος, όταν κοιμόταν, είχε πάντα δίπλα στο προσκεφάλι του το αντίγραφο της Ιλιάδας, που του χάρισε ο Αριστοτέλης . Έτσι εξηγείται και η ριψοκίνδυνη έκθεση του εαυτού του στο πεδίο της μάχης, αν και ήταν βασιλιάς: ένας νέος πολεμιστής, γαλουχημένος με το ηρωικό πρότυπο του Αχιλλέα, του Αίαντα, του Έκτορα και του Διομήδη, δεν μπορεί παρά να πολεμά μπροστάρης στη μάχη και πρώτος στην κατά μέτωπο επίθεση στον αντίπαλο, όπως έπραξε ο Αλέξανδρος πολλές φορές.
2 Ο Πλούταρχος (Αλέξανδρος, 8) εξαίρει τη φιλομάθεια του Αλέξανδρου, την αγάπη του για τη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία και την ανάγνωση. Πράγματι ο Αλέξανδρος είναι ίσως ο πρώτος μεγάλος ενεργός «πεφωτισμένος δεσπότης» στην ανθρώπινη ιστορία, και όχι απλώς μαικήνας και προστάτης των γραμμάτων και των τεχνών, τους υπηρέτες των οποίων πολλάκις τίμησε και αντάμειψε με πλούσια δώρα (βλέπε ενδεικτικά τον δεύτερο λόγο του Πλουτάρχου Περί Αλεξάνδρου Τύχης ή Αρετής – Πλούταρχος Β΄: 72).
3 Ο Αλέξανδρος χρησιμοποίησε άριστα το μακεδονικό ιππικό, οδηγώντας το ο ίδιος προσωπικά στη μάχη: κάνοντας κυκλωτικές κινήσεις και εκμεταλλευόμενος το στοιχείο του αιφνιδιασμού, πετύχαινε να υπερφαλαγγίζει τον αντίπαλο στρατό και να τον χτυπά από το πλάι, δημιουργώντας ρήγματα στην παράταξή του. Σε όλες αυτές τις συμπλοκές, πολεμώντας πάντα στην πρώτη γραμμή, ξεχώριζε εξαιτίας της ιδιόμορφης περικεφαλαίας του (βλέπε Πλουτάρχου Αλέξανδρο, 16, 20). Γενικότερα, ο Αλέξανδρος συνδύαζε άριστα τα όπλα του (πεζικό, ιππικό, ναυτικό, πολιορκητικές μηχανές), αποδείχθηκε ακαταμάχητος πολεμιστής και αναδείχθηκε νικητής σε μάχες με διαφορετικούς στρατούς, που πολεμούσαν με διαφορετικές τακτικές. Ο ίδιος επωμιζόταν όλες τις ευθύνες και την παραμικρή φροντίδα και έγνοια για τα πάντα, –στρατό, διοίκηση, απονομή δικαιοσύνης– με αποτέλεσμα να χρειάζεται να καταβάλλει απίστευτο μόχθο και ενέργεια (Tarn 1948 (2014): 172, 188, Provatakis 2004: 189). Δεν θα ήταν καθόλου υπερβολή να λέγαμε ότι ήταν βασιλιάς, στρατηγός και συνάμα ο καλύτερος στρατιώτης του στρατού που ηγείτο.
4 Σε αυτές τις αρετές θα πρέπει να προστεθούν και η αξιοθαύμαστη φυσική αντοχή του στις κακουχίες και στην πίεση της εκστρατείας, η επιμονή του και η ξεκάθαρη πάντα στοχοθεσία του, ο άριστος σχεδιασμός των επιχειρήσεων, η οργανωτικότητά του, η προσαρμοστικότητα και εφευρετικότητά του στις διάφορες καταστάσεις που αντιμετώπισε, οι ιατρικές του γνώσεις (Πλούταρχος, Αλέξανδρος, 8), το έμφυτο χάρισμα της επικοινωνίας και η κοινωνικότητά του, εν τέλει η αποτελεσματικότητά του ως ηγέτη. Ο Κυριακίδης στο άρθρο του για την προσωπικότητα του Αλέξανδρου παρατηρεί συμπερασματικά πως και οι σύγχρονοι ηγέτες έχουν πολλά να μάθουν από τη μελέτη της προσωπικότητάς του, ακόμα και το να αποφεύγουν τα τρωτά του (Κυριακίδης 2013: 505, 508, 511).
5 Γενικότερα, για τον ιστορικό ρόλο που διαδραματίζει η μεγάλη προσωπικότητα βλέπε το κεφάλαιο «Ο ρόλος του ατόμου στην ιστορία» σε Σπυριδωνάκη 2006: 109 -138, όπου και πλείστα ιστορικά παραδείγματα αλλά και ο διαφορετικός τρόπος θεώρησης του ρόλου του ατόμου ανάλογα με την ιστορική σχολή και σκέψη του κάθε ιστορικού. Για τον καθηγητή Σπυριδωνάκη, –ο οποίος παραθέτει ενισχυτικά και τη γνώμη του Παπανούτσου– αναμφίβολα μοχλός της ιστορίας είναι το άτομο, «ο εξαίρετος άνθρωπος της σκέψης και της δράσης, ο προικισμένος με ισχυρή προσωπικότητα», με προϋποθέσεις, όμως, τη αποδοχή των ιδεών του από το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον, τη στήριξή του από μια ομάδα ομοϊδεατών που λειτουργεί ως το επιτελείο του, την κατάλληλη ιδεολογία και τέλος την ηθική και υλική συμπαράσταση του ανώνυμου πλήθους (Σπυριδωνάκης 2006: 110 -111).
6 Ο Γερμανός φιλόσοφος και δάσκαλος του Droysen, Γκέοργκ Χέγκελ, έγραψε το 1831: «Ο Αλέξανδρος, η πιο όμορφη, ελεύθερη προσωπικότητα που υπήρξε ποτέ, είναι η κορωνίδα του πραγματικού ελληνισμού» (Demandt 2009: 450).
