Μιχαήλ Περδικάρης: Ο νεο-οθωμανός «εκσυγχρονιστής»

1,2K

του Γιώργου Καραμπελιά από το Άρδην τ. 81

Η αντίθεση στον Ρήγα δεν περιορίζεται στους εκκλησιαστικούς κύκλους, αλλά αγγίζει και κύκλους συντηρητικών κοσμικών διανοουμένων και «διαφωτιστών», όπως ο λόγιος ιατρός Μιχαήλ Περδικάρης, ο οποίος ήταν σφόδρα ενάντιος στον Ρήγα και το επαναστατικό του κίνημα, ενάντια στο οποίο έγραψε μια συστηματική αναίρεση (λίβελο), με τίτλο «Ρήγας ή κατά ψευδοφιλελλήνων»1. Γράφει ο Δημήτριος Καραμπερόπουλος:
Ο Ρήγας χαρακτηρίζεται «ἄ­σω­τος καὶ φαυ­λό­βιος καὶ φι­λο­κερ­δὴς κ’ αἰ­σχρο­κερ­δὴς καὶ φι­λό­δο­ξος», και «τὸ κί­νη­μά του, ὁ σκο­πός, ὁ τρό­πος δεν ἠμ­πο­ροῦ­σε κα­τ’ οὐ­δέ­να τρό­πον νὰ λά­βῃ κα­λὴν καὶ ὠ­φέ­λι­μον ἔκ­βα­σιν» (σελ. 21). Ακόμη, υποστήριζε πως οι Ελληνες με τη μάθηση και με τη θρησκεία μπορούν να «κατορθώσουν πολύ, καὶ περισσότερον ἀπ’ ὅ,τι στοχάζεται να κατορθώσῃ εἵς Ῥήγας μὲ τὸν ἄνομον Νόμον του», δηλαδή με την πολιτική και κοινωνική ελευθερία και την εφαρμογή του δημοκρατικού του πολιτεύματος. Μάλιστα, τόνιζε πως το Γένος θα μπορe;i να «ζῇ καὶ ὑ­πο­κά­τω εἰς τὴν ἐ­πι­ει­κε­στά­την τῶν Ὀ­θω­μα­νὼν Μο­ναρ­χί­αν σχε­δὸν εὐ­τυ­χέ­στα­τον, ἀ­φοῦ ζῇ μὲ πο­λι­τι­κὴν ἁρ­μο­νί­αν εἰς εὐ­νο­μί­αν, ὅ­σην ὁ αἰ­ὼν ἐ­πι­δέ­χε­ται» (σελ. 63). Ακόμη κατηγορούσε τον Ρήγα ότι «ἔ­λα­βε τὴν φρον­τί­δα να ἐ­λευ­θε­ρώ­σῃ τὴν Ἑλ­λά­δα, ν’ ἀ­να­τρέ­ψῃ τὴν θρη­σκεί­αν ὡς πε­ριτ­τήν, κα­τὰ μί­μη­σιν τῆς Γαλ­λί­ας, καὶ να δώ­σῃ ἐ­κεί­νους τοὺς ὑ­ψη­λοὺς Νό­μους, διὰ τῶν ὁ­ποί­ων ἡ Ἑλ­λὰς ἔ­μελ­λε να φθά­σῃ εἰς τὴν πρώ­την τῆς εὔ­κλειαν» (σελ. 56). Ωστόσο, ο Περδικάρης σ’ αυτό το λιβελογράφημά του, που το έγραψε στα 1811, μας δίνει μια σημαντική πληροφορία, πως ο Ρήγας «δο­ξά­ζε­ται ἀ­πὸ πολ­λοὺς ὡς μέ­γας ‘­Η­ρως, φω­στὴρ καὶ καύ­χη­μα τοῦ Γέ­νους, κα­θὸ νο­μί­ζε­ται ὅ­τι ἀ­πέ­θα­νε διὰ τὴν ἐ­λευ­θε­ρί­αν τῶν Ἑλ­λή­νων» (σελ. 21)2.
Ωστόσο, αξίζει να επιμείνουμε λίγο περισσότερο στην περίπτωση του Περδικάρη (Κοζάνη 1766–Μοναστήρι 1828), ο οποίος δεν εντάσσεται στους συνήθεις «σκοταδιστές» επικριτές του Ρήγα, ακόμα περισσότερο στους εκκλησιαστικούς, ενώ η σκέψη του δείχνει ευστροφία και πολλά από τα επιχειρήματά του θα τα ζήλευαν πολλοί από τους σύγχρονους νεο-οθωμανούς, υποστηρικτές του άκαιρου χαρακτήρα της Eπανάστασης του ’21. Ο Περδικάρης έζησε για χρόνια στη Μολδοβλαχία, όπου γνώρισε και τον Ρήγα, ενώ, αμέσως μετά, σπούδασε ιατρική στην Πάδοβα και την Μπολόνια. Έγραψε αρκετά κείμενα εκτός από τον Ρήγα, αλλά εκδόθηκαν μόνο δύο, σχεδόν ταυτόχρονα, το 1817, ο Ερμήλος, στον οποίο εκτίθενται οι απόψεις του με τρόπο λαϊκότερο, και ο οποίος πήρε την τελική του μορφή την ίδια περίοδο που γράφτηκε και ο λίβελος κατά του Ρήγα3, καθώς και ένα πεζό κείμενο, το οποίο εκθέτει αναλυτικά την ιδεολογία του συγγραφέα4.
Ο Περδικάρης αποστρέφεται τον Ρήγα και τα επαναστατικά διαβήματα, αλλ’ όχι και τον «φωτισμό» του γένους, αποστρέφεται «τὰ θολερὰ νάματα τοῦ Ἑλβετίου καὶ Μιραβοὺ», αλλά όχι και τα μαθηματικά, τη φυσική, την επιστήμη. Ακόμα και τον Ρήγα, τον οποίο μισεί θανάσιμα, επαινεί, μία και μόνη φορά στον λίβελό του, για την έκδοση της Φυσικής και του Νέου Ανάχαρση: «κα­λά τε καὶ δι­δα­κτι­κὰ καὶ τοῖς πολ­λοῖς ὁ­πω­σοῦν λυ­σι­τε­λῆ τύ­ποις ἐ­ξέ­δω­κεν»5, ενώ είχε συγγράψει από το 1805 Αριθμητική και επιχείρησε να συγγράψει και πλήρες μαθηματικό σύγγραμμα, την Οδόν της Μαθηματικής6. Έτσι επικρίνει, μαζί με τους «διαφωτιστές», τον Σέργιο Μακραίο, υπεύθυνο για τη διδασκαλία των επιστημών στην Πατριαρχική Ακαδημία, ο οποίος, στα πλαίσια της επίθεσης της Εκκλησίας κατά των «γαλλικών» ιδεών που ήδη περιγράψαμε, δημοσίευσε το 1797 το κατά του Κοπερνίκου και Νεύτωνα σύγγραμμά του7, που όχι μόνο αναιρούσε (sic) το ηλιοκεντρικό σύστημα και επανερχόταν στον πτολεμαϊκό γεωκεντρισμό, αλλά και «ανέτρεπε» και τους νόμους της βαρύτητας του Νεύτωνα. Γράφει λοιπόν ο Περδικάρης:
Πλὴν ἀλ­λ’ εἰς ταῦ­τα φθά­νει ὁ Σέρ­γιος εὐ­θὺς
Δι­δά­σκα­λος ὁ μέ­γας καὶ ὁ πο­λυ­μα­θής.
Αὐ­τὸς σο­φὸς με­γά­λος ἦν Κο­ρυ­δα­λι­κός,
Ἀλ­λ’ Ἕλ­λην, ὄν­τως ῥή­τωρ καὶ μα­θη­μα­τι­κὸς
Κ’ εἰς ἄ­κρον θε­ο­λό­γος καὶ θρῆ­σκος κ’ εὐ­λα­βής,
κ’ εἰς τὰ τῆς Ἐκ­κλη­σί­ας θρη­σκεύ­μα­τ’ ἀ­κρι­βὴς.[ ]
Καὶ μέ­γα πό­νη­μα του, πολ­λὰ ὀ­νο­μα­στόν,
Ὅ­που τὸν Νεύ­θων Ἄγ­γλον αὐ­τὸς ἐ­πι­χει­ρεῖ
Ἐκ βά­θρων ν’ ἀ­να­τρέ­ψῃ, καὶ οὕ­τω τὸ θαῤ­ῥεῖ.
Τὶ να εἴ­πῃ πλα­νή­την καὶ κι­νη­τὴν τὴν γῆν!
ὁ Σέρ­γιος τα­ρά­χθη, κ’ ἐ­γέ­μι­σεν ὀρ­γήν.
Καὶ γρά­φει ἕν βι­βλί­ον ὁ­λό­κλη­ρον, τρα­νὸν [ ]
Εὐ­θὺς κ’ ἐγὼ τὸν λέ­γω: κῦρ Σέρ­γι­ε σο­φέ![ ]
Δεν ἀ­ναι­ρεῖ­τ’ ὁ Νεύ­θων μὲ τρό­πους Λο­γι­κῆς,
Ἐ­δεί­χθη δι’ Ἀλ­γέ­βρας καὶ Μα­θη­μα­τι­κῆς [ ]
μή! ἀ­δελ­φέ! σι­ώ­πα· μᾶς ἔρ­χε­τ’ ἐν­τρο­πή.[ ]
Καὶ εἶ­ναι Φι­λο­λά­ου τὸ εὔ­ρη­μα ἀ­π’ ἀρ­χῆς·
Κι­’­ αὐ­τοῦ τοῦ Πυ­θα­γό­ρου τῆς πα­λαι­ᾶς ψυ­χῆς
Εὑ­ρέ­θη, ὅ­τ’ εὑ­ρέ­θη, κι’ ὁ νε­ω­τε­ρι­σμὸς
Εἶν’ ἔ­νας μό­νος τρό­πος καὶ ἀ­να­και­νι­σμὸς. [ ]
Κ’ εἰς τὴν γρα­φὴν ἂν θέ­λῃς πο­τὲ δεν βλα­σφη­μεῖ
τὶ ἡ γρα­φὴ δεν εἶ­χε σκο­πὸν ν’ ἀ­στρο­νο­μῇ 8.
Σε αυτούς τους στίχους διαγράφεται με ευκρίνεια η ιδεολογία του Περδικάρη. Τιμά τον Μακραίο ως θεοσεβή και όντως γνώστη των μαθηματικών και του Αριστοτέλη, ως κορυδαλικό, αλλά τον επικρίνει για την απόπειρά του να αναιρέσει το κοπερνίκειο σύστημα και τους ίδιους τους νόμους της βαρύτητας του Νεύτωνα: «Δεν ἀ­ναι­ρεῖ­τ’ ὁ Νεύ­θων μὲ τρό­πους Λο­γι­κῆς,/ Ἐ­δεί­χθη δι’ Ἀλ­γέ­βρας καὶ Μα­θη­μα­τι­κῆς». Ο Περδικάρης παρεμβαίνει έτσι σε ένα από τα μεγαλύτερα πνευματικά σκάνδαλα της εποχής του, το οποίο διηγείται ως ακολούθως και ο Κούμας στην Ιστορία του:
Σέρ­γιος Μα­κραῖ­ος, δι­δά­σκα­λος τῶν ἐ­πι­στη­μῶν τοῦ σχο­λεί­ου τού­του, νο­μι­ζό­με­νος τα­μι­εῖ­ον πά­σης ἐ­πι­στή­μης, συ­νέ­γρα­ψεν ἑλ­λη­νι­στὶ καὶ ἐ­δη­μο­σί­ευ­σεν διὰ τῶν τύ­πων Τρό­παι­ον κα­τὰ Κο­περ­νί­κου, εἰς τὸ ὁ­ποῖ­ον κα­τε­πο­λέ­μη­σεν αὐ­τοῦ τὸ σύ­στη­μα ὡς ἀν­τί­θε­ον, καὶ ἀ­ναί­ρε­σε τούς τοῦ Νεύ­τω­νος νό­μους τῆς ἐ­πι­κέν­τρου καὶ ἀ­πο­κέν­τρου δυ­νά­με­ως εἰς τρό­πον, ὅς τις μαρ­τυ­ρεῖ πα­χυ­λω­τά­την ἄ­γνοι­αν τῶν στοι­χεί­ων τῆς Μη­χα­νι­κῆς· καὶ τοῦ­το κα­τὰ τὸ 1796 ἔ­τος ἐν Βι­έν­νη, ὁ­πό­τε εἰς τὰ σχο­λεῖ­α τῆς Ἑλ­λά­δος ἧ­το πρὸ πολ­λοῦ μά­θη­μα κοι­νὸν ἡ Φυ­σι­κὴ τοῦ Θε­ο­το­κί­ου.
[Ὁ Ἰ­ω­άν­νης Πέ­ζα­ρος] ὅ­ταν ἤ­κου­σε ὅ­τι ὁ Σέρ­γιος Μα­κραῖ­ος ἀ­ναί­ρε­σε τὸ σύ­στη­μα τοῦ Κο­περ­νί­κου εἶ­πε μὲ γέ­λια: «Ὤ! ἀ­κό­μη εἴ­με­θα νή­πιοι καὶ ψο­φο­δε­εῖς! 9.
Παράλληλα αχνοφαίνονται και τα λοιπά στοιχεία της ιδεολογίας του Περδικάρη. Κατ’ αρχάς η αρχαιολατρία, που τον φέρνει κοντά στους πιο ακραίους αρχαιολάτρες «διαφωτιστές», τον Κοραή, ή τον Νεόφυτο Δούκα: οι αρχαίοι Έλληνες ήταν εκείνοι που πρώτοι αμφισβήτησαν το γεωκεντρικό σύστημα, οι δε νεώτεροι δυτικοί σοφοί απλώς ανακαίνισαν αυτή τη γνώση «κι’ ο νεωτερισμός είν’ ένας μόνος τρόπος και ανακαινισμός». Και με εκπληκτική αρχαιογνωσία, επισημαίνει εύστοχα πως ο Φιλόλαος υπήρξε ο πρώτος καταγεγραμμένος αρχαίος σοφός που απέρριπτε το γεωκεντρικό σύστημα10.
Το δεύτερο στοιχείο είναι η απόρριψη των παρεμβάσεων της Εκκλησίας και της θρησκείας στα επιστημονικά ζητήματα, κοινή επίσης θέση με τους διαφωτιστές, ακόμα και τους αγνωστικιστές: «τὶ ἡ γρα­φὴ δεν εἶ­χε σκο­πὸν ν’ ἀ­στρο­νο­μῇ». Η θέση του Περδικάρη συνοψίζεται στην υποστήριξη των αρχαίων στα φιλοσοφικά και πολιτικά θέματα, των νεωτέρων δυτικών στα επιστημονικά και της Εκκλησίας στα ζητήματα ηθικής και κοινωνίας.
Έτσι, παρ’ ότι επιτίθεται συστηματικά στον Ρήγα και τους δυτικούς φιλοσόφους επί αθεΐα, παράλληλα επικρίνει βίαια και επανειλημμένα τη σκοταδιστική λογική και την απαιδευσία του μεγαλύτερου μέρους του κλήρου:
Ἡ μά­θη­σις χω­ρὶς θρη­σκεί­αν σύ­ρει τὸν ἀν­θρω­πι­νον νοῦν εἰς ἀ­θε­ΐ­αν· ἡ θρη­σκεί­α χω­ρὶς μά­θη­σιν τὸν κα­ταν­τὰ εἰς δει­σι­δαι­μο­νί­αν· κα­κεῖνο κα­κὸν καὶ τού­το χει­ρό­τε­ρον. Διό καὶ ὁ Θε­ὸς πρῶ­τον ἐ­στει­λε τὴν φι­λο­σο­φί­αν εἰς τὰ ἔ­θνη καὶ ὑ­στε­ρον τοὺς ἀ­πο­στό­λους μὲ τὸ σω­τή­ριον κή­ρυγ­μα11.
Οι επικρίσεις του κατά του κλήρου, της αμάθειας και της φιλοχρηματίας του, καταλαμβάνουν δεκάδες σελίδες στα γραπτά του. Και ως υπευθύνους θεωρεί κατ’ εξοχήν τους αρχιερείς που «ἄ­φη­σαν τὰ τῆς Ἐκ­κλη­σί­ας ἀ­ποί­μαν­τα» και συγκεντρώνουν τις προσπάθειές τους «εἰς ἀρ­γύ­ρια καὶ εἰς ἄλ­λα πο­λυ­τε­λῆ μά­ται­α πράγ­μα­τα»12. Συνεχίζοντας τις επικρίσεις του, σε ορισμένα σημεία θυμίζει ακόμα και τον Κοραή, ακόμα και τους «ανώνυμους» της Νομαρχίας ή της Σμύρνης. ενώ στον Ερμήλο ο τόνος είναι σαφώς οξύτερος, βοηθούσης και της σατιρικής μορφής του κειμένου:
Οἱ ἅ­γι’ οἱ με­γά­λοι, ἀ­φ’ οὗ λαμ­προ­φο­ροῦν,
ὡς ὓ­ψι­στ’ ἡ­γε­μό­νες, πο­τὲ δεν εὐ­και­ροῦν. [ ]
Ἀρ­γύ­ρια συ­νά­ζουν, τάς χεῖ­ρας των κτυ­ποῦν
Κα­πνί­ζουν τὰ τσουμ­πού­κια, διὸ, καὶ σι­ω­ποῦν.
Οἱ ἄλ­λοι οἱ πα­τέ­ρες, κα­θὸ πνευ­μα­τι­κοὶ
Εἲ­ν’ ἀ­μα­θεῖς τε­λεί­ως, κα­θὼς κ’ οἱ κο­σμι­κοί.[ ]
Ἀλ­λ’ ἔρ­χον­ται εἰς τὸν κό­σμον εἰς σχῆ­μα μο­να­χῶν,
Κ’ ἀ­σπλά­χνως ἐ­κρο­φοῦσι τὸ αἷ­μα τῶν πτω­χῶν.[ ]
Κι’ ἀ­πὸ ἕν τό­σον πλῆ­θος χρι­στια­νῶν πι­στῶν
Τρα­νῶν Ἀρ­χι­ε­ρέ­ων, καὶ μο­να­χῶν σω­στῶν,[ ]
Ἀλ­λ’ ὅ­λοι τρώ­γουν, πί­νουν, ν’ ἁρ­πά­ζουν
προσπα­θοῦν13.
Τα ίδια και χειρότερα ισχύουν για τους άρχοντες, «τῳόν­τι χα­μερ­πεῖς, ἀ­νά­ξιοι τοῦ εἶ­ναι καὶ ἀ­ξι’ ἐν­τρο­πῆς», «μ’ ἄλ­λην λύσ­σαν συ­νά­γου­σι σω­ροὺς ἀρ­γύ­ρου καὶ χρυ­σί­ου», «τοῦ πτω­χοῦ τὸ αἷ­μα ῥο­φεῖ[οῦν]» «πα­λά­τια λαμ­πρὰ οἰ­κο­δο­μοῦν, [ ] να κτί­σουν ἓν Σχο­λεῖ­ον, διὰ να δο­ξα­σθοῦν,[ ]δεν θέ­λουν να τα’ ἀ­κού­σουν.[ ] Ξο­δεύ­ουν χι­λιά­δας εἰς τὰ κω­λο­πρε­πῆ», «βιά­ζουν χή­ρας, πτω­χοὺς καὶ ὀρ­φα­νά»14.
Υπάρχουν βέβαια και φωτεινοί ιεράρχες για τον Περδικάρη, τους οποίους και επαινεί, σχεδόν οι ίδιοι με αυτούς που αναφέρει ο… Αδαμάντιος Κοραής και οι κοραϊστές: Tον «ἅγιον Οὐγγροβλαχίας Κύριον Ἰγνάτιον», τον Διονύσιο Καλλιάρχη, οποίος, όταν ήταν μητροπολίτης Λαρίσσης, κατόρθωσε, παρά την τουρκική απαγόρευση, με κίνδυνον της ζωής του, «νὰ κτί­σῃ εἰς Λά­ρισ­σαν ἐκ­κλη­σί­αν, ἐξ αἰ­τί­ας τῆς ὁ­ποί­ας σῴ­ζε­ται καὶ τὸ σχο­λεῖ­ον, εἰς μνη­μό­συ­νόν του αἰ­ώ­νιον», τον Γρηγόριο Ε΄, κ.ά.
Παράλληλα, ο συγγραφέας δείχνει να θαυμάζει και τον «θεσπέσιον κύριον Δ. Κοραήν», σε πλήρη αντίθεση με τον Πάριο και τους Κολλυβάδες, που τον θεωρούσαν συνώνυμο του διαβόλου. Μάλιστα, μας πληροφορεί πως σκέφτηκε να στείλει το δηλητηριώδες κατά του Ρήγα πόνημά του και να κρίνει αυτός αν αξίζει να δημοσιευτεί!
Ο Ρήγας ως απειλή κατά του ελληνοτουρκικού condominium
Όμως ο Περδικάρης μισεί αφάνταστα τον Ρήγα, διότι απειλούσε την οθωμανική τάξη και την ησυχία εκείνων των Ελλήνων που, όπως ο Περδικάρης, θεωρούσαν τους Τούρκους όμαιμους «αδελφούς» των Ελλήνων και την οθωμανική τάξη προτιμότερη από οποιαδήποτε άλλη. Ωστόσο, το κατηγορητήριο κατά του Ρήγα αρχίζει από τη «μειωμένη ηθική του» και την έκδοση ερωτικών διηγημάτων που μετέφρασε από τα γαλλικά για να διαφθείρει «τὸ ἦ­θος τῶν ἁ­πλου­στέ­ρων» υπονοώντας την έκδοση του Σχολείου των Ντελικάτων Εραστών του Ρετίφ ντε λα Μπρετόν από τον Ρήγα:
Ἦν τοί­νυν Ῥή­γας ὁ Φε­ραῖ­ος δρα­στή­ριος μὲν τῳόν­τι ὡς εἴ τις ἄλ­λος ἀ­νήρ, καὶ πράγ­μα­τα ἐ­πι­νο­ῆ­σαι ὀ­ξύς, καὶ ἄλ­λους πεῖ­σαι δει­νός, ὡς εὐ­γλωτ­τί­ᾳ μά­λι­στα δι­α­φέ­ρων καὶ παι­δεί­ας οὐκ ἄ­γευ­στος˙ τὰ δ’ ἄλ­λα πάν­τα φαῦ­λός τις καὶ ἐκ­δε­δι­ῃ­τη­μέ­νος καὶ εἰς ἡ­δο­νὰς ἐ­πιρ­ρε­πὴς καὶ ὅ­λως πά­σης αἰ­σχρουρ­γί­ας ἀ­νά­πλε­ως, [ ] ˙ καὶ δῆ­λον ἂν εἴ­η, ἀ­φ’ ὧν αὐ­τὸς ἀ­πὸ τῆς γαλ­λι­κῆς δι­α­λέ­κτου ἐ­πὶ τὴν κοι­νὴν δὴ ταύ­την κα­θο­μι­λου­μέ­νην ἑλ­λά­δα φω­νὴν ἐ­κμε­το­χε­τεύ­σας τύ­ποις φέ­ρων πα­ρέ­δω­κεν. Οὐ­δὲν γὰρ ἐν αὐ­τοῖς σε­μνόν τε καὶ τί­μιον ἐ­παγ­γέλ­λε­ται, ἀλ­λ’ ὅ,τι γ’ ἐς ἀ­κο­λα­σί­αν οἰ­στρηλα­τεῖ τοὺς πολ­λοὺς καὶ δι­α­φθεί­ρειν πει­ρᾶ­ται τὸ ἦ­θος τῶν ἁ­πλου­στέ­ρων, ἀ­φρο­δί­σια ὅ­λως ἔρ­γα καὶ ἐ­ρω­τι­κῆς παι­διᾶς ὑ­πεκ­καύ­μα­τα15.
Ο ταρτουφισμός του Περδικάρη γίνεται ακόμα πιο ανυπόφορος, διότι δεν επρόκειτο για κάποιον αυθεντικά συντηρητικό καλόγερο σαν τον Κύριλλο Λαυριώτη· αντίθετα, στον Ερμήλο του υπάρχουν περιγραφές μπροστά στις οποίες ωχριούν οι Ντελικάτοι Εραστές του Ρήγα. Ιδού πώς ο ταρτούφος μας περιγράφει μία ηρωίδα του, μοναχή, που είχε καλέσει το γιατρό δήθεν για να την εξετάσει:
μὲ ἓν σινδόνι ἦτον λευκὸν ἡμισκεπὴς
εἰς τὴν κοιλίαν ἕως! τὰ στήθη ἀσκεπὴς
τὶ γαλακτώδη στήθη! Ὢ πόσον παχουλά![ ]
Κι’εἰς ταῦτα δύω βυζάκια ἐξεῖχαν δροσερὰ,
Τὶ νόστιμα βυζάκια! Ὡς μῆλα τρυφερά!
Καὶ εἶχε τὸ καθένα κατὰ τὴν κορυφὴν
Ἕν ῥόδον ἀνοιγμένον κατ’εἶδος καὶ μορφήν16 (κ.λπ., κ.λπ.).
Πρόκειται για την κλασική συνταγή ερωτικών περιγραφών της εποχής: Ερωτομανής μοναχή, που προκαλεί τους άνδρες κ.λπ. Ο Περδικάρης προσάπτει στον Ρήγα αυτά ακριβώς που… έκανε ο ίδιος. Ο Ρήγας όμως δεν ήταν μόνον «φαῦ­λος καὶ εἰς ἡ­δο­νὰς ἐ­πιρ­ρε­πὴς», αλλά, όταν έχασε την εύνοια του άρχοντα Μπρανκοβεάνου και έμεινε χωρίς χρήματα, έφυγε για τη Βιέννη, όπου εξέδωκε και ορισμένα χρήσιμα βιβλία με στόχο τον… πορισμό χρημάτων.
Καὶ δὴ ἐς Βι­έν­νην ἐ­ξα­πι­ών, πρό­τε­ρον μὲν τὸν ἀ­γα­κλυ­τὸν ἐ­κεῖ­νον Ἑλ­λά­δος γε­ω­γρα­φι­κὸν πί­να­κα καὶ ἄλ­λα βι­βλιά­ρι’ ἄτ­τα, ἤ τοι πα­ρα­κμα­ζού­σης ἐν αὐ­τῷ ἤ­δη τῆς πρὸς Ἀ­φρο­δί­την ὁρ­μῇς, ἢ πρὸς ἄλ­λα μεί­ζω τῇ δι­α­νοί­ᾳ τρα­πεὶς καὶ τῶν προ­τέ­ρων λαμ­πρό­τε­ρα, οὐκ ἐ­ρω­τι­κὰ ἔ­τι οὐ­δ’ οὕ­τως ἐ­ξί­τη­λα καὶ τῷ κοι­νῷ βί­ῳ παν­τά­πα­σιν ἄ­χρη­στα, ἀλ­λὰ κα­λά τε καὶ δι­δα­κτι­κὰ καὶ τοις πολ­λοῖς ὁ­πω­σοῦν λυ­σι­τε­λῆ τύ­ποις ἐ­ξέ­δω­κεν˙ οἵ­α ἐ­στὶν αὐ­τοῦ ἡ Φυ­σι­κὴ καὶ τῆς τοῦ Νέ­ου Ἀ­να­χάρ­σι­δος ἱ­στο­ρί­ας τό­μος ὁ τέ­ταρ­τος καὶ ἄλ­λα τού­τοις πα­ρεμ­φε­ρῆ, ἐξ ὧν δὴ καὶ ἅ­λις ἀρ­γυ­ρί­ων δι­ε­καρ­πώ­σα­το17.
Στην πραγματικότητα, ο Ρήγας όχι μόνο δεν ήταν ενδεής, αλλά αντίθετα διέθετε σημαντική ακίνητη περιουσία στη Βλαχία και μάλλον υψηλή θέση στην αυλή των Οσποδάρων18. Πρόκειται για το κλασικό αντεπαναστατικό σχήμα που αποδίδει στους επαναστάτες άστατο και έκφυλο βίο, ενώ η έλλειψη χρημάτων και ιδιοκτησίας τους στρέφει σε τυχοδιωκτικά εγχειρήματα. Και μια και τα χρήματα που του προσπόρισαν οι εκδόσεις του δεν αρκούσαν στις πολυτελείς του έξεις, αποφάσισε να βρει μια προσφορότερη μέθοδο για να τις καλύψει, δηλαδή να αποπειραθεί την… ανατροπή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας! Και είτε θα κατόρθωνε να γίνει τύραννος της Ελλάδος, όπως ο Ροβεσπιέρος ή ο Ναπολέων στη Γαλλία, αν ευοδώνονταν τα σχέδιά του, είτε θα γινόταν πάμπλουτος από τα χρήματα που θα είχε συγκεντρώσει από τους αφελείς χρηματοδότες των τυχοδιωκτικών του επιχειρήσεων.
Δυ­οῖν γὰρ θά­τε­ρον, ὡς ἔ­οι­κε, δι αὐ­τῆς ἤλ­πι­σεν ὁ χρυ­σοῦς˙ ἢ τοι ­μέ­γας τις αὐ­τὸς ἐν Ἑλ­λά­δι γε­νέ­σθαι τύ­ραν­νος, ὡς ἐν Γαλ­λί­ᾳ ὁ Ῥε­βε­σπι­έ­ριος, ἢ Να­πο­λέ­ων τις αὐ­το­κρά­τωρ, τῶν σκο­που­μέ­νων εὖ τε δι­εκ­πε­ραι­νο­μέ­νων καὶ κα­τ’ εὐ­χήν, ἤ, τού­των ἀ­πο­τυ­χών, κἂν ζά­πλου­τός τις καὶ κτη­μα­τί­ας γε­νό­με­νος, ἐξ ὧν ἂν πα­ρὰ τῶν πολ­λῶν ἐ­π’ ἐ­λευ­θε­ρί­ας προ­φά­σει ἔν­θεν κἀ­κεῖ­θεν συλ­λέ­ξαι­το ἀρ­γυ­ρί­ων, εὐ­πό­ρως μά­λα καὶ δα­ψι­λῶς τὸ λοι­πὸν δι­α­βι­ώ­ναι τοῦ βί­ου, ὅ­πῃ ἂν βού­λοι­το19.
Οι δε λόγοι της εναντίωσης στα κηρύγματα της ελευθερίας του Ρήγα είναι ότι, εξαιτίας του χαρακτήρα «τοῦ Γένους, ἂν μείνῃ μίαν ἡμέραν ἐλεύθερον, κινδυνεύ’ εἰς ἐσχάτην ἀπώλειαν» 20:
Διὸ οὒ­τ’ εὔ­χο­μαι οὔ­τε συμ­φέ­ρον στο­χά­ζο­μαι εἰς αὐ­τὸ τὸ Γέ­νος ἐ­λευ­θε­ρί­αν, ἀλ­λὰ μά­λι­στα πα­ρα­κα­λῶ τὸν ἅ­γιον Θε­ὸν ν’­αὐ­ξά­νῃ καὶ να στε­ρε­ώ­νη τὸ ὑ­ψη­λὸν κρά­τος τῆς ἐ­πι­ει­κε­στά­της αὐ­τῆς Μο­ναρ­χί­ας, ὥ­στε τὸ Γέ­νος ἀ­φοῦ φω­τι­σθὴ καὶ στο­λι­σθή,να μὴ ὑ­πό­κει­ται εἰς ἅλ­λου Γέ­νους ἐ­ξου­σί­αν, ἀλ­λ’ εἰς τῶν ὁ­μο­γε­νῶν τού­των ἀ­κε­ραί­ων Ὀ­θω­μα­νών, μὲ τοὺς ὁ­ποί­ους ἄ­νω­θεν κ’ ἐξ ἀρ­χῆς συμ­βα­σι­λεύ­ει πε­ρισ­σό­τε­ρον πά­ρεξ ὑ­πό­κει­ται 21.
Ο Περδικάρης με ελεύθερη προαίρεση –και όχι σε δημόσιες δηλώσεις ή έγγραφα εκκλησιαστικών ή κοσμικών αξιωματούχων– εύχεται απερίφραστα τη μακροημέρευση της οθωμανικής κυριαρχίας, ενώ είναι ίσως ο μόνος Έλληνας συγγραφέας της εποχής του ο οποίος θεωρεί τους Τούρκους «ομογενείς», με τους οποίους «συμβασιλεύουν» οι Έλληνες, αναπτύσσοντας πρώιμα το σχήμα μιας οθωμανικής «ελληνοτουρκικής πολιτοφροσύνης», την οποία απειλεί το άφρον εγχείρημα του Ρήγα. Και τα επιχειρήματα είναι κυριολεκτικώς διαχρονικά. Οι Έλληνες διαβιούν σχεδόν αυτόνομοι στο εσωτερικό της Αυτοκρατορίας, ενώ, σε ορισμένες περιοχές, όπως στη Μολδοβλαχία, διαπολιτεύονται «ἐ­λευ­θέ­ρως καὶ ἀ­κω­λύ­τως», ενώ καταστρέφονται όχι από την πλεονεξία των Οθωμανών, αλλά συνεπεία «τῆς τῶν ἰ­θα­γε­νῶν κα­κί­ας καὶ τῆς τῶν ἐ­πα­ρά­των προ­έ­δρων φαυ­λό­τη­τος»:
Πό­λεις δὲ καὶ κῶ­μαι καὶ ἐ­παρ­χί­αι ὁ­λό­κλη­ροι ὅ­τι πλεῖ­σται ἐν τῇ Ἑλ­λά­δι ἐν­ταῦ­θα εἰ­σὶν τῷ μὲν Ὀ­θω­μα­νῶν με­γά­λῳ βα­σι­λεῖ ὑ­πο­τε­λεῖς, κα­τ’ ἄλ­λον δὲ λό­γον αὐ­τό­νο­μοι, ἅ­τε δὴ ὑ­πὸ προ­έ­δρου χρι­στια­νοῦ καὶ ἰ­θα­γε­νοῦς, ἀλ­λὰ μὴ ὑ­φ’ ἡ­γε­μό­νος Ὀ­θω­μα­νοῦ, δι­οι­κού­με­ναι˙ [ ] Διὸ δὴ καὶ ἔ­ξε­στιν ἐν αὐ­ταῖς, κα­θό­λου μὲν πᾶ­σι τοῖς πο­λί­ταις ἐ­λευ­θέ­ρως καὶ ἀ­κω­λύ­τως δι­α­πο­λι­τεύ­ε­σθαι, ὥ­σπερ ἐν Βλα­χίᾳ καὶ Μολ­δα­βί­ᾳ, ἐν μέ­ρει δ’ ἐ­κα­στῳ­οῦν τῶν πο­λι­τῶν καὶ οἴ­κους ἔ­χειν λαμ­προὺς καὶ λει­μῶ­νας εὐα­νθεῖς καὶ ἀμ­πε­λῶ­νας εὐ­φό­ρους κὰ ἀ­γροὺς καὶ εἴ τι ἄλ­λο συν­τε­λεῖ ἐς κτη­μά­των αὐ­τάρ­κειαν. [ ] Τοια­ῦται δὲ κα­λαὶ κῶ­μαι καὶ πό­λεις ἐ­λεύ­θε­ροι καὶ ἐ­παρ­χί­αι αὐ­τό­νο­μοι πάμ­παν, φεῦ, κα­τε­φθά­ρη­σαν καὶ εἰ­σέ­τι καὶ νῦν κα­τα­φθεί­ρον­ται οὐκ ἀ­πὸ τῆς τῶν κρα­τούν­των Ὀ­θω­μα­νῶν πλε­ο­νε­ξί­ας, ἀλ­λ’ ἀ­πὸ γε τῆς τῶν ἰ­θα­γε­νῶν κα­κί­ας καὶ τῆς τῶν ἐ­πα­ρά­των προ­έ­δρων φαυ­λό­τη­τος22.
Το δε επιχείρημά του περί της «ομογενείας» Ελλήνων και Τούρκων ή μάλλον Οθωμανών, χριστιανών και μουσουλμάνων, μοιάζει ωσάν να προδιαγράφει επιχειρήματα περί της πολιτισμικής και φυλετικής συνάφειας ή και ταυτότητας Ελλήνων και Τούρκων, τα οποία επρόκειτο να επαναληφθούν στη συνέχεια. Ο Περδικάρης, ως πρώιμος «εθνοαποδομιστής» και οπαδός της υπέρβασης των «εθνικών ταυτοτήτων», ανάγει την ανάμειξη Ελλήνων και Ασιανών στην αρχαιότητα. Οι Έλληνες «οἱ πε­ρὶ τὴν Μι­κρὰν Ἀ­σί­αν οἰ­κοῦν­τες οὕ­τω πως καὶ πά­λαι πο­τὲ δι­ε­πο­λι­τεύ­ον­το», «ἐν πο­λι­τεί­αις [ ] ὑ­πο­τε­λέ­σι τῷ με­γά­λῳ βα­σι­λεῖ τῆς Περ­σί­ας». Και επειδή Έλληνες και Πέρσες συγκρούονταν και «ὁ μέ­γας Περ­σί­ας βα­σι­λεὺς τῇ τῶν Ἑλ­λή­νων ἐ­λευ­θε­ρί­α συ­νε­χῶς ἐ­πε­βού­λευ­εν» οι δε «Ἕλ­λη­νες πολ­λά­κις ἐ­πὶ τὴν Περ­σί­αν ἐ­στρά­τευ­ον καὶ τοὺς τό­πους κα­τε­ληΐ­ζον­το», «ὁ Φι­λί­ππου Ἀ­λέ­ξαν­δρος με­τ’ οὐ πο­λὺ κα­τὰ τῆς Περ­σί­δος στρα­τεύ­σας, τὸ τῶν Ἑλ­λή­νων ἐ­κεῖ­σε γέ­νος ἐκ­κο­μί­σας, ἔ­γνω τῷ τῶν Περ­σῶν ἐγ­κα­τα­μῖ­ξαι, ὡς ἂν ἐς τοὐ­πιὸν κα­τα­παύ­σαι­το τὴν με­τα­ξὺ τῶν δύ­ο τού­των γε­νῶν ἀν­τι­πά­θειαν». Και επειδή ο Μέγας Αλέξανδρος, που σκόπευε να αναμείξει Έλληνες και Πέρσες, ώστε να πάψει η αντιπαλότητα μεταξύ τους, «τὸ ζῆν ἐ­κμε­τρήσ­ας, ἡ­μι­τε­λὲς τὸ ἔρ­γον ἐγ­κα­τα­λέ­λοι­πε», ανέλαβε να το ολοκληρώσει ο «Σουλ­τὰν Μεχ­μὲτ, τὴν Κων­σταν­τί­νου πό­λιν ἑ­λῶν καὶ τὸ τῶν Περ­σῶν γέ­νος ἐγ­κα­τα­μί­ξας τῷ τῶν Ἑλ­λή­νων».
Έτσι, λοιπόν, οι ευγενέστεροι των Ελλήνων ασπάστηκαν τον μωαμεθανισμό «οἱ μὲν δυ­νά­μει πρού­χον­τες καὶ ἐ­πὶ γέ­νους λαμ­πρό­τη­τι σε­μνυ­νό­με­νοι, τὴν τοῦ Σουλ­τά­νου θρη­σκεί­αν ἠ­σπά­σαν­το» ενώ πιστός στον χριστιανισμό έμεινε μόνον ο κατώτερος λαός. Κατά συνέπεια, η κυριαρχία των Τούρκων στηρίζεται σε πραγματικές βάσεις και οι άρχοντες διαφέρουν από τους αρχόμενους μόνο ως προς τη θρησκεία και παραμένουν «ὁ­μο­γε­νεῖς» οι οποίοι συμπάσχουν ο ένας τον άλλο «ξυ­ναλ­γοῦ­σιν ἐ­φ’ οἷς ἑ­κά­τε­ροι πά­σχου­σιν» 23 .
Έτσι, για τον Περδικάρη, δεν υπάρχει «εθνική» διαφοροποίηση Ελλήνων και Τούρκων, ανήκουν και οι δύο στο ίδιο έθνος και διαφέρουν μόνο κατά τη θρησκεία. Με κυριολεκτικά μακιαβελικό τρόπο χρησιμοποιεί το σχήμα του Ρήγα, που καλεί σε επανάσταση χριστιανούς και μουσουλμάνους, για να απορρίψει την ανάγκη οποιασδήποτε επαναστατικής ενέργειας. Χρησιμοποιώντας το παράδειγμα των Γερμανών ή των Γάλλων, που δεν αλλάζουν εθνική ταυτότητα, άσχετα με το αν είναι καθολικοί, λουθηρανοί ή καλβινιστές, συμπεραίνει πως «ἡ τῆς θρη­σκεί­ας δι­α­φο­ρὰ τὴν τοῦ γέ­νους φύ­σιν οὐ­δα­μῶς με­τα­βάλ­λει»· όπως ακριβώς «ὁ Γερ­μα­νός, οὕ­τως ἢ ἄλ­λως φρο­νῶν, Γερ­μα­νὸς τὸ γέ­νος ἐ­στίν», κατά τον ίδιο τρόπο «καὶ ὁ Ἕλ­λην, οὕ­τως ἢ ἄλ­λως φρο­νῶν, Ἕλ­λην ἐ­στίν, ᾗ πέ­φυ­κε». Και βέβαια είναι προτιμότερο να υποτάσσεσαι «ὑ­πὸ τῇ τῶν ὁ­μο­γε­νῶν ἐ­ξου­σί­ᾳ, κἂν ἑ­τε­ρό­θρη­σκοι ὦ­σιν», πα­ρά να υ­πό­κει­σαι σε ε­ξου­σί­α «ὁ­μο­θρή­σκων ἀλ­λο­γε­νῶν», η ο­ποί­α θα ο­δη­γού­σε σε ­«ἐ­σχά­τη τῶν Ἑλ­λή­νων φθο­ρά καὶ παν­τε­λὴ(ς) τοῦ ἔ­θνους ἀ­πώ­λεια, εἴ­περ ἄν ἡ Ἑλ­λάς καὶ πολ­λοῖς ἄλ­λοις δι­ε­με­μέ­ρι­στο». Δεν πρέπει λοιπόν οι Έλληνες να παρασύρονται από τις σειρήνες των ομοδόξων, αλλά αλλογενών Ρώσων, αλλά είναι προτιμότερο να παραμένουν κάτω από «ευμενέστερο» ζυγό των ομογενών… Τούρκων! Βέβαια, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως ο Περδικάρης βρέθηκε για πολλά χρόνια στην υπηρεσία ανώτερων Τούρκων αξιωματούχων: αρχικώς του Μουχτάρ πασά στη Θεσσαλία ή τη Ναύπακτο, μετά δε το 1811 υπό τον Ζελιαδίν μπέη, γαμπρό του Αλή πασά, για τέσσερα χρόνια στην Αχρίδα, και στο Μοναστήρι υπό τον Κιρίμ μπέη24. Εξάλλου, η οθωμανική εξουσία είναι επιεικής, ιδιαίτερα έναντι των Ελλήνων, οι οποίοι υποφέρουν δεινά, μάλλον εξαιτίας των ξένων και των επεμβάσεών τους, καθώς και εξαιτίας της κακοδιοίκησής τους από τους Έλληνες προύχοντες.
Οι Έλ­λη­νες μάλλον συμβασιλεύουν με τους Τούρκους: «οὐ το­σού­τῳ ὑ­πεί­κου­σι τοῖς Ὀ­θω­μα­νοῖς», «ὅ­σῳ μᾶλ­λον ξυμ­βα­σι­λεύ­ου­σιν», όπως μαρτυρούν τα προνόμια του Πατριαρχείου και της Εκκλησίας, οι ηγεμονίες της Μολδοβλαχίας και η αυτοδιοίκηση εκτεταμένων περιοχών. Η δε τουρκική διοίκηση είναι ηπιότερη από οποιαδήποτε άλλη έναντι των Ελλήνων γι’ αυτό «μή­τε στρα­το­λο­γεῖ ἐξ αὐ­τῶν» ούτε εισπράττει, «συ­νε­χεῖς καὶ με­γά­λους φό­ρους, ὡς ἀλ­λα­χό­σε ἄλ­λοι βα­σι­λεῖς». Και εάν οι Έλληνες πληρώνουν το «ασήμαντο» χαράτσι, αυτό δεν γίνεται διότι οι Τούρκοι υπέταξαν ενόπλως τους Έλληνες, αλλά διότι «οἱ τῶν νῦν Ἑλ­λή­νων προ­πά­το­ρες ὅ­τι πλεῖ­στα τὴν Ἀ­σί­αν πά­λαι ἠ­δί­κη­σαν, πολ­λά­κις αὐ­τῆς τοὺς τό­πους ὑ­π’ Ἀ­γη­σι­λά­οις καὶ Κλε­άρ­χοις καὶ Ἀ­λε­ξάν­δροις λε­η­λα­τή­σαν­τες καὶ ἂ­πει­ρ’ ἄτ­τα, ὥ­σπερ λῃ­σταί, λα­φυ­ρα­γω­γή­σαν­τες.» Επειδή λοιπόν οι αρχαίοι Έλληνες είχαν αδικήσει και λεηλατήσει τους Πέρσες, γι’ αυτό και οι Τούρκοι, ως απόγονοι των Περσών, απόλυτως δικαιολογημένα, «πά­νυ εἰ­κό­τως», ζητούν από μας να αποδώσουμε όσα είχαν αρπάξει οι πρόγονοί μας από τον Πέρση βασιλέα! [«ἡ­μῖν τα­νῦν ἀ­πο­τί­σαι ὡς ἀ­πο­γό­νοις ὀ­φεί­λε­ται, ὅ­σα ἐ­κεῖ­νοι τό­τε τὸν μέ­γαν τῆς Περ­σί­δος βα­σι­λέ­α ἠ­δί­κη­σαν»25.]
Ωστόσο ο Περδικάρης δεν περιορίζεται στα επιχειρήματα περί «ομογένειας» Ελλήνων και Τούρκων για να απορρίψει το διάβημα του Ρήγα, αλλά καταφεύγει και στα εντελώς αντίθετα επιχειρήματα (!), υποστηρίζοντας πως η ανομοιογένεια των πληθυσμών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας δεν μπορούσε να επιτρέψει την ευόδωση ενός ανάλογου επαναστατικού εγχειρήματος. Όταν μάλιστα «ἐν Ἑλλάδι, ἐνταύθα, Ἕλληνες μέν εἰσιν καὶ πάνυ ὀλίγοι», «τὸ δε πλεῖστον βάρβαρος όχλος ἐκ ποικίλων άλλων εθνῶν απαιδεύτων συγκείμενος». Πώς λοιπόν θα καταστεί δυνατόν, με το κήρυγμα ενός ανθρώπου, να συμπαραταχθούν και να πολεμήσουν όλοι αυτοί οι διαφορετικοί λαοί, [«ὑ­πὸ τῆς σο­φῆς αὐ­τοῦ δη­μη­γο­ρί­ας αὐ­τί­κα δι­ε­γερ­θέν­τες ἁ­πα­ξά­παν­τες, Ἕλ­λη­νες, Ἀλ­βα­νοί, Βούλ­γαρ­οι, Ἑ­βραῖ­οι, Ἀρ­μέ­νιοι καὶ τού­των ὅ­σοι τά του Μω­ά­μεθ πρε­σβεύ­ον­τες Ὀ­θω­μα­νῶν φέ­ρου­σιν ὄ­νο­μα» 26] με το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο και την ανομοιογένεια που τους χαρακτηρίζει;
Τέλος, για να αποδείξει το ανέφικτο του εγχειρήματος, προβαίνει και σε ανάλυση της διεθνούς πολιτικής συγκυρίας, υποστηρίζοντας πως πιθανή γαλλική συνδρομή στο επαναστατικό διάβημα του Ρήγα θα προκαλούσε την αντισυσπείρωση των λοιπών μεγάλων δυνάμεων και θα οδηγούσε στη σύναψη συμμαχίας ανάμεσα στην Υψηλή Πύλη, τους Άγγλους και τους Ρώσους –όπως και πράγματι έγινε, μετά την εκστρατεία του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο– η οποία και θα καταδίκαζε οποιοδήποτε ελληνογαλλικό επαναστατικό εγχείρημα:
Ἀλ­λ’ εἴ γε ὁ ἀρ­χι­στρά­τη­γος Μα­γδο­νά­λος ἐς Πε­λο­πόν­νη­σον τό­τε δι­α­πλεύ­σας ἀ­πό­βα­σιν ἐ­ποι­ή­σα­το, ἑ­τέ­ρω­θεν δέ, τοῦ Ῥή­γα στρα­τη­γοῦν­τος, καὶ οἱ συ­νω­μό­ται Ἕλ­λη­νες ἐ­κεῖ­σε εἰ­σέ­βα­λον, αὐ­τί­κα ὁ μέ­γας τῶν Ὀ­θω­μα­νῶν αὐ­το­κρά­τωρ, τὰ τοια­ῦτα πυ­θό­με­νος, τὰς μὲν με­τὰ Γάλ­λων σπον­δὰς ἔ­λυ­σεν ἄν, τῇ δὲ Ῥωσ­σί­ᾳ καὶ Ἀγ­γλί­ᾳ ξυμ­μα­χί­αν ποι­η­σάμε­νος, οἰ­κεί­αις τε αὑ­τοῦ ναυ­σὶ καὶ ἀγ­γλι­καῖς τε καὶ ῥωσ­σι­καῖς ἔκ τε γῆς καὶ θα­λάσ­σης αὐ­τοὺς ἀ­πε­κλεί­σα­το. Τὶ δὲ τό­τε καὶ οἱ Γάλ­λοι ἐ­ποί­η­σαν καὶ οἱ συ­νω­μό­ται, κἂν ὅ­σοι πο­τ’ ἂν εἴ­η­σαν Ἕλ­λη­νες, ὑ­πὸ τρι­ῶν καὶ τη­λι­κού­των πο­λε­μού­με­νοι αὐ­το­κρα­τό­ρων δυ­νά­με­ων; 27
Η αδυναμία αυτοκυβέρνησης
Επιμένουμε ιδιαίτερα στην περίπτωση του Μιχαήλ Περδικάρη, διότι δεν αποτελεί μια προσωπική ή ιδιόμορφη περίπτωση, όπως συχνά αναφέρεται. Μάλιστα, στη λογική της ιδιορρυθμίας του, οι αναφορές στο έργο και την ιδεολογία του παραμένουν μάλλον περιστασιακές και ανεκδοτολογικές, ακόμα και μετά την έκδοση του χειρογράφου του –παρότι ο Ερμήλος του αναφέρεται και παρατίθεται σε πολλές ανθολογίες28. Ο Δημήτρης Καραμπερόπουλος αναφέρεται έστω και συνοπτικά σε αυτόν και ο Λουκάς Αξελός εκτενέστερα. Και όμως ο Περδικάρης υπήρξε γνωστός λόγιος, τόσο ώστε ο Κωνσταντίνος Οικονόμος να αναφέρεται σε αυτόν ως έναν από τους σημαντικότερους της εποχής του, δίπλα στον Βηλαρά και τον Χριστόπουλο: «Καὶ σήμερον εἰς τὴν ἤδη σὺν θεῷ ἀρχίσασαν ἀναγέννησιν τῆς Ἑλλάδος, ἡ Ἤπειρος καυχᾶται εἰς τοὺς Βελλερὰς καὶ Χριστοπούλους της, ἡ Θεσσαλία καὶ ἡ Μακεδονία εἰς τοὺς Περδικάρας καὶ Σακελλαρίους της»29.
Διαβάσαμε ήδη τις αναφορές του Δημήτρη Καραμπερόπουλου, ενώ ο Λουκάς Αξελός ορθά επισημαίνει:
Εντούτοις, σαφές είναι, [ ] ότι κάτω από το κοχλάζον αντιδιαφωτιστικό-αντιεπαναστατικό πά­θος, ανευρίσκονται στοιχεία κριτικής που δεν είναι καθόλου αβάσιμα και που υπό μία διαφορετική σκοπιά θα μπορούσαν να χρησιμοποιη­θούν ακόμα και επ’ ωφελεία του εθνικού-απελευθερωτι­κού αγώνα.
Πραγματικά, τόσο η κριτική στάση του απέναντι στον ρόλο των μεγάλων δυνάμεων, όσο και η ρεαλιστική διαπίστωση των ορίων που μπορεί να είχε μια αντιοθωμανική συμμαχία, αλλά και η γενικότερη επιφύλαξη στην άκριτη αποδοχή των εξ Εσπερίας αντιλήψεων, είχε βάση και αντανακλούσε, ως ένα βαθμό, τα αρνητικά αισθήματα που το υπόδουλο έθνος είχε βιώσει μετά από απανωτές διαψεύσεις30.
Οι σχέσεις του με το διαφωτιστικό και κοραϊκό στρατόπεδο επιβεβαιώνονται και από το γεγονός ότι προσπαθούσε να πείσει τον Άνθιμο Γαζή να εκδώσει τον Ερμήλο31 του, ο «Λόγιος Ερμής» αναφέρεται στο συγγραφικό του έργο32, ενώ ήταν μέλος της «Φιλομούσου Εταιρείας» και γι’ αυτό θεωρήθηκε ύποπτος (!) από την αυστριακή αστυνομία33.
Ο Περδικάρης αποτελεί το πρότυπο μιας μορφής Νεοέλληνα διανοουμένου, λογίου και πολιτικού, που κατά βάθος τρέφει βαθύτατη περιφρόνηση προς τους συμπατριώτες του, τους θεωρεί ανίκανους να αυτοκυβερνώνται, ως μια εκφυλισμένη εκδοχή των αρχαίων Ελλήνων, και γι’ αυτό προκρίνει μάλλον την υπαγωγή τους υπό την οθωμανική κυριαρχία –δεδομένου μάλιστα ότι οι Οθωμανοί Τούρκοι δεν είναι παρά Έλληνες– ή αργότερα στις νεώτερες μετενσαρκώσεις του υπό την αγγλική, τη γαλλική, την αμερικανική, κ.λπ. Ο Περδικάρης σφραγίζεται από μια πεσιμιστική αντίληψη της ιστορίας, ως προς το ελληνικό έθνος που ακολουθεί μια καθοδική πορεία, και γι’ αυτό στρέφεται με τόση βιαιότητα εναντίον του Ρήγα, που το παρασύρει σε περιπέτειες. Το δίδαγμα είναι απλό και σαφές. Οι Έλληνες είναι ικανοί για παραγωγή πολιτισμικών αγαθών, αλλά είναι ανίκανοι για πολιτική δημιουργία και κατά συνέπεια πρέπει να υπόκεινται πολιτικά εις άλλους ικανότερους από τους ίδιους. Οι αυθεντικοί Έλληνες, δηλαδή οι αρχαίοι Έλληνες,
Ἠ­σθάν­θη­σαν τὴν ὑ­πε­ρο­χὴν τῆς μα­θή­σε­ως κ’ ἔ­τρε­ξαν εἰς ὅ­λα τὰ μέ­ρη παν­τοῦ νὰ συ­νά­ξω­σιν ἀ­π’ ὅ­λον τὸν κό­σμον τάς ἐ­πι­στή­μας, αἱ ὁ­ποῖ­αι τό­τε κα­τ’ ἀρ­χὰς εὑ­ρί­σκον­το ὡς ἀρ­χαὶ καὶ στοι­χεῖ­α ἔν­θα κα­κεῖ­σε εἰς δι­ά­φο­ρα ἔ­θνη δι­ε­σπαρ­μέ­ναι ἀ­τε­λεῖς καὶ ἀ­σύ­στα­τοι. Καὶ οὕ­τως ἀ­φοῦ τάς πα­ρέ­λα­βαν, τάς ἐ­ξη­κρί­βω­σαν μ’ ἐ­κεί­νην τὴν Ἑλ­λη­νι­κὴν τῶν ἀγ­χί­νοι­αν κ’ ἐ­στά­θη­σαν ἀρ­κε­τοί να τάς φέ­ρω­σιν εἰς μί­αν τοια­ύτην τε­λει­ό­τη­τα, εἰς τὴν ὁ­ποί­αν δεν ἠμ­πο­ροῦ­σεν πο­τὲ, κα­θὼς δεν ἠμ­πό­ρε­σε καὶ με­τέ­πει­τα μέ­χρι τῆς σή­με­ρον, νὰ τὰ φέ­ρῃ κα­νὲν ἄλ­λον ἔ­θνος τοῦ κό­σμου. [ ]
Ἓν ὅ­μως τοῦ­το ἐ­στά­θη εἰς τὸ μέ­γα κ’ ἔν­δο­ξον γέ­νος αὐ­τὸ ὡς ἐ­λάτ­τω­μα, τὸ ὁ­ποῖ­ον ἠ­μαύ­ρω­σε τὴν δό­ξαν του καὶ τὸ ἐ­κρέ­μνι­σε πολ­λά­κις εἰς πα­ρα­κμήν, ἡ κα­τη­ρα­μέ­νη δι­χό­νοι­α… Οὕ­τω δι­ε­μά­χον­το ἀ­νά­με­σον των, κ’ εὑ­ρέ­θη­σαν ἀ­δύ­να­τοι ἐ­πὶ Ἀ­λε­ξάν­δρου, καὶ ὑ­πε­τά­χθη­σαν εἰς τὸ κρά­τος του· οὕ­τω δι­ε­μά­χον­το καὶ με­τὰ τὸν θά­να­τον τοῦ Ἀ­λε­ξάν­δρου κ’ ἐ­δου­λώ­θη­σαν εἰς τοὺς Ῥω­μαί­ους34.
Έ­νας συ­ν­τη­ρη­τι­κός δι­α­νο­ού­με­νος ό­πως ο Περ­δι­κά­ρης συμ­με­ρί­ζε­ται την ά­πο­ψη του Κο­ραή πε­ρί της «υ­πο­τα­γής» των Ελ­λή­νων στους Μα­κε­δό­νες και με­τέ­πει­τα στους Ρω­μαί­ους, κα­τά συ­νέ­πεια και τους Βυ­ζαν­τι­νούς. Ω­στό­σο, η πο­λι­τι­σμι­κή α­νω­τε­ρό­τη­τα των Ελ­λή­νων εί­χε ως συ­νέ­πεια να κυ­ρι­αρ­χή­σουν διά της παι­δεί­ας πά­νω στους ί­διους τους κα­τα­κτη­τές τους. Εντέλει, η θεία πρόνοια τους υπέβαλε σε μια ακόμα δοκιμασία, «νὰ ἐπιβεβαιώσωσι καὶ ὑποκάτω εἰς μίαν ἀλλογενῆ καὶ ἐτερόθρησκον βασιλείαν αἰχμάλωτοι τὴν φιλόκαλὸν των ἐπιμονὴν καὶ ἀδιάσειστον καρτερίαν». Δηλαδή, πίσω από τη λυσσαλέα επίθεση του Περδικάρη κατά του Ρήγα κρύβεται μια φιλοσοφία της ιστορίας και μια ολοκληρωμένη πολιτική αντίληψη, που θεωρεί τους Έλληνες ικανούς για πολιτισμική ηγεμονία και μόνο, και ανίκανους για μια αυτεξούσια πολιτειακή πορεία. Και ναι μεν η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία μετεξελίχθηκε σε βυζαντινή, ωστόσο αυτό συνέβη διότι οι Έλληνες «πα­ρέ­λα­βαν ἀ­π’ ­αὐ­τοὺς (τοὺς Ῥω­μαί­ους) καὶ μί­αν βα­σι­λεί­αν ὡς ἕρ­μαι­ον»35. Κάτι ανάλογο φαίνεται να προσδοκά και πάλι ο Περδικάρης, την παράδοση της βασιλείας των Οθωμανών στους Έλληνες «ὡς ἕρ­μαι­ον». Γι’ αυτό και η επιμονή του για την ενίσχυση της παιδείας των Ελλήνων, που επαναλαμβάνεται αδιάκοπα σε όλα τα έργα του, ως οχήματος για την πολιτισμική ηγεμόνευση των Ελλήνων στο εσωτερικό της Αυτοκρατορίας. Εξ ου και οι λυσσαλέες επιθέσεις κατά του Ρήγα, τα εγχειρήματα του οποίου έθεταν σε κίνδυνο αυτή τη φαναριώτικη «νεο-οθωμανική» στρατηγική. Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως, λιγότερο απροκάλυπτα ή εξίσου ανοικτά, ανάλογη στρατηγική είχαν πολλοί Φαναριώτες ιεράρχες και λόγιοι του υπόδουλου ελληνισμού, ενώ οι περισσότεροι θα αντιταχθούν μέχρι το τέλος στην κήρυξη της Επανάστασης του ’21. Έστω και αν εκ των υστέρων θα συμμετάσχουν και κάποτε θα μαρτυρήσουν γι’ αυτήν. Η ιδιαιτερότητα και η σημασία του Περδικάρη είναι η απροκάλυπτη διακήρυξη της εθελοδουλείας και οι ανοικτές επιθέσεις ενάντια στον Ρήγα, που ως ήρωα και μάρτυρα του γένους, ακόμα και όσοι στρέφονταν εναντίον του, δεν τολμούσαν να εκστομίσουν δημοσίως.
Εξάλλου, ο Περδικάρης είχε γνωρίσει τον Ρήγα και ίσως υπήρχαν και πολύ περισσότερες σχέσεις, τουλάχιστον με τον κύκλο, ή ακόμα και την «εταιρεία» του Ρήγα, ώστε να έχει άμεση γνώση των σχεδίων και των ενεργειών του. Αυτό συνάγεται από πληθώρα έμμεσων στοιχείων, που αφορούν πρωτίστως τη σχέση του με τον Γεώργιο Σακελλάριο. Κατ’ αρχάς με τον συντοπίτη του Σακελλάριο βρίσκονται μαζί στο Βουκουρέστι όπου γνωρίζονται με τον Καταρτζή, τον Ρήγα και άλλους οπαδούς του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης.
Οι δύο αδερφικοί φίλοι36 φεύγουν την ίδια περίπου περίοδο από το Βουκουρέστι για να σπουδάσουν ιατρική –ίσως ο Περδικάρης να προηγείται επ’ ολίγον. Ο Σακελλάριος στη Βιέννη όχι μόνο πραγματοποιεί τις εκδόσεις που προαναφέραμε, αλλά μαζί με άλλους γιατρούς ή φοιτητές ιατρικής συμμετέχουν στην επαναστατική δραστηριότητα. Δύο απ’ αυτούς θα συλληφθούν και θα οδηγηθούν στον θάνατο, ο Δημήτριος Νικολίδης και ο Ιωάννης Εμανουήλ, ενώ ο Σακελλάριος, ο Πολύζος και ο Καρακάσης θα διασωθούν. Ο Σακελλάριος θα καταφύγει στο Αυτοκρατορικό Νοσοκομείο και, υπό την προστασία του Πέτρου Φρανκ, αρχίατρου της αυτοκρατορικής αυλής, θα διαφύγει τη σύλληψη και τον θάνατο, παρότι ο σύντροφος του Ρήγα από τη Σιάτιστα, Θεοχάρης Τουρούντζιας, στην κατάθεσή του, «ομολογεί ότι έλαβε προς αντιγραφήν παρά του (Γεωργίου) Σακελλαρίου το στασιαστικόν άσμα “Ως πότε παλληκάρια”, ότι έψαλε τούτο μετ’ αυτού και των ενταύθα ευρισκομένων φοιτητών της ιατρικής Καρακάση και Παναγιώτου»37. Ο Φρανκ ήταν φίλος του Ρήγα και είχε εξετάσει κατόπιν παρακλήσεώς του και τον Περραιβό. Όμως ο Περδικάρης, στον Ερμήλο του, αναφέρει τον Φρανκ το 1795 στην Παβία ως υπερασπιστή του «καὶ τότε ὁ Φρανκ ἐξέστη, ἐκεῖνος ὁ κλεινὸς»38. Είναι προφανές λοιπόν πως ο Περδικάρης κινείται σε κύκλους παραπλήσιους με εκείνους όπου κινούνταν ο Ρήγας, παρότι είναι άγνωστη η θέση που είχε πάρει. Μπορούμε να κάνουμε πλήθος υποθέσεις. Σημασία έχουν τα πολιτικά συμπεράσματα που συνάγει και πολύ περισσότερο, για μας, οι δύο αντίθετοι δρόμοι που επέλεξαν δύο λόγιοι Έλληνες, ο Ρήγας, εκείνον της επανάστασης, ο Περδικάρης, της εθελοδουλίας, η οποία και θα τον καταδικάσει στην αφάνεια.

Παραπομπές

1. Το χειρόγραφο του λιβέλου κατά του Ρήγα εξέδωσε για πρώτη φορά ο Λ. Βρανούσης. [Βλέπε Μιχαήλ Περδικάρης, «Ρήγας ή κατά ψευδοφιλελλήνων», επιμέλεια Λέανδρος Βρανούσης, Επετηρίς του Μεσαιωνικού Αρχείου, τόμος 11(1961), Αθήνα 1997.]
2. Δημ. Καραμπερόπουλος , «Η άδικη κρίση του Ιωαν. Φιλήμονος για τον επαναστάτη Ρήγα Βελεστινλή», περιοδ. Θεσσαλικό Ημερολόγιο, Λάρισα 2000, σσ. 257-272, ανάτυπο Αθήνα 2000.
3. Το έμμετρο, Ερμήλος ή Δημοκριθηράκλειτος, είναι το γνωστότερο έργο του και αποτελεί μια σκληρή σάτιρα των ηθών της ανώτερης τάξης και των Φαναριωτών της εποχής, στις ηγεμονίες και την Κωνσταντινούπολη.
4. Μιχαήλ Περδικάρης, Προδιοίκησις εις τον Ερμήλον ή Δημοκριθαράκλειτον, 1817.
5. Μιχαήλ Περδικάρης, «Ρήγας ή κατά ψευδοφιλελλήνων», ό.π., σ. 68.
6. Αγγελική Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη, «Οι οικογένειες Λικινίου και Περδικάρη», Μεσαιωνικά και Νέα ελληνικά, τόμ. 5ος , Μνήμη Λ. Βρανούση, Ακαδημία Αθηνών, ΚΕΜΝΕ, Αθήνα 1996, σσ. 347-348.
7. Βλέπε, Τρόπαιον εκ της ελλαδικής πανοπλίας κατά των οπαδών του Κοπερνίκου, εν τρισί διαλόγοις, φιλοπονηθέν παρά του διδασκάλου των επιστημών της εν Κωνσταντινουπόλει πατριαρχικής σχολής, Σεργίου Μακραίου, ενεσίη δεσποτική του μακαριωτάτου, θειοτάτου, σοφωτάτου και αγιωτάτου πατριάρχου της αγίας πόλεως Ιερουσαλήμ και πάσης Παλαιστίνης, κυρίου Ανθίμου, Βιέννη 1797. Ο Μακραίος χρημάτισε και σχολάρχηςτης Μεγάλης του Γένους Σχολής
8. Μιχαήλ Περδικάρης, Ερμήλος ή Δημοκριθηράκλειτος, Βιέννη 1817, σσ. 64-66.
9. Κ. Κούμας, Ιστορία των ανθρωπίνων πράξεων, ό.π.,τόμ. ΙΒ΄, σσ. 571, 574.
10. Ο Φιλόλαος ο Κροτωνιάτης (500 π.Χ.), από τον Κρότωνα της Κάτω Ιταλίας, ήταν μαθητής του Πυθαγόρα. Σύμφωνα με τον δοξογράφο Αέτιο, ο Φιλόλαος ήταν ο πρώτος που τόλμησε να υποστηρίξει ότι η Γη δεν βρίσκεται στο κέντρο του κόσμου.
11. Μιχαήλ Περδικάρης, «Ρήγας ή κατά ψευδοφιλελλήνων», ό.π., σ. 50.
12. Μιχαήλ Περδικάρης, «Ρήγας ή…», ό.π., σ. 45.
13. Μιχαήλ Περδικάρης, Ερμήλος…, ό.π, σσ. 64-65.
14. Μιχαήλ Περδικάρης, Ερμήλος…, ό.π, σσ. 64-65.

15. Μιχαήλ Περδικάρης, «Ρήγας ή…», ό.π., σσ. 67-68.
16. Μιχαήλ Περδικάρης, Ερμήλος…, ό.π, σ. 39.
17. Μιχαήλ Περδικάρης, «Ρήγας ή…», ό.π., σσ. 67-68.
18. Μιχαήλ Περδικάρης, «Ρήγας ή…», ό.π., σ. 68.
19. Μιχαήλ Περδικάρης, «Ρήγας ή…», ό.π., σ. 68.
20. Μιχαήλ Περδικάρης, «Ρήγας ή…», ό.π., σ. 22.
21. Μιχαήλ Περδικάρης, «Ρήγας ή…», ό.π., σ. 22.
22. Μιχαήλ Περδικάρης, «Ρήγας ή…», ό.π., σσ. 88, 89.
23. Μιχαήλ Περδικάρης, «Ρήγας ή…», ό.π., σ. 92.
24. Αγγελική Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη, «Οι οικογένειες Λικινίου…», ό.π., σ. 345.
25. Μιχαήλ Περδικάρης, «Ρήγας ή…», ό.π., σσ. 94-95.
26. Μιχαήλ Περδικάρης, «Ρήγας ή…», ό.π., σσ. 72-75.
27. Μιχαήλ Περδικάρης, «Ρήγας ή…», ό.π., σ. 75.
28. Εκτενή αποσπάσματα από τον Ρήγα
29. Κωνσταντίνος Οικονόμος Γραμματικών ή εγκυκλίων παιδευμάτων βιβλία τέσσερα – Βιέννη 1817, σ. κθ΄.
30. Λουκάς Αξελός, Ρήγας Βελεστινλής, Σταθμοί και όρια στην διαμόρφωση της εθνικής και κοινωνικής συνείδησης στην Ελλάδα, Στοχαστής, Αθήνα 2004.

31. Ελένης Σταμπουλίδου, «Ὁ “Ἑρ­μῆ­λος”…», ό.π., σ. 403. Διονύσιος Α. Ζακυθηνός Μεταβυζαντινή και Νεωτέρα Ελληνική Ιστοριογραφία [Από τα Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, 1974].
Βλέπε και Δημ. Καραμπερόπουλος, «Η συνωμοτική δράση του Ρήγα Βελεστινλή. Το σχέδιο μιάς απραγματοποίητης επανάστασης»,
Ιστορικά Θέματα, τεύχ. 41 Ιούνιος 2005, σσ. 65-73.
32. Ερμής ο Λόγιος, ό.π., τόμ. Α΄, 1811, σ. 389.
33.-34. Αγγελική Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη, «Οι οικογένειες …», ό.π., σ. 347.
35. Μιχαήλ Περδικάρης, Προδιοίκησις εις τον Ερμήλον…, ό.π., σσ. 4-8.
36. Μιχαήλ Περδικάρης, Προδιοίκησις εις τον Ερμήλον…ό.π., σ. 12.
37. Ο Γεώργιος Σακελλάριος, στην επιστολή-ποίημά του της 4ης Δεκεμβρίου του 1800 από την Τσαριτσάνη, απαντά στον Περδικάρη ως εξής «ἡ ἐ­πι­στο­λὴ τοῦ ἀ­δελ­φοῦ καὶ φί­λου / Ἀ­σκλη­πια­δου Μι­χα­ήλ, τὴν τέ­χνην συ­να­μίλ­λου», και προφανώς η φιλία τους συνεχίστηκε, δεδομένου ότι ο Σακελλάριος εξέδωκε τα ποίηματά του, ανάμεσά τους και τις επιστολές του Περδικάρη, το 1817, στη Βιέννη, ταυτόχρονα με την έκδοση του Ερμήλου.

38. Βλ. Αιμ. Λεγράνδ-Σπ. Λάμπρου, Ανέκδοτα έγγραφα περί Ρήγα Βελεστινλή και των συν αυτώ μαρτυρησάντων εκ των εν Βιέννη Αρχείων εξαχθέντα, Αθήνησιν 1891, Β΄ επανέκδοση, Επ. Ετ. Μελ. Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, Αθήνα 2000, σελ. 19.
39. Μιχαήλ Περδικάρης, Ερμήλος…, ό.π, σ. 17. [Για τις σχετικές πληροφορίες βλέπε αναλυτικά, Λέανδρος Βρανούσης, Εφημερίς, η αρχαιότερη ελληνική εφημερίδα που έχει διασωθή, Βιέννη 1791-1797. Προλεγόμενα έτος έβδομον 1797, Ακαδημία Αθηνών, Κέντρον Ερεύνης Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού, τόμ. 5, Αθήνα 1995, σσ. 312-317 και 651-662.]