Πήτερ Τέρτσιν
Συνέντευξη στην Eugénie Bastié Le Figaro 14/11/2024
Ο ανθρωπολόγος Πήτερ Τέρτσιν έχει μελετήσει 700 κοινωνίες στη διάρκεια δέκα χιλιάδων ετών ιστορίας. Εντοπίζει τους κυριότερους παράγοντες αστάθειας, μεταξύ των οποίων η φτωχοποίηση των λαϊκών τάξεων την υπερπαραγωγή ελίτ, τη μείωση της εμπιστοσύνης και η έκρηξη του χρέους. Ένα σημαντικό και συναρπαστικό βιβλίο.
Αν θέλουμε να εξηγήσουμε γιατί η πρώτη εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ δεν ήταν απλώς μια παρένθεση και ότι η δεύτερη ήταν απολύτως προβλέψιμη, πρέπει να διαβάσουμε αυτό το βιβλίο. Το βιβλίο “Το χάος που έρχεται”, του Αμερικανού ανθρωπολόγου Πήτερ Τέρτσιν είναι ένα από εκείνα τα εξαιρετικά βιβλία που μας προσφέρουν ένα ανανεωμένο όραμα για τον κόσμο και εντυπωσιακές γνώσεις.
Σε αντίθεση με μια φιλελεύθερη θεώρηση που δίνει έμφαση στο ρόλο των ατόμων στην ιστορία, ο Τέρτσιν υιοθετεί μια ολιστική αντίληψη και υποστηρίζει ότι είναι δυνατή μια επιστήμη της ιστορίας: την ονομάζει κλειοδυναμική (από τη θεά της ιστορίας Κλειώ Σ.τ.μ.). Στο πανεπιστήμιό του στο Κονέκτικατ έχει συλλέξει στοιχεία για περισσότερες από 700 κοινωνίες επί δέκα χιλιάδες χρόνια ιστορίας. Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι υπάρχουν μείζονα επαναλαμβανόμενα μοτίβα. Όλες οι πολύπλοκες κοινωνίες περνούν από φάσεις ειρήνης και αρμονίας, που διακόπτονται από ξεσπάσματα πολέμου και χάους. Η θεωρία του; Στη Δύση, και πιο συγκεκριμένα στις Ηνωμένες Πολιτείες, έχουμε εισέλθει σε μια εποχή διχόνοιας. Ο Τραμπ δεν είναι προϊόν των κοινωνικών δικτύων ή του «διαδικτυακού μίσους». αλλά ένα «»σκαρί« που βρέθηκε στην κορφή ενός ισχυρού παλιρροϊκού κύματος», οι δομικοί παράγοντες του οποίου είναι: η φτωχοποίηση των εργατικών τάξεων, η αυξανόμενη ανισότητα, η υπερπαραγωγή των ελίτ, η μείωση της εμπιστοσύνης στο κράτος και η εκρηκτική αύξηση του χρέους.
Με εντυπωσιακή οξυδέρκεια, ο ανθρωπολόγος υποστηρίζει πώς, από τη μεσαιωνική Γαλλία μέχρι τη μπολσεβίκικη Ρωσία, μέσω της Αμερικής του 19ου αιώνα και της Κίνας του 18ου αιώνα, οι παράγοντες αυτοί ανιχνεύονται στις παραμονές κάθε μεγάλης αναταραχής – εμφύλιος πόλεμος, κρατική κατάρρευση, σύγκρουση με τους γείτονες.
Μια μεγάλη ανισορροπία
Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες πτυχές αυτού του βιβλίου είναι εκείνη που αφορά την υπερπαραγωγή ελίτ. Σε όλες τις ανθρώπινες κοινωνίες, υπάρχουν περισσότερες επίδοξες ελίτ από ό,τι διαθέσιμες θέσεις. Αλλά όταν η ζήτηση ξεπερνά μαζικά την προσφορά, υπάρχει υπερπαραγωγή.
Αυτό συμβαίνει στις Ηνωμένες Πολιτείες από τη δεκαετία του 1980. Ο αριθμός των υπερπλουσίων έχει εκτοξευθεί από 66.000 το 1983 σε πάνω από 700.000 σήμερα. Όταν η κοινωνική πυραμίδα γίνεται πολύ βαριά στην κορυφή, οι συνέπειες για την κοινωνία είναι καταστροφικές. Η υπερπαραγωγή των ελίτ συνοδεύεται από την εξαθλίωση των εργαζόμενων τάξεων. Σε αντίθεση με τη φιλελεύθερη ρητορική που παρουσιάζει την Αμερική ως οικονομικό Ελντοράντο και κατακεραυνώνει το «ευρωπαϊκό έλλειμμα», ο Τέρτσιν αποκαθιστά την πραγματικότητα: «Ανεξάρτητα από την αξιοσημείωτη επιστημονική πρόοδο, την εξαιρετική τεχνολογική ανάπτυξη και την εντυπωσιακή οικονομική ανάπτυξη, η ευημερία των περισσότερων Αμερικανών έχει υποβαθμιστεί».
Οι Αμερικανοί χωρίς το ισοδύναμο του απολυτηρίου+4 (δηλαδή κάτω από το επίπεδο της λυκειακής τεχνολογικής εκπαίδευσης που αντιπροσωπεύει το 64% του πληθυσμού) έχουν υποχωρήσει σε απόλυτα μεγέθη: οι πραγματικοί μισθοί τους έχουν μειωθεί. Οι ευκαιρίες για να μετακινηθούν από τη λιγότερο μορφωμένη στις πιο μορφωμένες τάξεος έχει συρρικνωθεί. Οι βιολογικοί δείκτες, οι οποίοι είναι οι πιο αξιόπιστοι για τη διαπίστωση της ευημερίας μιας κοινωνίας, είναι αδιαμφισβήτητοι: το προσδόκιμο ζωής έχει μειωθεί στις Ηνωμένες Πολιτείες, ιδίως μεταξύ των φτωχών λευκών Αμερικανών που έχουν ξεπεράσει τα πενήντα χρόνια. Αυτή η επιδείνωση της δυσπραγίας της εργατικής τάξης έχει οδηγήσει σε έναν ξέφρενο αγώνα για τα διπλώματα: όλοι προσπαθούν απεγνωσμένα να ξεφύγουν από την τάξη τους. Το αποτέλεσμα ήταν μια αυξανόμενη υπερπαραγωγή ελίτ. Στις αρχές της δεκαετίας του 1950, λιγότερο από το 15% των 18/24χρονων φοιτούσαν στο πανεπιστήμιο. Σήμερα, είναι σχεδόν τα δύο τρίτα. Αυτό δημιουργεί μια σημαντική ανισορροπία μεταξύ της προσφοράς νέων αποφοίτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και του αριθμού των θέσεων εργασίας που απαιτούν τις δεξιότητές τους, ιδίως στις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες.
Αυτό το απογοητευμένο προοδευτικό πρεκαριάτο, που αισθάνεται ότι δεν έχει τη θέση που του αξίζει στην κοινωνία, αρχίζει να ονειρεύεται μια «πολιτική του παραδείσου». Είναι το σύνδρομο της «Nuit Debout» (Όρθιοι τη νύχτα). Ο πανεπιστημιακός γουοκισμός μπορεί να ερμηνευτεί ως απόρροια αυτού του απογοητευμένου πρεκαριάτου, το οποίο γίνεται πιο ριζοσπαστικό όσο μεγαλώνει η δυσαρέσκειά του για μια κοινωνία που δεν πρόκειται να του προσφέρει εργασία. Αυτή είναι η πιο επικίνδυνη τάξη για την κοινωνική σταθερότητα, διότι δεν είναι οι εξαθλιωμένοι προλετάριοι που καθοδηγούν τις επαναστάσεις, αλλά οι απογοητευμένοι υποψήφιοι των ελίτ.
Και βρίσκονται και από τις δύο πλευρές. Γιατί τι είναι ο Τραμπ αν όχι ένας απογοητευμένος υποψήφιος της ελίτ της Νέας Υόρκης; Ο Στηβ Μπάνον, ο σύμβουλός του, εμφανίζεται περισσότερο επαναστάτης παρά συντηρητικός: «Θέλω να γκρεμίσω τα πάντα και να καταστρέψω τις σημερινές μας ελίτ».
Ενδιαφέρουσα παρένθεση: Ο Τέρτσιν σημειώνει ότι η πολυγαμία στις ισλαμικές κοινωνίες επιδεινώνει την τάση για αστάθεια. Πράγματι, ο πολλαπλασιασμός των παλλακίδων πολλαπλασιάζει τον αριθμό των διεκδικητών του θρόνου, και επομένως επιδεινώνει τον ενδοελιτικό ανταγωνισμό, ο οποίος οδηγεί σε βραχύτερους κύκλους σταθερότητας.
Ανταγωνισμός μεταξύ δημογραφικών ομάδων
Ο Πήτερ Τέρτσιν έχει μια αυστηρή άποψη για τη δυτική άρχουσα τάξη, η οποία περιορίζεται σε εκκλήσεις για μετριοπάθεια, αλλά αποσυνδέεται από τις λαϊκές τάξεις. Αυτή η ελίτ του Παλιού καθεστώτος (Ancien Régime αποκαλείται στη Γαλλία το καθεστώς πριν την επανάσταση του 1789 ) έχει την εντύπωση ότι ζει όπως οι ευγενείς στις μεγάλες πόλεις, χάρη στη φτηνή εργασία των μεταναστών. Αφού συγκέντρωσε μια σειρά από στατιστικά στοιχεία, ο Πήτερ Τέρτσιν είναι κατηγορηματικός: η μαζική μετανάστευση θέτει τους εργαζόμενους σε μειονεκτική θέση. Κατά την άποψή του, έχει συμβάλει σημαντικά στη μείωση των μισθών στις Ηνωμένες Πολιτείες. Η Αριστερά θα πρέπει να το θυμάται αυτό.
Υπογραμμίζει επίσης ότι κατά τη διάρκεια της «Μεγάλης Σύμπτυξης» – αυτής της αξιοσημείωτης περιόδου κατά την οποία η ανισότητα στις Ηνωμένες Πολιτείες συμπιέστηκε χάρη σε μια διακομματική συναίνεση μεταξύ του τέλους του 19ου αιώνα και της δεκαετίας του 1970 – καθώς οι νόμοι που περιόρισαν τη μετανάστευση στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1921-1924 μείωσαν την προσφορά εργασίας και αύξησαν τους μισθούς. Είναι επίσης σαφές ότι η πολυπολιτισμικότητα έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση των κοινωνικών παροχών, καθώς ο ανταγωνισμός μεταξύ των δημογραφικών ομάδων μειώνει σημαντικά τη διαπραγματευτική ισχύ των εργαζομένων. Η Δανία το κατάλαβε αυτό και αποφάσισε να ανακόψει τη μετανάστευση προκειμένου να διασώσει το μοντέλο του κράτους πρόνοιας.
Αυτό το λαμπρό και συναρπαστικό βιβλίο είναι γεμάτο παραδείγματα. Αυτή η αμιγώς υλιστική προσέγγιση της ιστορίας μπορεί να κατακριθεί ότι υποτιμά το βάρος των ιδεολογιών και των θρησκειών. Διαβάζοντας τον Πήτερ Τέρτσιν, καταλαβαίνουμε ότι μόνο η δραστική μείωση της ανισότητας και η αύξηση του βιοτικού επιπέδου των εργατικών τάξεων θα σώσει τις Ηνωμένες Πολιτείες από το χάος και τον εμφύλιο πόλεμο.
Τα συμπεράσματα αυτού του βιβλίου έχουν εφαρμογή στη Γαλλία; Η χώρα μας υποφέρει από πολύ λιγότερες ανισότητες από τις Ηνωμένες Πολιτείες και η συγκέντρωση του πλούτου είναι πολύ μικρότερη. Αυτός είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους ένα τόσο ριζοσπαστικό φαινόμενο όπως ο Τραμπ είναι απίθανο να εμφανιστεί στη χώρα μας αυτή τη στιγμή.
Το γεγονός όμως παραμένει ότι η υπερπαραγωγή των ελίτ και η εξαθλίωση των εργατικών τάξεων είναι επίσης γαλλικές πραγματικότητες. Το χάος θα έρθει και εδώ, αν τίποτε δεν αλλάξει.
