Ελληνική μοναξιά και ενοποίηση

Όπως λέει και ο ποιητής, είμαστε μοναχικοί. Η ιστορία έφερε την Ελλάδα σε μια πολιτιστική, οικονομική και γεωγρα­φική απομόνωση, τέτοια που σπάνια έχουν γνωρίσει άλλες χώρες. Ας την δούμε. Στα ανατολικά μας βρίσκεται ο μουσουλ­μανικός κόσμος με τον οποίο, μέσα από μια συμβίωση αιώνων, έχουμε αρκετά κοινά, αλλά όμως δεν παύουμε να αποτελούμε δύο διαφορετικούς κόσμους από πολιτιστική άποψη και ιστο­ρική παράδοση. Στα βόρεια βρίσκεται ο σλαβικός κόσμος, κόσμος με τον οποίο μας ενώνουν πολλά κοινά, παλιότερα, αλλά σήμερα μας χωρίζουν τόσο το πολιτικό και κοινωνικό καθεστώς όσο και διαφορετικές παραδόσεις, χωρίς βέβαια να ξεχνάμε την τεράστια διαφορά της γλώσσας — τόσο με τους βόρειους όσο και τους ανατολικούς γείτονές μας. Τέλος Δυτι­κά μας — χωρίς όμως να συνορεύουμε μαζί τους — βρίσκεται ο κόσμος της Δύσης — λατινικής και προτεσταντικής — ο κό­σμος με τον οποίο διατηρούμε τις περισσότερες οικονομικές και πολιτιστικές ανταλλαγές, ο κόσμος τον οποίο προσπαθού­με «να φτάσουμε» εδώ και αιώνες και αποτελεί πρότυπο και σημείο αναφοράς. Από παντού λοιπόν σημεία επαφής και δια­φορές, από παντού προσεγγίσεις και ταυτόχρονα απομάκρυνση. Να λοιπόν η ελληνική μοναξιά. Μια χερσόνησος και ένα αρχιπέλαγος αποκομμένα — μετά το 14ο αιώνα —από τα μεγάλα κέντρα του εμπορίου, των ανταλλαγών, της αστικής και καπι­ταλιστικής επανάστασης, υποταγμένα μέχρι το 19ο και τις αρχές του 20ου αιώνα σε ένα παραδοσιακό και ξεπερασμένο Ισλάμ· ξέχωρη από τον βόρειο όγκο των σλαβικών πληθυ­σμών, η ελληνική χερσόνησος, το ελληνικό αρχιπέλαγος εμ­φανίζονται σαν μια πολιτιστική και ιστορική ιδιομορφία. Έ­νας μικρός λαός 10 εκατομμυρίων, υπόλειμμα ενός πολιτισμού που κάποτε αγκάλιαζε τη μισή Μεσόγειο, μοιάζει σαν το ιστο­ρικό απολίθωμα μιας παλιάς ιστορίας που, μέσα από μια πο­ρεία χιλιετηρίδων, διαφύλαξε αυτό το απομεινάρι στον ιστορι­κό χώρο που υπήρξε το κέντρο του παλιού ελληνισμού.

Να λοιπόν η ελληνική μοναξιά, η ελληνική ιδιαιτερότητα. Ας την ξαναδούμε κάται από άλλους όρους — πιο συνολικούς. Η σημερινή Ευρώπη αποτελείται από δύο μεγάλους ανθρώπι­νους όγκους, παρόμοιου μεγέθους και βάρους. Από τη μια τα λατινογενή και γερμανογενή κράτη της δυτικής και κεντρικής Ευρώπης, και από την άλλη τα σλάβικα της Ανατολικής. Πρό­κειται για δύο μεγάλες οικογένειες που μπορούν ίσως να χωρι­στούν σε περισσότερες υπο-ομάδες, αλλά έχουν κάποιες βασι­κές κοινότητες μεταξύ τους. Και στον Νότο, σε μια μικρή χερσόνησο, το ιστορικό απολίθωμα ενός άλλου πολιτισμού, μιας άλλης παράδοσης που έσβησε και άφησε σαν απομεινάρι τη σύγχρονη Ελλάδα. Με γλώσσα, παραδόσεις, ψυχοσύνθεση, ολότελα ιδιόμορφες. Πέρα από Ανατολή και Δύση.

Αυτή η πραγματικότητα είναι που γεννάει όλα τα προβλήματά μας — όλες τις ιδιομορφίες μας. Το τσιφτετέλι και το ροκ, τον ρασιοναλισμό μας και τη μεσογειακή και ανατολίτικη ραθυμία μας, τη γρήγορη αντίληψη και την επιφανειακότητα, κ.λ.π. κ.λ.π. Κι όλα αυτά γιατί, ζώντας πάντα στο μεταίχμιο δύο κόσμων — ανατολής και δύσης — όσο και αν ανήκαμε στη Δύση, παίζαμε πάντα ρόλο γέφυρας, περάσματος, πολιτιστι­κών ανταλλαγών. Μάθαμε να κινούμαστε στο επίπεδο της κυ­κλοφορίας — κυκλοφορίας εμπορευμάτων, ιδεών, πολιτισμών. Και έτσι ο μεταπρατισμός έγινε ένα στοιχείο της ιδεολογίας μας, της βαθύτερης ψυχοσύνθεσης του λαού.

«Η Ελλάδα με πληγώνει»

Αυτή η πραγματικότητα, το γεγονός δηλαδή ότι η Ελλάδα

βρίσκεται στο μεταίχμιο Ανατολής και Δύσης, ανάμεσα σε τρεις μεγάλους όγκους — τον σλάβικο βόρεια, τον λατινοπροτεστάντικο δυτικά, τον μουσουλμάνικο-αραβικό ανατολικά και νότια — μας καθόρισε σαν ένα έθνος μεταπρατικό, χωρίς αναφορές σε μεγάλα οικονομικά και πολιτιστικά ρεύματα, σαν ένα παράσιτο των μεγάλων ανθρώπινων ενοτήτων και πολιτι­σμών. Από κει και όλα τα χαρακτηριστικά μας, ο επαρχιωτι­σμός και η ταυτόχρονη ξενομανία μας, ο ματαπρατισμός, η μετανάστευσή μας, η λειτουργία μας έξω από την παραγωγή —πάντα στην κυκλοφορία. Έξω από την παραγωγή προϊό­ντων και ιδεών, πάντα στην κυκλοφορία προϊόντων και ιδεών. Αρκεί να δούμε την ιστορία μας των τελευταίων αιώνων. Γι’ αυτό, «όπου και να ταξιδέψεις η Ελλάδα σε πληγώνει». Επαρ­χία της Ευρώπης, επαρχία που διεκδικεί ζηλότυπα τον επαρ­χιωτισμό της και συνάμα αντιγράφει κάθε τι που της έρχεται από την εσπερία ή τον σλαβικό βορρά.

Η απομόνωση μας είναι πραγματική. Τραγική θα λέγαμε. Από άποψη συστήματος είμαστε δεμένοι με τη Δύση. Σαν επίπεδο ανάπτυξης είμαστε πιο κοντά στους βόρειους γείτονές μας. Όσο για τις πραγματικότητες στα ανατολικά μας, ακόμα μας είναι πολύ ξένες. Το ελληνικό εργατικό κίνημα δεν γνωρί­ζει τον διεθνισμό σαν μια ζωντανή πραγματικότητα ανταλλα­γής με τους γύρω λαούς αλλά σαν μια αφηρημένη και προγραμ­ματική αναφορά.

Μια ιδιαίτερη σύνθεση

Μπρος σ’ αυτή την πραγματικότητα του μεταπρατισμού —ξενομανίας και επαρχιωτισμού ταυτόχρονα — μόνο μια απά­ντηση μπορεί να υπάρξει, μια απάντηση δύσκολη και μακρό­πνοη. Μια απάντηση στηριγμένη στις ελληνικές πραγματικό­τητες και που ξανοίγεται και εντάσσεται οργανικά στον γύρω κόσμο που μας περιβάλλει.

Ας επιμείνουμε λίγο σ’ αυτό. Τον τελευταίο καιρό είναι αρκετά έντονη μια τάση «επιστροφής» στην ελληνική παράδο­ση, μια τάση επιστροφής στην ορθοδοξία και τις ρίζες του σύγχρονου ελληνισμού, τάση που εκφράζει μια πρώτη αντίδρα­ση και απογοήτευση μπρος στον δυτικό προσανατολισμό και «εκσυγχρονισμό» της ελληνικής ζωής, που γίνονται πιο έντο­νες από τη μεταπολίτευση και μετά. Αυτή η «επιστροφή», που φαίνεται και στο πολιτιστικό πεδίο με την επιστροφή στο ρεμπέτικο και το «αυθεντικά ελληνικό», με την αναφορά στο «λαϊκό πολιτισμό», τον Θεόφιλο, τον Καραγκιόζη κ.λ.π., δεν είναι παρά η ένδειξη της.«εθνικής ολοκλήρωσης» της Ελλά­δας. Ένδειξη του γεγονότος ότι η κουλτούρα της άρχουσας τάξης, που κάποτε ήταν καθαρά δυτικόφρονη και επιφανειακή, σήμερα μπορεί να αποδεχτεί και να χρησιμοποιήσει τη «λαϊκή παράδοση» και να προσπαθήσει να δώσει μια νέα απάντηση jτο ζήτημα της «ελληνικότητας». Αυτή η εξέλιξη είναι ένδειξη του γεγονότος ότι η ελληνική αστική κοινωνία μπαίνει σε μια φάση ωριμότητας, τέτοιας που να μπορεί να ενώνει το ντόπιο, το τοπικό, με την κοσμοπολίτικη κουλτούρα που κουβαλούσε μέχρι σήμερα. Και βέβαια δεν είναι τυχαίο πως αυτή η εξέλιξη αρχίζει στη δεκαετία του ’60, με πρόδρομο την αριστερά και την προοδευτική διανόηση της εποχής, που φέρνει το ρεμπέτικο, τη δημοτική, τον Θεόφιλο κ.λ.π. και ξαναγυρνάει τις ρίζες της βυζαντινής παράδοσης.

Αυτή η ενοποίηση της λόγιας-δυτικής παράδοσης και της ντόπιας-λαϊκής, που πραγματώνεται στην Ελλάδα τόσο όψιμα, είναι ακριβώς μια ένδειξη του γεγονότος ότι η ελληνική κοινωνία βαδίζει σε μια αστική, εθνική ολοκλήρωση.

Τι ακριβώς σημαίνει αυτό και πως εκφράζεται; Στο παρελθόν, η απόσταση ανάμεσα στις ανώτερες τάξεις — στραμμένες στο διεθνές εμπόριο και τον εφοπλισμό — και τα λαϊκά στρώματα, στην πλειοψηφία τους αγροτικά, αλλά και μικροϊδιοκτητικά και προλεταριακά, εκφραζόταν με μια τεράστια πολιτιστική διχοτόμηση. Από πάνω καθαρεύουσα, οπερέττες και γάλλι­ο τραγούδι ή ιταλικό μπελ κάντο, από κάτω δημοτική, δημοτικό και ρεμπέτικο τραγούδι. Η διχοτόμηση ήταν ξεκάθαρη. Η ελληνική κοινωνία εντασσόταν στην παγκόσμια μέσα από τη μετακίνηση των ανθρώπων της πρώτα και κύρια· έμποροι, μετανάστες, ναυτικοί ταξίδευαν και ζούσαν έξω από την Ελλάδα, ενώ μέσα αναπαραγόταν και επιβίωνε η «προαιώνια» αγροτική και κλειστή Ελλάδα. Έτσι όλα έμοιαζαν να έρχονται από — κοσμοπολιτισμός και μιμητισμός — ενώ παράλληλα η ελληνική κοινωνία έμενε παραδοσιακή και αγκιστρωμένη στις ρίζες» της. Αυτό είναι το περιβόητο ελληνικό κράμα κοσμοπολιτισμού και επαρχιωτισμού. Η ένταξη της ελληνικής κοινωνίας στην παγκόσμια αγορά πραγματοποιούνταν μέσα από r|v εξαγωγή ανθρώπων και όχι την ταυτόχρονη αλλαγή των δομών στο εσωτερικό της χώρας. Από τη στιγμή και πέρα που η ένταξη της Ελλάδας στην παγκόσμια αγορά παύει να είναι απλή εξαγωγή ανθρώπων και μεταβάλλεται σταδιακά σε οργα­νική ένταξη, μετασχηματισμό των ίδιων των δομών της χώρας, ένταξη δηλαδή στην παγκόσμια οικονομία με ενεργητικό τρό­πο, γεννιέται η δυνατότητα για το ωρίμασμα της αστικής κοι­νωνίας στην Ελλάδα και την άρση της πολιτιστικής και ιδεο­λογικής διχοτόμησης ανάμεσα στην «ανθελληνική» άρχουσα τάξη και τα κατώτερα στρώματα. Κάτω από την πολιτιστική και ιδεολογική ώθηση της αριστεράς, η ελληνική αστική τάξη συναντάει το «λαό» της.

Τούτη η εξέλιξη, που στο επίπεδο των θεσμών και του προ­σανατολισμού εκφράζεται — από το 1974 και μετά — με τη θεσμική και πολιτική προσχώρηση στην Δυτική Ευρώπη, α­ποτελεί πια κάτι το αναπότρεπτο. Η ελληνική οικονομία και κοινωνία ανήκει πια οργανικά στον χώρο της ευρωπαϊκής οικονομίας — διατηρώντας βέβαια τις ιδιομορφίες της και τον ιδιαίτερο παρασιτικό χαρακτήρα της. Έτσι για παράδειγμα, έχει ακόμα μεγαλύτερο βάρος στον τουρισμό και όχι στη βιομηχανία, κ.λ.π. κ.λ.π.

Σ’ αυτή την οργανική ένταξη, που αρχίζει από τη δεκαετία του ’60 και ολοκληρώνεται θεσμικά μετά τη μεταπολίτευση και την ένταξη στην ΕΟΚ, έχουμε στην πράξη μια προσαρμο­γή και θεσμών του εργατικού κινήματος —δημιουργία σωμα­τείων, άνοδος του θεσμικού και «συνταγματικού» ρόλου της εργατικής τάξης στο νέο κράτος κ.λ.π. Στο επίπεδο όμως του προβληματισμού και της σύνδεσης με το ευρωπαϊκό επαναστα­τικό κίνημα, του αναπροσανατολισμού μιας σκέψης επαρχια­κής και κοσμοπολίτικης ταυτόχρονα — όπως την ορίσαμε πιο πάνω — η καθυστέρηση παραμένει τεράστια. Η Ελλάδα, η ελληνική σκέψη, μένει πίσω από την ίδια την εξέλιξη της ελληνικής πραγματικότητας. Για παράδειγμα, η έννοια μιας οποιασδήποτε ριζικής αλλαγής στην Ελλάδα δε συνδέεται καθόλου με την πραγματικότητα της Ευρώπης, ενώ είναι προ­φανές πως μια «ελληνική» επανάσταση δεν μπορεί να υπάρξει παρά μόνο μέσα στα πλαίσια ενός ευρύτερου ευρωπαϊκού κινή­ματος.

Στο επίπεδο του κινήματος λοιπόν, βλέπουμε ένα μιμητισμό και μια τυφλή μεταφορά των δυτικών πρότυπων χωρίς να παίρ­νονται καθόλου υπόψη οι ελληνικές ιδιαιτερότητες, ενώ από την άλλη πλευρά τα πάντα κρίνονται μέσα στο στενό επαρχιώ­τικο περιβάλλον μας. Πόσες φορές δεν ζούμε — σχεδόν καθη­μερινά — αυτή την αντίφαση;

Μόνο έτσι μπορούμε πράγματι να ξαναβγούμε από την ιστο­ρική μοναξιά που δημιούργησε η ιστορία για μερικές εκατο­ντάδες χρόνια. Μόνο έτσι θα ξαναβγούμε από τη μιζέρια, τον επαρχιωτισμό και τον μιμητισμό της Δύσης. Και κάτι τέτοιο, που θα μεταβάλει και τα λεγόμενα «εθνικά χαρακτηριστικά», μπορεί να το κάνει, πρέπει να το κάνει το επαναστατικό κίνη­μα. Η ελληνική μιζέρια μπορεί να λήξει οριστικά μόνο όταν πάψει «ο ίδιος ο λαός να είναι μαραζιάρης».

Αυτό στην εποχή μας δεν νοείται με το κλείσιμο σε ένα χώρο 130 χιλ. τετραγωνικών χιλιόμετρων και ένα πληθυσμό δέκα εκατομμυρίων. Για να ξεπεράσουμε τη μιζέρια πρέπει να ανοι­χτούμε σε ευρύτερα σύνολα. Να λοιπόν το εγχείρημα μας. Όχι το μαϊμούδισμα μερικών ευρωπαϊκών κατακτήσεων και ιδεών με ταυτόχρονο επαρχιωτισμό και πτωχοπροδρομισμό, αλλά ε­νεργητική συμμετοχή στη διαμόρφωση της επαναστατικής σκέ­ψης και του ευρωπαϊκού πολιτισμού, ξεκινώντας από τη δική μας ιδιαίτερη σκοπιά. Για να ξεπεράσουμε το έθνος — που για όλους τους μικρούς λαούς είναι βραχνάς — θα πρέπει να το «ολοκληρώσουμε». Αυτό είναι το νόημα του τέλους της μονα­ξιάς μας. Συνειδητοποίηση της ιδιαιτερότητας και άνοιγμα στην ευρύτερη ευρωπαϊκή και παγκόσμια σκέψη και πραγματι­κότητα.

Η δική μας Ευρώπη

Μπρος σ’ αυτή την ιστορική μοναξιά και καθυστέρηση, εμείς — η πάλαι ποτέ άκρα αριστερά — είμαστε ίσως οι πιο καθυστερημένοι. Οι πιο μιμητικοί απέναντι στη Δύση δίχως ταυτόχρονα vα εντάσσουμε καθόλου στον προβληματισμό μας ευρύτερα σύνολα πέρα από την1 Ελλάδα. Το αποτέλεσμα είναι ότι σερνόμαστε, είτε πίσω από το Εσωτερικό, σε μια ταύτιση «Ευρώπης» και ΕΟΚ, είτε — πιο συχνά — πίσω από το ΚΚεξ και του; Ρώσους πράκτορες, στην άρνηση κάθε ενοποιητικής ευρωπαϊκής διαδικασία;. Το δίλημμα λοιπόν εμφανίζεται είτε σαν Εοκικός ευρωπαϊσμός, είτε σαν κουκουέδικος και ρωσικός αντιευρωπαϊσμός.

Είναι  προφανές ότι η δική μας άποψη δεν μπορεί παρά να είναι διαφορετική. Παραμένοντας στην προοπτική μιας επαναστατικής διαδικασίας και κινήματος που δεν μπορεί να είναι στενά ελληνοκεντρική και που αγκαλιάζει σε τελική ανάλυση το σύνολο του ευρωπαϊκοί χώροι-, δεν μπορεί παρά vu έχουμε μια οπτική ιδιαίτερη, μια οπτική τέτοια που μας διδάσκει η γεωγραφία, η ιστορία και τα συμφέροντα μιας επαναστατικής διαδικασίας. Η δική μας οπτική δεν μπορεί παρά να είναι μια ενωμένη Ευρώπη που να υπερβαίνει τα δύο μπλοκ, μια ενωμένη Ευρώπη που να αγκαλιάζει τις χώρες της ανατολικής και της δυτικής Ευρώπης, η διάλυση των συνασπισμών και η ενοποίηση των επαναστατικών κινημάτων. Η Ελλάδα, όντας στη Νοτιο-ανατολική Ευρώπη, δεν μπορεί να βλέπει μια διαδικασία ευρωπαϊκής ενοποίησης που να περιορίζεται μόνο στη Δυτική Ευρώπη. Εμείς ζούμε στα Βαλκάνια και όχι .στον Ατλαντικό.

Αυτό δε σημαίνει βέβαια μια αντι-ΕΟΚ λογική, λογική που ευνοεί μόνο τις δύο υπερδυνάμεις και ιδιαίτερα τη ρώσικη, που δε θέλει καμιά διαδικασία ευρωπαϊκής ενοποίησης. Εξάλλου, όπως είναι σήμερα τα πράγματα, η ένταξη στην ΕΟΚ είναι ένα σημαντικό όπλο για την αποφυγή πολέμου με την Τουρκία.

Αλλά είναι το ίδιο περιοριστικό και γελοίο να γινόμαστε απολογητές της Δυτικής Ευρώπης και μόνο. Η Ελλάδα δεν ανήκει στη Δυτική Ευρώπη.

Ιδιαιτερότητα και διεθνισμός

Εκείνο που προτείνουμε λοιπόν είναι η αποτίναξη της κοσμοπολίτικης οπτικής και το βάθεμα στην ελληνική ιδιαιτερότητα και ιδιομορφία — γιατί πράγματι είμαστε ένας λαός μοναχικός και ιδιαίτερος. Μια επαναστατική θεωρία στην Ελλάδα — πρέπει να αντλεί από την πραγματικότητα της ελληνικής διαμόρφωσης. Και παράλληλα — κι αυτό δεν είναι καθόλου αντιφατικό — να σπάσουμε τον επαρχιωτισμό και τη μιζέρια που μας δέρνει, να δεθούμε οργανικά με την ευρωπαϊκή πραγματικότητα, με την πραγματικότητα των χωρών που οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά πλησιάζουμε όλο και περισσότερο. Μόνο έτσι θα ξεπεράσουμε τη μιζέρια και την επαρχιώτικη εξαθλίωσή μας. Προοπτικά, το μέλλον μας, η οπτική μας είναι το ξεπέρασμα του ελληνικού έθνους, αρχικά μέσα σε μια ευρύτερη ευρωπαϊκή ενότητα, και ταυτόχρονα η πολύπλευρη ανάπτυξη του τόπου που ζούμε — που βέβαια δεν θα είναι πια ένα έθνος-κράτος. Μια Ευρώπη των περιοχών, των ιδιαιτεροτήτων — που θα είναι ταυτόχρονα ενωμένη, — αυτή είναι η μόνη προοπτική. Αυτό σημαίνει από σήμερα την διπλή διαδικασία του βαθέματος στην ιδιαιτερότητα και του ανοίγματος στον διεθνισμό — όχι πια αφηρημένο και κοσμοπολίτικο, αλλά συγκεκριμένο οργανικό, όχι μίμηση των ξένων αλλά κοινή διαμόρφωση ενός ευρωπαϊκού επαναστατι­κού κινήματος, πέρα από σύνορα και μπλοκ.

Μία  από τις αντιρρήσεις που προβάλλονται στην Ελλάδα σε σχέση με το θέ­μα της Ευρώπης είναι πως η ενωμένη Ευρώπη θα είναι καπιταλιστική και ιμπε­ριαλιστική. Άρα η Ελλάδα δεν έχει κα­μιά δουλεία μέσα σε μια μονοπωλιακή ένωση, είτε γιατί η ίδια ανήκει στον «Τρίτο Κόσμο», είτε γιατί μια ενωμένη Ευρώπη θα καταπίεζε πιο έντονα τις χώρες του Τρίτου Κόσμου και θα πα­ρέμβαινε σαν ενεργός ιμπεριαλιστική δύναμη. Τέλος θα ενίσχυε τη δημιουρ­γία ενός ενιαίου αντεπαναστατικού δί­καιου στο επίπεδο όλης της Ευρώπης.

Αυτές είναι οι κυρίες αντιρρήσεις α­πό την πλευρά της άκρας αριστεράς στην Ελλάδα, έκτος βεβαία από τη γε­λοία επανάληψη συνθημάτων του ΚΚΕ γύρω από την ΕΟΚ των μονοπωλίων.
Σε σχέση με το πρώτο επιχείρημα -που ήταν κάποτε κεντρικό σε ένα χώ­ρο που μέχρι πριν 10 χρόνια υποστήριζε πως η Ελλάδα ήταν περίπου «μισοφεουδαρχικη» και που σήμερα έχει μετατο­πιστεί στο ΠΑΣΟΚ, και μάλιστα στους πιο πιστούς της διακήρυξης της 3ης Σεπτέμβρη και τη λεγόμενη αριστερά του ΠΑΣΟΚ – δε νομίζουμε ότι χρειάζε­ται ιδιαίτερη απάντηση. Η δομή της ελ­ληνικής κοινωνίας και οικονομίας, το καταναλωτικό επίπεδο των λαϊκών μα­ζών, τα μητροπολιτικά κέρδη της ελλη­νικής κοινωνίας από εφοπλιστές, «ομο­γενείς», τουρισμό κ.λ.π., έχουν ήδη α­παντήσει σ’ αυτούς τους ισχυρισμούς. Για να μην καταφύγουμε στην πολιτική πραγματικότητα της ελληνικής κοινω­νίας που βέβαια μόνο με τις καπιταλιστι­κές/ σοσιαλδημοκρατικές δημοκρατίες μπορεί να συγκριθεί. Γι’ αυτό και το επιχείρημα αυτό είναι όλο και περισσό­τερο το όπλο των τελευταίων μοϊκανών του τριτοκοσμικού ή των εκβιασμών που κάνει κάθε τόσο το ΠΑΣΟΚ μέσα στα πλαίσια της ΕΟΚ.

Αντίθετα, η ένταξη της Ελλάδας στην ΕΟΚ, πέρα από τη στήριξη της γεωρ­γίας και των περιφερειακών προγραμ­μάτων – που έχουν αποδειχτεί ήδη σω­τήριες ενέσεις για την ελληνική γεωρ­γία και την αντιμετώπιση της ανεργίας -αποτελεί και τη μόνη μελλοντική προ­οπτική για την οικοδόμηση μιας ανταγωνιστικής βιομηχανίας, τόσο σε σχέση με τις άλλες χώρες της ΕΟΚ όσο και προς τη Μέση Ανατολή. Γιατί, όπως τονίσαμε και πιο πάνω, η ελληνική βιομηχανία δεν μπορεί να υπάρξει πια χωρίς να είναι εξαγωγική. ‘ Έτσι το μόνο που μπορεί να πετύχει σ’ αυτά τα πλαίσια μια ελληνική διοίκηση είναι να ενισχύσει κάποιες βιο­μηχανικές διαδικασίες στο εσωτερικό της Ελλάδας, και όχι βέβαια να επιστρέ­φει σε ένα προηγούμενο – εσωστρε­φές – στάδιο ανάπτυξης.