Αναδιαπραγμάτευση η λύση

418

Η απάντηση του Νίκου Μπινιάρη

«Μεμειγμένη γαρ ουν η τούδε του κόσμου γένεσις εξ ανάγκης τε και νου συστάσεως εγεννήθη. Νου δε άρχοντος τω πείθειν αυτήν των γεγνωμένων τα πλείστα επί το βέλτιστον άγειν, ταύτη κατά ταύτα τε δι’ ανάγκης ηττωμένης υπό πειθούς έμφρονος ούτω κατ’ αρχάς συνίστατο τόδε το παν».

Πλάτων Τίμαιος 47ε5-48α5

Σ τις ερωτήσεις, ως κριτική, τις οποίες έθεσα προς τον κύριο Καζάκη, υπήρξε μία μακροσκελής απάντηση. Θα προσπαθήσω, να δώσω ορισμένες διευκρινίσεις σχετικά με πιθανές παρανοήσεις, είτε εκ μέρους μου, είτε εκ μέρους του. Το κύριο μέλημα μου όμως είστε εσείς, ως συνομιλητές οι οποίοι μπορούν να ασκήσουν έλεγχο σε οποιονδήποτε και να διαμορφώσουν γνώμη, δόξα, σε μια ανοιχτή αγορά ιδεών και γνωμών. Με αυτόν τον τρόπο διαμορφώνεται η βούληση του δήμου για να αποφασίσει για ερωτήματα τα οποία ενδιαφέρουν όλους τους πολίτες.
Κατ’ αρχάς, ορισμένες γενικές παρατηρήσεις. Ο Πλάτων χωρίζει την ψυχή σε τρία μέρη, το λογιστικόν, το θυμοειδές και το επιθυμητικόν. Οι συνομιλίες δεν χρειάζεται να ηγεμονεύονται από το θυμοειδές γιατί τότε κινδυνεύει κανείς να αδικήσει κάποιον. Ο θυμός αλλά και η απροθυμία να διαβάσει κανείς προσεκτικά ό,τι γράφει ο άλλος δημιουργούν αδικίες οι οποίες δεν συνάδουν με την δημοκρατική ευαισθησία η οποία πρέπει να μας διακρίνει.
Το επιχείρημα εκ «της αυθεντίας» είναι μέρος των σφαλμάτων της μη τυπικής λογικής και είναι καταγεγραμμένο από τον Αριστοτέλη. Δεν θεωρώ κανέναν οικονομολόγο (μιλάμε για οικονομολόγους) αυθεντία, ούτε τον Άνταμ Σμιθ, ούτε τον Κέυνς, ούτε τον Φρίντμαν, ούτε τον Χάγιεκ, ούτε τον Κρούγκμαν, αλλά ούτε και τον κύριο Καζάκη, και βέβαια, μακριά από το πρόσωπο μου ο χαρακτηρισμός αυθεντία. Όλους τους προαναφερθέντες τους θεωρώ ειδικούς οι οποίοι υπόκεινται σε κριτική άλλων ειδικών, καθώς και σε κριτική άλλων μη ειδικών. Πρωτίστως, επειδή οι οικονομικές θεωρίες προτείνονται για να εφαρμοστούν επί των κεφαλών εκατομμυρίων μη ειδικών, οι οποίοι και θα υποστούν τα οφέλη ή τις ζημίες, θα πρέπει οι κάθε είδους αυθεντίες και ειδικοί να δίδουν λόγο για αυτά το οποία λένε ή γράφουν. Βασική αρχή της δημοκρατίας είναι να δώσουν λόγο (λόγον διδόναι) όλοι όσοι ασχολούνται και προτείνουν λύσεις για τα κοινά. Και αυτό έχει εν πολλοίς καταργηθεί από όλες τις δημοκρατίες για πολλές δεκαετίες. Αυτό έχει καταργηθεί και από πολλές ιδεοληψίες οι οποίες έχουν αυτοβαπτισθεί θεωρίες χ,ψ,ω και θέτουν τον εαυτό τους στο απυρόβλητο ως μεταφυσικές προτάσεις.
Δεύτερον, απεχθάνομαι βαθύτατα όρους με το πρόσφυμα «νέο» γιατί δεν προσδίδουν κανένα διαφορετικό εννοιολογικό περιεχόμενο στον παλιό απλό όρο εκτός αν, σε αυτόν, έχουν προστεθεί καινούργιες μεθοδολογίες και λειτουργίες. Το επίθετο «νεο-φιλελεύθερος» υποδηλώνει μια ιδεολογία με ιδεολόγημα τον οικονομικό φιλελευθερισμό. Πιστεύω ότι η οικονομία, ως επιφαινόμενο της αγοράς, έγινε αντικείμενο θεωρίας. Η αγορά –το επαναλαμβάνω για πολλοστή φορά– είναι μόνο μία πρακτική. Είναι μία πρακτική την οποίαν δημιούργησε η προσφορά και η ζήτηση, η σπάνις και η αφθονία. Όλες οι νυν οικονομικές θεωρίες είναι αναποτελεσματικές, για τους εξής λόγους: καταστροφής του περιβάλλοντος και σπατάλης των φυσικών πόρων, τεχνολογίας η οποία αλλάζει σε χρόνο dt τον σχεδιασμό της παραγωγής και της διάθεσης προϊόντων, της ανάγκης της συνεχούς αλλαγής δεξιοτήτων των παραγωγικών δυνάμεων, και συνεχούς ανακατάταξης των πεδίων ανταγωνισμού νέων παικτών, δηλαδή κρατών, προϊόντων και τρόπων παραγωγής. Επίσης, θεωρώ ότι οι οικονομικές θεωρίες είναι ατελείς διότι δεν έχουν μελετήσει το δημογραφικό πρόβλημα κοινωνιών όπως «η Ευρώπη η οποία είχε, το 1950, επτά εργαζόμενους για έναν συνταξιούχο και το 2050 θα έχει 1,3 εργαζόμενους για έναν συνταξιούχο… το να μειώνεις μια επιταγή για ένα μωρό αντί να μειώνεις τη σύνταξη κάποιου είναι μια συνταγή για να κόψεις το λαιμό σου» 1.
Τρίτον, μέρος των σφαλμάτων της μη τυπικής λογικής είναι η επίθεση κατά του προσώπου και όχι κατά των επιχειρημάτων του. Ο κάθε ένας ο οποίος θέτει μια πρόταση τόσο σοβαρή και πολύπλοκη, όπως η πρόταση περί αρνήσεως του δημοσίου χρέους, έχει το βάρος της απόδειξης της ορθότητας της πρότασής του ανάμεσα σε άλλες προτάσεις. Όπως και κάθε ένας ο οποίος αμφιβάλλει χρειάζεται να του δοθεί το δικαίωμα της αμφιβολίας και του σκεπτικισμού. Ο σκεπτικισμός είναι και θεωρία και τρόπος σκέψης και μεθοδολογία. Δεν χρειάζεται να τον θεωρούμε υπέρ ή κατά μιας ιδέας. Είναι λάθος να αποδίδονται χαρακτηρισμοί αντί για επιχειρήματα.
Οι ερωτήσεις μπορούν να «στήσουν στον τοίχο» (μεταφορικά) όποιον υφίσταται ένα στοιχειώδη σωκρατικό έλεγχο. Είναι αστείο και θλιβερό μαζί να θέλουμε να επιζήσουμε ως έθνος, ως λαός, χωρίς να μπορούμε να αποδεχτούμε την πνευματική μας κληρονομιά. Και αυτή η πνευματική κληρονομιά ενέχει πρωτίστως τον έλεγχο. Ο έλεγχος είναι η προϋπόθεση της δημοκρατίας.
Τέταρτον, σήμερα, όλες οι ανθρωπιστικές επιστήμες έχουν ποσοτικοποιηθεί για να αποκτήσουν την αίγλη της ακριβούς επιστημονικής σκέψης. Το ίδιο έχει συμβεί και με την οικονομική επιστήμη. Η ακριβής μέτρηση αγαθών και υπηρεσιών, αξίας, εργασίας, κεφαλαίου, χρόνου και διανομής πλούτου αποτελούν ένα λαβύρινθο από έννοιες και πρακτικές οι οποίες τελικά μεταφράζονται σε μονάδες ευτυχίας, καλής ζωής, ή σε αφηρημένες έννοιες όπως οι ίδιες οι μονάδες μέτρησης. Ένα είναι σίγουρο, από τότε που εμφανίστηκε στην πρόσφατη ιστορία ο homo economicus, η οικονομία παίζει έναν ιδιότυπο ρόλο μεταξύ μεθόδου, εργαλείου, πολιτικής και κριτικής σκέψης. Τελικά τί από όλα αυτά είναι η οικονομική επιστήμη;
Προσοχή, κάθε θεωρία, η οποία θέλει να προσομοιάζει με τις θεωρίες της φυσικής επιστήμης, πρέπει να επιβεβαιωθεί ή να διαψευστεί από το πείραμα. Τα πειράματα αυτά, στην οικονομία, συνήθως γίνονται στην πλάτη των πολλών και άλλοτε πετυχαίνουν και άλλοτε αποτυγχάνουν. Πάντως οι οικονομικές θεωρίες δεν έχουν την ισχύ φυσικών νόμων.
Λυπάμαι πολύ που δεν προσέχτηκαν τα σημεία στα οποία συμφωνώ με τον κύριο Καζάκη αλλά τονίστηκαν τα σημεία της διαφωνίας μας, τα οποία δεν είναι σημεία διαφωνίας ακόμη αλλά αδιευκρίνιστα σημεία του σχεδίου του. Επ’ αυτών υπέβαλα ερωτήσεις για θέματα νομικά και οικονομικά, τα οποία χρειάζονται επεξηγήσεις για να παρουσιαστεί ένα σχέδιο το οποίο να είναι εφικτό κατ’ αρχάς αλλά και λειτουργικό.
Όπως είναι φυσικό, κανένα οικονομικό σχέδιο δεν είναι πλήρες γιατί υπόκειται στην τυχαιότητα. Κανένα οικονομικό ή κοινωνικό σχέδιο δεν είναι γραμμικό. Όταν κανείς συζητά ένα σχέδιο για την σωτηρία της πατρίδος από την μέγγενη στην οποία βρίσκεται, πρέπει να σταθμίσει τα υπέρ και τα κατά για να πάρει και την ευθύνη των λόγων του και της πιθανής υλοποίησής του.
Πολλοί ειδικοί συμφωνούν ότι το ελληνικό δημόσιο χρέος δεν μπορεί να αποπληρωθεί με τον τρόπο με τον οποίον η κυβέρνηση και η Τριμερής έχουν οργανώσει την οικονομική διάσωση της Ελλάδος αλλά και με τα επιτόκια με τα οποία δανείζεται η χώρα και με τον οικονομικό και διοικητικό τρόπο λειτουργίας του κράτους και της ιδιωτικής οικονομίας της Ελλάδος. Τα μαθηματικά για τον υπολογισμό της αύξησης ή μείωσης του μεγέθους του δημοσίου χρέους είναι αυτά.2

Ό,τι βρίσκεται μέσα στην παρένθεση περιγράφει το λεγόμενο «φαινόμενο της χιονοστιβάδας». Όπως η χιονόμπαλα μεγαλώνει καθώς κυλάει, έτσι και το δημόσιο χρέος αυξάνεται σε χιονοστιβάδα. Σε αυτήν την εξίσωση, το D είναι το συνολικό χρέος, το Υ είναι το ΑΕΠ σε ονομαστικές τιμές, το PD είναι το έλλειμμα, το i είναι το ονομαστικό επιτόκιο, και το SF είναι η ρύθμιση του ελλείμματος -χρέους. Από αυτήν την εξίσωση βλέπουμε αυτό το οποίο είχα γράψει: «Πως θα προχωρήσουμε σε μια τέτοια λύση; Με στάση πληρωμών, εφόσον οι αγορές μας χρεώνουν επιτόκιο 1% πάνω από το γερμανικό. Οι πιστωτές μας γνωρίζουν ότι δεν μπορούμε να πληρώνουμε περισσότερο. Το επιτόκιο έχει άμεση σχέση με τον ρυθμό ανάπτυξης (πάνω από 4% ετησίως είναι δύσκολο να πετύχουμε) έτσι ώστε να υπάρχει η δυνατότητα για την ομαλή αποπληρωμή του χρέους. Το δύσκολο είναι εάν η επαναδιαπραγμάτευση θα γίνει πριν η μετά την στάση πληρωμών. Αυτό είναι ένα δύσκολο νομικό θέμα και όντως χρειάζεται επεξεργασία».
Ο κύριος Καζάκης απάντησε: «Η υπόθεση του κ. Μπινιάρη ότι μπορεί να γίνει αναδιαπραγμάτευση και αναδιάρθρωση του χρέους της χώρας με επιτόκιο 1% πάνω από το επιτόκιο της Γερμανίας, δείχνει για μια ακόμη φορά με πόση ελαφρότητα και προχειρότητα χειρίζεται το όλο θέμα».
Μα εγώ δεν χειρίζομαι το θέμα, εγώ λέγω ότι, μαθηματικά, το χρέος αυξάνεται με το φαινόμενο της χιονοστιβάδας και δεν μπορεί να αποπληρωθεί με τέτοια επιτόκια και με αρνητικό ή μικρό ποσοστό αύξησης του ΑΕΠ. Και ερωτώ: τι μπορούμε να κάνουμε;
Η άρνηση του χρέους
Υπάρχει η πρόταση της άρνηση του χρέους, repudiation of debt, ως εργαλείο απελευθέρωσης από τα δεσμά μιας πιθανής μόνιμης ύφεσης για χρόνια και μείωσης του εθνικού εισοδήματος, δηλαδή της μείωσης του εισοδήματος των εργαζομένων. Μια πρώτη κίνηση για να αρνηθεί κανείς το χρέος είναι να το αναγνωρίσει ως odious debt, επαχθές ή αισχρό χρέος. Πράγματι, έχει δίκιο ο κύριος Καζάκης στο ό,τι πολλοί οικονομολόγοι έχουν συζητήσει και προτείνει την άρνηση του χρέους. Με την απάντησή του, μας έδωσε την ευκαιρία να τοποθετηθεί η πρόταση του σε ένα πλαίσιο, με πολλά περιεχόμενα τα οποία πρέπει να μελετηθούν.
Μια μικρή σημείωση. Έγραψα: «Η επιχειρηματολογία υπέρ ή κατά της κάθε πρότασης δεν εξαρτάται από των αριθμό των υποστηρικτών της, αλλά από τα επιχειρήματα τα οποία η κάθε μία επικαλείται». Και ένας να ήταν ο υποστηρικτής της πρότασης άρνησης του χρέους θα έπρεπε να το ακούσουμε. Στην πραγματικότητα ήταν και είναι πολλοί.
Θα ευχαριστήσω τον κύριο Καζάκη γιατί με ξύπνησε από τον ύπνο του δικαίου σχετικά με την ιδέα περί άρνησης του χρέους. Πράγματι, ο Άνταμ Σμιθ και ο Ρικάρντο αναφέρονται σε αυτό. Σε αυτό το θέμα έχει αναφερθεί και ο Τόμας Τζέφερσον, ιδρυτής του Πανεπιστημίου του οποίου είχα την τύχη να φοιτήσω. Επίσης ο Τζέφερσον ήταν σφοδρός πολέμιος των τραπεζών και του χρέους γενικότερα. Και αυτής της σχολής είμαι και εγώ. Αν χρειαστεί να αναλύσουμε τις αναφορές του Σμίθ και του Ρικάρντο, θα το κάνω με μεγάλη ευχαρίστηση. Πάντως, θα πρέπει να σημειώσουμε εδώ ότι το θέμα αυτό είχε άμεση σχέση με το θέμα του δανεισμού σε περίοδο πολέμου. Ας μην ξεχνάμε παρεμπιπτόντως ότι και ο Αδόλφος Χίτλερ αρνήθηκε την πληρωμή γερμανικών ομολόγων θεωρώντας ότι προέρχονταν από το χρέος της συνθήκης των Βερσαλλιών. Η γερμανική κυβέρνηση, μεταπολεμικά, αποδέχτηκε το χρέος και αποπλήρωσε τους ομολογιούχους με μια αναδιαπραγμάτευση. Η θέση της άρνησης του χρέους έχει διάφορους εκφραστές, όπως θα δούμε πάρα κάτω, αλλά αυτό δεν χαρακτηρίζει κανέναν και με κανέναν τρόπο. Εδώ συζητάμε για ένα σχέδιο επί της σημερινής σκληρής πραγματικότητας για όλους.
Εξ αρχής άρξασθαι. Ποια είναι η έννοια της άρνησης του χρέους; Είναι η μονομερής καταγγελία ενός συμβολαίου. […] Η άρνηση στηρίζεται πάνω στην βάση την οποίαν διατύπωσε ο Αλέξανδρος Σακ, το 1927, για την έννοια του odious debt, του αισχρού ή επαχθούς χρέους. Το αισχρό χρέος, κατά τον Σακ, έπρεπε να ικανοποιεί τρία κριτήρια: 1) να έχει συναφθεί από ένα δεσποτικό πολίτευμα, 2) να μην έχει χρησιμοποιηθεί για το συμφέρον ή για τις γενικές ανάγκες του λαού, 3) ο δανειστής να ήταν εν γνώσει των δύο πρώτων. Η γενική αρχή των αισχρών δανείων βασίστηκε πάνω στον σκοπό και στη χρήση ενός συγκεκριμένου δανείου ή δανείων, αλλά αυτή η βάση διευρύνθηκε στην βάση των παρανόμων πολιτευμάτων.3 Αυτό επέκτεινε την γενική έννοια της άρνησης του χρέους.
Ένα μικρό διάλειμμα από τα τεχνικά θέματα. Προφανώς, έχουν υπάρξει πολλά αισχρά ή επαχθή χρέη στην ιστορία του πολιτισμού. Ο Σόλων ανέτρεψε το «εσωτερικό» αισχρό χρέος με τα σεισάχθεια. Ο Σαίξπηρ, στον «Έμπορο της Βενετίας» περιγράφει ένα τέτοιο αισχρό χρέος. Μόνο που ο μέγας δραματογράφος αντέστρεψε τους όρους. Την άρνηση του χρέους την είχαν πρώτοι εφεύρει οι βασιλείς της Ευρώπης έναντι των Εβραίων δανειστών τους οι οποίοι χρηματοδοτούσαν τους πολέμους τους. Ο προσφιλής τρόπος άρνησης του χρέους ήταν τότε ένα χριστιανικό πογκρόμ για την δόξα του Χριστού και την Αγίαν του Πίστην. Έτσι και οι Εβραίοι, αργά ή γρήγορα, κάποιους άλλους θα περνούσαν δια στόματος ρομφαίας και έτυχε να είναι οι Παλαιστίνιοι. Μην ξεχνάμε ότι η Εκκλησία τότε απαγόρευε τον τόκο όπως το έκανε και το κάνει και τώρα ακόμη το Ισλάμ.
Οι πολιτείες του Μισισιπή, του Άρκανσας, της Φλόριντας, του Μίσιγκαν και της Λουϊζιάνας αρνήθηκαν το 1840 την πληρωμή του χρέους τους. Από τότε μέχρι το 1988, οπότε και πτώχευσε η Ένωση, για τις απαιτήσεις των κατόχων ξένων ομολογιών του Λονδίνου, υπήρχε αυτή η διένεξη. Οι πολιτείες βέβαια, ως μέλη των ΗΠΑ, δεν ήταν απαραίτητο να δανειστούν από το εξωτερικό. Πάντως, όποτε η πολιτεία του Μισισιπή δανείστηκε, ποτέ δεν της προσέφεραν δάνειο από το Λονδίνο.
Στις ΗΠΑ, η έννοια και η πρακτική της άρνησης του χρέους είναι θέση των όσων δεν πιστεύουν στο κράτος. Είναι θέση των όσων πιστεύουν ότι οι φόροι είναι κλοπή και το κράτος δεν επιτρέπεται να δανείζεται. […]
Ο Αυστραλός οικονομολόγος, Keen, λέει: «Πρέπει να διαγράψουμε το χρέος, να πτωχεύσουμε τις τράπεζες, να εθνικοποιήσουμε το χρηματοπιστωτικό σύστημα και να αρχίσουμε ξανά από την αρχή. Χρειαζόμαστε ένα Ιωβηλαίο του εικοστού πρώτου αιώνα. [Οδηγούμεθα] σε μια ατελείωτη ύφεση εκτός αν απαρνηθούμε το χρέος, το οποίο δεν έπρεπε να έχει παραχωρηθεί από την αρχή. (Να μια σημαντική παρατήρηση, δεν έπρεπε να δοθούν ποτέ τόσα δανεικά). Εάν διατηρήσουμε τον παρασιτικό τραπεζικό τομέα ζωντανό, η οικονομία πεθαίνει. Πρέπει να σκοτώσουμε τα παράσιτα και να δώσουμε την ευκαιρία στην πραγματική οικονομία να αναπτυχθεί ξανά και να σταματήσουμε τους χρηματιστές [απατεώνες] να ξανακάνουν το ίδιο το οποίο έκαναν ξανά». Ο Keen είναι ένας κλασικός Πλατωνιστής, ένας αναθεωρητής ο οποίος θέλει να καθαρίσει την επιφάνεια και να αρχίσει από την αρχή.
Υπάρχει και μια άλλη άποψη για το θέμα της άρνησης του χρέους η οποία προωθείται από το οικολογικό κίνημα. «Επίσης πολλοί ιδεαλιστές αλλά όχι λιγότερο άνθρωποι με κοινή λογική αισθάνονται την ευκαιρία να αρνηθούμε την μη-διατηρήσιμη ανάπτυξη. Αυτό που φαίνεται το πιο ευσπλαχνικό σύστημα (αναφέρεται στο μοντέλο Κέυνς και στην πλήρη απασχόληση) μπορεί να δημιουργήσει στο τέλος βαθύτερη εξάρτηση σε ένα άκαρδο σύστημα και αυτό το οποίο φαίνεται σκληρό και φοβερό μπορεί να ανοίξει τον δρόμο για μια πιο μικρή οικονομία και έναν περισσότερο ευχάριστο κόσμο… τα έθνη κράτη είναι σημαντικά πιόνια στο παιγνίδι δύναμης και οικονομικής διαρπαγής του μοντέρνου κόσμου. Χωρίς αυτά δεν θα μπορούσαν να γίνουν αντικείμενα εκμετάλλευσης και ελέγχου οι άνθρωποι και οι φυσικοί πόροι… χρειαζόμαστε οικολόγους και όχι οικονομολόγους». 4
Βλέπουμε λοιπόν ότι το θέμα της άρνησης του χρέους συζητείται και από τους κλασικούς φιλελεύθερους, και από τους ριζοσπάστες, πώς να τους ονομάσω; (δημοκράτες σοσιαλιστές ίσως) και από τους οικολόγους με την άποψη της απo-ανάπτυξης (de-growth) (Λατούς).
Οι πρώτοι δεν θέλουν να βλέπουν δημόσιο χρέος για κανέναν λόγο. Οι δεύτεροι θέλουν να το απαρνηθούν αλλά τι θα κάνουν στη συνέχεια; Θα δημιουργήσουν δημόσιο χρέος με εσωτερικό δανεισμό ή θα δανείζονται από το εξωτερικό με έντιμο και λελογισμένο τρόπο; Οι τρίτοι θέλουν την καταστροφή της οικονομικής μεγαμηχανής (όρος του Μάμφορντ), του έθνους -κράτους, επιζητούν απο-ανάπτυξη (de-growth) και οικονομία προσαρμοσμένη στο περιβάλλον και τους περιορισμένους φυσικούς πόρους.
Οι στόχοι και τα κίνητρα μιας τέτοιας αναθεωρητικής κίνησης είναι πολλοί και αντιφατικοί. Δημιουργούνται εύλογα ερωτήματα για το που στοχεύουν τέτοιες προτάσεις και εμείς θα πρέπει να συζητήσουμε όλες τις απόψεις. Όλες έχουν την αξία τους, τα υπέρ και τα κατά. Η πρόταση του Κeen είναι προφανώς αυτή που βρίσκεται πάνω στο τραπέζι ως κίνηση με ελληνική χροιά.
Φτάνοντας στο 2000, υπήρξε η ιδέα του λεγομένου «Ιωβηλαίου» του χρέους το οποίο κηρύχθηκε από την οργάνωση Χριστιανική Βοήθεια εκ μέρους της Καθολικής Εκκλησίας και το οποίο επικεντρωνόταν στις χώρες του Τρίτου κόσμου. Πράγματι, για τις χώρες του Τρίτου Κόσμου, όπου τα δάνεια είχαν συναφθεί από δικτάτορες, ή είχαν διοχετευθεί στο εξωτερικό από διεφθαρμένες ελίτ, η άρνηση του χρέους ήταν μια οικονομική επιταγή για να μπορέσουν οι χώρες αυτές να επιβιώσουν αλλά ήταν κυρίως και μια ηθική επιταγή. Το 2007 δημοσιεύτηκε η μελέτη του ΟΗΕ για το πρόβλημα των αισχρών δανείων η οποία ανέλυε την νομική βάση της διαπραγμάτευσης ενός τέτοιου θέματος.5
Πως θα θέσει μια νέα ελληνική κυβέρνηση την άρνηση του χρέους; Ως χρέος μιας πρώην παράνομης κυβέρνησης ή ως χρέος το οποίο δεν χρησιμοποιήθηκε επ’ ωφελεία του λαού; Το πρώτο δεν μπορεί να τεθεί, εφόσον υπήρχε δημοκρατική κυβέρνηση τα τελευταία 36 χρόνια. Το δεύτερο θα ήταν ενδιαφέρον και θα είχε αντικείμενο. […]
Στο δημόσιο διεθνές δίκαιο, είναι αποδεκτό ότι τα κράτη έχουν συνέχεια ασχέτως κυβερνήσεων ή πολιτικών συστημάτων. Μέχρι στιγμής, η οποιαδήποτε άλλη νομική προσφυγή για το θέμα της άρνησης του χρέους με βάση την μη αναγνώριση κυβερνήσεων θα είναι θέμα νομικής διένεξης.
Διατυπώνεται η άποψη: «Κατά τη γνώμη μου η ανάδειξη μιας ριζικά διαφορετικής διακυβέρνησης του τόπου προϋποθέτει το κόψιμο της “συνέχειας του κράτους”, δηλαδή τη νομικοπολιτική αποσύνδεσή της με τις προκάτοχες κυβερνήσεις και το πολιτικό σύστημα που τις στήριζε. Δεν μπορεί να υπάρξει φιλολαϊκή κυβέρνηση που σέβεται και προασπίζει τα αληθινά συμφέροντα της χώρας, αν δεν κόψει τον ομφάλιο λώρο με όλο το προηγούμενο καθεστώς».
Αν αυτό είναι μια απάντηση, έστω έμμεση, για την νομική θεμελίωση του χρέους μας ως επαχθούς ή αισχρού, τότε εδώ υπάρχει ένα θέμα το οποίο χρήζει συζήτησης. Θα προχωρήσουμε σε διαφορετικό πολίτευμα ή σε διαφορετική εφαρμογή του νυν υπάρχοντος; Τι ακριβώς σημαίνει το «κόψιμο της «συνέχειας του κράτους»»; Μπορεί να υπάρξει πολιτική αποσύνδεση με ένα νέο πολίτευμα, αλλά νομική αποσύνδεση από την συνέχεια του κράτους δεν μπορεί να στοιχειοθετηθεί όπως είδαμε πιο πάνω. Εκτός αν μιλάμε για την κατάλυση του ελληνικού κράτους και την αντικατάστασή του από τι; Δεν πιστεύω ότι κάτι τέτοιο υπονοείται από κανέναν. Θα πρέπει το θέμα να αναλυθεί έτσι ώστε να ξέρουμε σε ποια βάση αρνούμεθα το χρέος και ποιο υποκείμενο αποτελεί συνέχεια του παλαιού και απορριφθέντος. Όλα αυτά είναι σοβαρά ζητήματα προς συζήτηση.
Ούτε η μονομερής έξοδος από το ευρώ έχει νομική ισχύ. Μια νέα ελληνική κυβέρνηση, έστω και αν διαρρήξει μονομερώς τις νομικές δεσμεύσεις των προηγουμένων κυβερνήσεων, αυτό δεν συνεπάγεται την αυτόματη νομική θεμελίωση αυτής της μονομερούς κίνησης.6 Παραθέτω την μελέτη σχετικά με αυτό το θέμα το οποίο, όποιος συνομιλητής θέλει, μπορεί να το ερευνήσει με νομικούς.7 […]
Μια επαναστατική κυβέρνηση, η οποία θα θελήσει να δηλώσει την θέληση της να απελευθερωθεί από το αισχρό ή επαχθές δημόσιο χρέος και να προχωρήσει έχοντας καθαρίσει το τραπέζι και ξεκινώντας από την αρχή, είναι μια αληθινή πολιτική αναγέννηση, ένας φοίνικας ο οποίος αναγεννιέται από τις στάχτες του, αλλά οι πιστωτές δεν θα δεχτούν μια τέτοια κίνηση ως νομικά βάσιμη. Ας υποθέσουμε όμως ότι γίνεται και εμείς αρνούμεθα τα χρέη και βέβαια αποχωρούμε από το ευρώ και εκδίδουμε το δικό μας νόμισμα. Τι μπορεί να συμβεί;
Κατηγορούμαι ότι λέω πως θα συμβούν σημεία και τέρατα. Θα συμβούν ή όχι; Η νέα κυβέρνηση θα προσπαθήσει να δανειστεί ή θα κάνει εσωτερικό δανεισμό; Θα ισοσκελίσει τον προϋπολογισμό; Θα μηδενίσει τα ελλείμματα; Δεν νομίζω ότι πιστεύει κανείς από εσάς ότι θα μπορέσουμε να δανειστούμε, και, αν μπορέσουμε να δανειστούμε, ότι θα το πετύχουμε με λογικά επιτόκια. Όλα αυτά χρειάζονται απαντήσεις για το τι θέλουμε να κάνουμε μετά την άρνηση χρέους. Για αυτόν το λόγο το ζήτημα δεν μπορεί να εξαντληθεί έτσι απλά. Ο κύριος Καζάκης διατείνεται:
Πρώτον, η καταγγελία της σχέσης μας μπορεί και πρέπει να είναι μονομερής. Κι αυτό γιατί είναι αποδεδειγμένα ετεροβαρής, καταχρηστική σε βάρος της χώρας μας και θέτει ανεπίτρεπτους περιορισμούς στην άσκηση της εθνικής κυριαρχίας μας. Πολύ περισσότερο από τη στιγμή που η ΕΕ και η ευρωζώνη μας έχουν επιβάλει ένα καθεστώς εποπτείας και κηδεμονίας που δεν προβλέπεται ούτε καν από τη συνθήκη της Λισαβόνας. Εδώ δεν μπορεί να σταθεί ούτε καν σαν επιχείρημα η αποδοχή από την κυβέρνηση της χώρας, μιας και δεν πήρε εντολή για να αποδεχτεί ούτε το μνημόνιο, ούτε την αποικιοκρατική δανειακή σύμβαση που μας επέβαλε η τρόικα. Και μόνο αυτά αρκούν για να αποχωρήσουμε μονομερώς από την ευρωζώνη χωρίς να ακολουθήσουμε καμιά προβλεπόμενη διαδικασία. Αρκεί να έχουμε μια κυβέρνηση που υπηρετεί στα αλήθεια το λαό και το συμφέρον της χώρας και όχι μια δράκα δωσίλογους όπως σήμερα.
Νομίζω ότι η απάντηση αυτή έχει μια δόση υπερβολής. Από ποια σχέση θα αποχωρήσει κανείς μονομερώς; Από την ΕΕ, από το ευρώ, ή από το μνημόνιο; Κάθε μία από αυτές τις σχέσεις μας έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά και επιδέχεται πολλαπλές ερμηνείες και επιχειρήματα, υπέρ ή κατά. Η αποχώρηση από το ευρώ σημαίνει και αποχώρηση και από την ΕΕ. Παρακαλώ διαβάστε με προσοχή την μελέτη του Φοίβου Αθανασίου, σημείωση 7. Πάντως το θέμα το έλυσε με το άρθρο του στο Ποντίκι, 22/7/2010. Σε αυτό λέει: «όποιος νοιάζεται πραγματικά για την κατάσταση του λαού και της χώρας δεν μπορεί παρά να υιοθετήσει το αίτημα της αποδέσμευσης [από την ΕΕ]». Άρα η πρόταση γίνεται πιο συγκεκριμένη. Αποχώρηση από την ΕΕ, άρα και από το ευρώ, άρα και από τις συνθήκες τις σχετικές με την ΕΕ, τις χρηματοδοτήσεις της και την χρήση του ευρώ. Στη συνέχεια της απαντήσεώς του λέει:
Σε μια τέτοια περίπτωση τι μπορούν να μας κάνουν; Τίποτε απολύτως. Οι φλυαρίες περί αγωγών εναντίον μας αποτελούν αποκυήματα φαντασίας και ανοησίας άνευ προηγουμένου. Πρώτα και κύρια γιατί μια τέτοια κίνηση της Ελλάδας θα έχει σοβαρό αντίχτυπο στο εσωτερικό των χωρών-μελών της ευρωζώνης. Δεν θα υπάρξει χώρα στην ευρωζώνη όπου δεν θα τεθεί εκ των πραγμάτων θέμα παραμονής της στο ευρώ. Ειδικά στις χώρες του Νότου. Όχι μόνο γιατί θα το θέτουν οι ίδιοι οι λαοί, που σήμερα, παρά το γεγονός ότι καταγράφουν σε όλες τις σφυγμομετρήσεις την αντίθεσή τους με το ευρώ, δεν έχουν θέσει θέμα εξόδου, αλλά γιατί οι ίδιες οι εξελίξεις θα το επιβάλουν. Μια αποχώρηση της Ελλάδας από το ευρώ θα επιταχύνει δραματικά τις διαδικασίες διάλυσης που ενυπάρχουν και εκδηλώνονται ήδη στην ευρωζώνη. Κι αυτό είναι προς όφελος όχι μόνο του λαού μας, αλλά και των άλλων λαών που βρίσκονται φυλακισμένοι στην ευρωζώνη. Όποιος νομίζει, ειδικά στις σημερινές συνθήκες βαθύτατης κρίσης του ευρώ, ότι η αποχώρηση της Ελλάδας με τους όρους που θα επιβάλει ο λαός της, θα γίνει αναίμακτα για την ευρωζώνη, τότε χρειάζεται ταχύτατα αποτοξίνωση από τις δόσεις ηλιθιότητας που διοχετεύει η κυρίαρχη προπαγάνδα.
Δεν υπάρχει μέθοδος αποτοξίνωσης από την ηλιθιότητα γιατί η ηλιθιότητα είναι εγγενής σολιψισμός. Η προπαγάνδα πάλι είναι μια μέθοδος να παραπλανάς, όχι τους εγγενείς ηλίθιους, αλλά τα ώτα των ακουόντων, όταν είναι ευεπίφορα προς το μήνυμα ή/και όταν απαγορεύεται να ακούγεται οποιαδήποτε άλλη γνώμη.
Μήπως υπολόγισε κανείς από εμάς τι θα γίνει αν οι άλλοι λαοί δεν αντιδράσουν έτσι; Αυτό μου θυμίζει λίγο το δόγμα του elan vital του γαλλικού στρατού το 1914. Η ψυχή μετράει, αλλά τα κανόνια σκότωναν. Αν ξεμείνουμε από κανόνια, δηλαδή από τους άλλους λαούς, που θα πάμε;
Πάντως, από την ιστορία οκτακοσίων ετών χρεών πτωχεύσεων και αρνήσεων χρέους, ένα έργο των Reinhart και Rogoff, το συμπέρασμα είναι ότι πάρα πολλά κράτη χρεώθηκαν και πτώχευσαν. Άλλα αρνήθηκαν το χρέος με διάφορους τρόπους, αλλά όλα αυτά τα κράτη ξαναχρεώθηκαν. Ένα άλλο χρήσιμο συμπέρασμα από αυτήν την έρευνα είναι ότι μια μεγάλη προσφορά δανειακού χρήματος προηγείται πάντα των πτωχεύσεων. Αυτό είναι μια σημαντική παρατήρηση από την μελέτη των στοιχείων. Πράγματι, το ελληνικό δημόσιο χρέος, πέραν της δικής μας απίστευτης κακοδιαχείρισης και ληστείας διαφόρων ομάδων, ήταν ένα χρέος το οποίο δημιουργήθηκε από την προσφορά φτηνού χρήματος από τις τράπεζες, δανειακό χρήμα το οποίο έθρεψε τη ζήτηση και όχι τις επενδύσεις στην παραγωγή. Οι τράπεζες είναι συνένοχες σε αυτήν την διαδικασία υπερπροσφοράς φτηνού χρήματος το οποίο, δημόσιο και ιδιώτες, δανείστηκαν αφειδώς και κατέληξαν σε αυτό το απίστευτο κατρακύλισμα. Σε αυτή την περίπτωση, ο τραπεζίτης επιβεβαιώνει την εικόνα του ανθρώπου ο οποίος σου δανείζει μια ομπρέλα με ήλιο και στην ζητάει πίσω όταν βρέχει. Οι τράπεζες έπρεπε να αφεθούν να πτωχεύσουν και κάποιες να κρατικοποιηθούν. Αυτό το έχει γράψει ακόμη και η ορθοδοξία της φιλελεύθερης οικονομίας, οι Financial Times. Όσες έκαναν σωστά την δουλειά τους θα επιζούσαν για να συνεχίσουν την λειτουργία τους. Αντ’ αυτού, σώθηκαν αποτυχημένοι τραπεζίτες με τα δικά μας λεφτά, τα λεφτά των φορολογουμένων και τώρα μας ζητάνε πίσω τα δανεικά με τον πιο ανορθόδοξο οικονομικά τρόπο, την ανεργία και την αποεπένδυση. Οι τράπεζες πρέπει να τιμωρηθούν για την μωρία τους και ταυτόχρονα για την πανουργία τους, Για αυτό τον λόγο πρέπει να χάσουν και αυτές μέρος από όσα με τόσο άθλιο τρόπο πέταξαν ως δόλωμα στους πολιτικούς και τους ιδιώτες.
Οι προϋποθέσεις της αναδιαπραγμάτευσης
Θα προσπαθήσω, μετά από τα προηγούμενα, να παρουσιάσω το θέμα της επαναδιαπραγμάτευσης του χρέους, ως μέρος μιας πραγματικής αντίδρασης απέναντι σε ό,τι έγινε από τις τράπεζες και ως μία πιθανή και ουσιαστική οικονομική διέξοδο από την ασφυξία του δημοσιονομικού χρέους.
Αναδιαπραγμάτευση του χρέους. Τα δύο βασικά μέρη για αυτήν την διαδικασία είναι το Παρίσι και το Λονδίνο. Στο πρώτο διαπραγματεύονται τα χρέη κρατών προς κράτη, στο δεύτερο γίνεται η διαπραγμάτευση κρατών με τράπεζες και ιδιώτες ομολογιούχους. Πρόσφατα, η Γερμανία βρίσκεται στη διαδικασία δημιουργίας του Κλαμπ του Βερολίνου. Είναι το σημείο της διαπραγμάτευσης χρεών μεταξύ χωρών του ευρώ. Είναι ο θεσμός ο οποίος θα διαπραγματεύεται τις πιθανές πτωχεύσεις κρατών μελών του Ευρώ όπως η Ελλάδα. Σε αυτό αναφέρεται ένα κείμενο το οποίο δημοσιεύτηκε στο Spiegel από τον Christian Reiermann («Creating Order in the Euro Zone, Merkel’s Rules for Bankruptcy»)
Η σύνοψη του παραπάνω άρθρου είναι η εξής: Οι χώρες της ΕΕ δεν τήρησαν το σύμφωνο σταθερότητας (3% έλλειμμα και 60% σχέση ΑΕΠ προς δημόσιο χρέος). Όλες παρασπόνδησαν με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο. Η Γαλλία γιατί ήταν μεγάλη, η Ελλάδα και η Ιταλία γιατί μαγείρεψαν τα βιβλία. Η Γερμανία, μπροστά στο πρόβλημα Ελλάδα, Πορτογαλία, Ισπανία, δεν θέλει να συνεχίσει να είναι ο χρηματοδότης χωρών με προβλήματα ρευστότητας ή και σε κατάσταση πτώχευσης. Θέλει να διαμορφώσει ένα κλαμπ το οποίο θα αναλάβει, σε περίπτωση στάσης πληρωμών, μια αναδιάρθρωση με κούρεμα έως 50% αλλά και με βαριές ποινές για τα κράτη τα οποία έχουν υποπέσει σε αυτά τα παραπτώματα. Το κλαμπ αυτό θα γίνει είτε με την συμμετοχή του ΔΝΤ και χωρών του G-20 ή με μέλη της Ευρωζώνης. Αυτό το οποίο διαφαίνεται είναι ότι το πακέτο των 110 ή των 750 δισεκατομμυρίων δεν είναι από μόνοι τους μηχανισμοί οι οποίοι μπορούν να διαφυλάξουν το μέλλον του ευρώ και των αγορών. Χρειάζεται λοιπόν ένας μηχανισμός ο οποίος θα διασώζει με αναδιαπραγμάτευση και κούρεμα αλλά και θα τιμωρεί με απώλεια εθνικής κυριαρχίας, στον οικονομικό τομέα, τα κράτη τα οποία θα κηρύξουν στάση πληρωμών μετά από διάσωση και αναδιαπραγμάτευση. Το σχέδιο αυτό θα συναντήσει μεγάλες αντιδράσεις διότι αναιρεί την εθνική κυριαρχία των κρατών μελών στον τομέα της οικονομίας. Στην ουσία, αναγκάζει τα μέλη της ευρωζώνης και κατ’ επέκταση της ΕΕ να μεταμορφωθούν σε μικρές Γερμανίες. Εδώ μπορεί να κάνει κάποιος πολλές ιστορικές αναδρομές, αλλά ας το αφήσουμε αυτό για μια άλλη παρέμβαση για την ΕΕ και το ευρώ.
Οι πτωχεύσεις μπορούν να οδηγήσουν σε διάφορα είδη αναδιαρθρώσεων τα οποία είναι δυνατόν να δεχτούν οι πιστωτές. Η υπόθεση της αναδιαπραγμάτευσης του χρέους δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση. Κατά μέσον όρο, η διαδικασία αυτή για χώρες του Τρίτου Κόσμου διαρκεί 7,5 χρόνια7. Και το πιο σημαντικό στοιχείο σε μια αναδιαπραγμάτευση είναι ο χρόνος. Μακρόσυρτες διαδικασίες έστω και με «κούρεμα» στο τέλος καταλήγουν ίσως και σε υψηλότερα χρέη. Προφανώς, οι υποστηρικτές της άρνησης του χρέους θα πουν ότι είμαι ανόητος όταν γράφω τέτοια πράγματα γιατί υπονομεύω τη θέση μου. Όμως, ή προσπάθεια την οποίαν κάνω είναι να σας δώσω μια συνολική εικόνα για το τι πραγματικά συμβαίνει και ποιες είναι οι πραγματικές πιθανότητες για κάθε λύση. Ζούμε σε έναν δύσκολο και πολύπλοκο κόσμο. Καμία λύση για την πατρίδα δεν είναι εύκολη. Μην περιμένετε από εμένα να σας πω ότι υπάρχουν εύκολες λύσεις. Δυστυχώς, παρόλο που η Anne Krueger, υψηλόβαθμο στέλεχος του ΔΝΤ από το 2001, έχει προσπαθήσει να δημιουργήσει ένα διεθνές όργανο για να αντιμετωπίσει συστηματικά τις αναδιαπραγματεύσεις του δημοσίου χρέους, αυτό το σχέδιο δεν έχει προχωρήσει. Κατ’ αρχάς, ας δούμε μερικά στοιχεία για το τι εννοούμε με αναδιαπραγμάτευση. Και εδώ παραθέτω, στοιχεία από ένα ακόμα κείμενο (The PIIGS at the Center of the Global Sovereign Debt Crisis):
«Η Ελλάδα, η Πορτογαλία, η Ιρλανδία, η Ισπανία και η Ιταλία, που συλλογικά αναφέρονται ως PIGS, αποτελούν μια έκφραση του γεγονότος ότι ανεπτυγμένες χώρες, η αξιοπιστία των οποίων είχε γίνει αποδεκτή κατά τη διάρκεια των προηγούμενων ετών με υψηλή αξιολόγηση της πιστοληπτικής ικανότητας τους και χαμηλά επιτόκια δανεισμού (spreads), τείνουν να αποτελέσουν το επίκεντρο της αδυναμίας πληρωμών στην Ευρώπη. […] Ως εκ τούτου η μόνη λύση που μπορεί να επιφέρει την διατηρησιμότητα στα δημόσια οικονομικά αυτών των χωρών [PIIGS] είναι η αναδιάρθρωση του δημοσίου χρέους τους.»
Η αναδιάρθρωση του δημοσίου χρέους μπορεί να γίνει ή με «κούρεμα» στο κεφάλαιο ή με επιμήκυνση της πληρωμής του χρέους και, στο μοντέλο που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας, υπολόγισε τα «κουρέματα» στο κεφάλαιο τα οποία χρειάζονται για να φέρουν το δημόσιο χρέος των PIIGS σε πιο διατηρήσιμα επίπεδα:
Έτσι, η αναδιάρθρωση του χρέους μπορεί να καταστεί αναπόφευκτη για τις χώρες αυτές, ειδικά αυτές που έχουν επίπεδα χρέους άνω του 100% του ΑΕΠ. Από τις χώρες των PIIGS, η Ελλάδα και η Ιταλία έχουν ήδη ένα δημόσιο χρέος που ξεπερνά το 100% του ΑΕΠ, ενώ η Ιρλανδία και η Πορτογαλία θα πλησιάσουν σύντομα αυτά τα επίπεδα. Η Ελλάδα, ειδικότερα, έχει αφόρητα υψηλά ποσοστά χρέους, τα οποία εκτιμάται ότι θα ανέβουν από 116% του ΑΕΠ στο 140-145% του ΑΕΠ το 2013.
Οι αυξήσεις των δεικτών του δημοσίου χρέους προέρχονται κυρίως από το «φαινόμενο της χιονοστιβάδας» και το πρωτογενές έλλειμμα. Το φαινόμενο της χιονοστιβάδας είναι ο αυτο-ενισχυόμενος μηχανισμός της συσσώρευσης χρεών που προκύπτει από τη διαφορά μεταξύ του επιτοκίου, που καταβάλλεται για το δημόσιο χρέος, και του ονομαστικού ρυθμού ανάπτυξης της εθνικής οικονομίας. Εάν το μέσο επιτόκιο που καταβάλλεται για την πληρωμή του υφιστάμενου δημόσιου χρέους είναι υψηλότερο από το ονομαστικό ποσοστό αύξησης του ΑΕΠ, τότε θα οδηγηθούμε σε αύξηση του δείκτη του δημόσιου χρέους (Το δημόσιο χρέος ως% του ΑΕΠ).
Η παραπάνω παρουσίαση είναι ενδιαφέρουσα διότι αποδεικνύει με αναλυτικό τρόπο πως το «κούρεμα» που θα απαιτηθεί για την Ελλάδα, για να διακοπεί το φαινόμενο της χιονοστιβάδας του δημοσίου χρέους, θα πρέπει να φθάσει σε 47,1% το 2012. Αυτό υπολογίζει ο αναλυτής. Δεν τα θεωρώ θέσφατα και τα νούμερα μπορεί να αλλάξουν ανάλογα με τις συνθήκες, οι οποίες θα διαμορφωθούν, είτε προς το καλύτερο, είτε προς το χειρότερο. […]
Καθώς όλοι γνωρίζετε, η ελληνική κυβέρνηση, καθώς και η ΕΕ και το ΔΝΤ, δεν θέλουν να ακούσουν για αναδιαπραγμάτευση. Oι λόγοι είναι πολλοί. Μια αναδιαπραγμάτευση εν αταξία θα δημιουργήσει προβλήματα στην Ελλάδα (θέμα χρόνου) και στην ΕΕ (θέμα εμπιστοσύνης στο ευρώ). Ο Thomas Mayer, διευθυντής οικονομολόγος της Deutsche Bank, είπε πρόσφατα: «μόνον η μείωση του ελλείμματος δεν μπορεί να λύσει το πρόβλημα του χρέους… σχεδόν κανένας από όσους ξέρω δεν πιστεύουν ότι μπορεί να λυθεί δίχως αναδιαπραγμάτευση..». Ο C. Buiter, διευθυντής οικονομικών υπηρεσιών της Citicorp, στις 17/6/2010, σε ομιλία του, ανέφερε χαρακτηριστικά:
Οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις καθυστερούν την αναπόφευκτη αναδιαπραγμάτευση του Ελληνικού χρέους γιατί είναι δειλοί –στην ουσία τους είπε ‘‘κατρουλήδες’’– γιατί δεν θέλουν να σώσουν τις τράπεζές τους… έχω νέα για αυτούς οι οποίοι έφτιαξαν αυτό το πρόγραμμα. Λογικά, η στιγμή για να πτωχεύσει μια χώρα μονομερώς είναι η στιγμή που έχει μεγάλο χρέος και όχι έλλειμμα… αυτό πρέπει να γίνει στην αρχή του επομένου έτους με κούρεμα 30% ώστε η Ελλάδα να φτάσει σε ποσοστό 80% χρέους προς ΑΕΠ… αν πάει ως το 2012, το κούρεμα θα φτάσει στο 40%. (αυτό περίπου το οποίο αναφέρει και η προηγούμενη ανάλυση)… ο χρόνος τον οποίον χρειάζονται είναι ο χρόνος για τις ευρωπαϊκές, τράπεζες γερμανικές και γαλλικές για να αυξήσουν τα κεφάλαια τους (το ίδιο ισχύει και για τις ελληνικές οι οποίες έχουν μεγάλο αριθμό ομολόγων) ώστε να επιβιώσουν από το “κούρεμα” ή να αφαιρέσουν τα χρέη από τους ισολογισμούς τους…
Ας πούμε όμως ότι όλα αυτά είναι λάθος. Αυτό το οποίο μένει είναι ότι η κυβέρνηση και άλλοι της ΕΕ και του ΔΝΤ δεν μιλάνε για αναδιαπραγμάτευση, μάλιστα παρουσιάζουν διάφορα επιχειρήματα και άλλοι μιλάνε και πολύ συγκεκριμένα διατυπώνοντας αντεπιχειρήματα. Εμείς δεν θέλουμε να παραμείνουμε υπόδουλοι ενός εξοντωτικού χρέους το οποίο δεν μπορεί να εξυπηρετηθεί χωρίς να υποφέρουμε και χωρίς λόγο για δεκαετίες.
Ερχόμαστε λοιπόν στο θέμα της αναδιαπραγμάτευσης με τάξη και οργάνωση. Στο κείμενο των Buchheit and Gulati, υπάρχει μια πλήρης νομική ανάλυση του θέματος.8 Υπάρχουν και εδώ υπέρ και κατά, νομικά και κυρίως πολιτικά επιχειρήματα, σε σχέση με την θέση της ΕΕ, του ευρώ και της αξιοπιστίας του νομίσματος. Παρόλα αυτά, οι δύο νομικοί θεωρούν ότι μια τέτοια διαδικασία, εφόσον έχει πολιτικά αποφασιστεί, μπορεί να τελειώσει μέσα σε έξι μήνες. Αυτό είναι κεφαλαιώδες, γιατί μια αναδιαπραγμάτευση ετών θα καταλήξει σε καταστροφή, όπως είπα πάρα πάνω.
Προσπάθησα να παρουσιάσω το θέμα όσο πιο απλά γίνεται, αν και είναι σύνθετο και πολύπλοκο. Η πρώτη συνιστώσα της αναδιαπραγμάτευσης είναι η πολιτική βούληση η οποία είναι απαραίτητη προϋπόθεση για ένα τέτοιο εγχείρημα. Η δεύτερη συνιστώσα είναι ο τομέας των διαπραγματεύσεων: οι οικονομολόγοι έχουν κάνει μελέτες και έχουν κατασκευάσει μοντέλα τα οποία χρησιμοποιούν θεωρία παιγνίων όπως το «δίλημμα του φυλακισμένου».9 Προσπαθούν να αναλύσουν ποια θα ήταν η πιο κατάλληλη απόφαση για τους πιστωτές και τον δανειολήπτη σε μια διαπραγμάτευση. Πόση έκπτωση θα δεχτούν και πόση είναι απαραίτητη για τον δανειζόμενο ώστε να σταθεί οικονομικά στα πόδια του. Η τρίτη συνιστώσα σε μια αναδιαπραγμάτευση του χρέους είναι η νομική πλευρά. Αυτή η πλευρά είναι σημαντικότατη, γιατί το όλο θέμα βασίζεται στη νομοθεσία του κράτους χρεώστη και την διεθνή νομοθεσία περί ομολόγων τα οποία υπόκεινται σε συλλογικές διαπραγματεύσεις, καθώς και στα νομικά πλαίσια της ΕΕ.
Η πολιτική βούληση, σε κάθε περίπτωση, είναι απαραίτητη προϋπόθεση και για την άρνηση του χρέους (όπως σωστά διατείνεται ο κ. Καζάκης) αλλά και για την αναδιαπραγμάτευσή του. Η πρώτη περίπτωση θεωρώ ότι είναι νομικά αστήρικτη, και οικονομικά θα συμβάλει σε αρνητικές εξελίξεις. Πέραν αυτού, δεν έχω καταλάβει ποια θα είναι η συνέχεια μετά την άρνηση χρέους στο θέμα δανεισμού ή μη. Από την μελέτη των Reinhart and Rogoff, φαίνεται ότι κανείς δεν γλύτωσε τον επαναδανεισμό. Η δεύτερη λύση, η αναδιαπραγμάτευση, είναι δύσκολη, αλλά νομίζω εφικτή. Στην ερώτηση γιατί οι τράπεζες και οι δανειστές μας θα δεχτούν μια τέτοια λύση απαντώ ότι δεν θα μπορούν να κάνουν αλλιώς. Η απειλή της πτώχευσης, και η απώλεια όλων των χρημάτων, θα τους κάνουν να δεχτούν την μείωση του χρέους. Και αυτό είναι μια υπόθεση πολιτικής βούλησης. Η πολιτική βούληση δεν είναι μόνο θέμα της Ελλάδος αλλά και της ΕΕ. Από το πακέτο των 80 δισ. φτάσαμε στο πακέτο των 750. Αυτό μας δείχνει προς μία κατεύθυνση πολιτικής απόφασης της ΕΕ, η οποία είναι ακόμη υπό διατύπωση μαζί με άλλες αποφάσεις για το νόμισμα, την δημοσιονομική σταθερότητα και την πιθανή οικονομική σύγκλιση. Το σχέδιο της Καγκελαρίου Μέρκελ εντάσσεται σε ένα γενικότερο σχέδιο για την διαμόρφωση ενός ενιαίου συστήματος αντιμετώπισής των υπό πτώχευση κρατών. Αυτό δείχνει προς την κατεύθυνση της προσπάθειας επιβίωσης της ΕΕ.
Είναι προφανές ότι αναλύω μια πρόταση μέσα στο ευρώ και την ΕΕ. Γνωρίζω ότι υπάρχουν πάρα πολλοί οι οποίοι θεωρούν το ευρώ καταστροφή, ανίκανο να εξελιχθεί σε νόμισμα όπως το δολάριο, και ότι η ΕΕ είναι μια αποτυχημένη προσπάθεια και μάλιστα καταστροφική. Σε αυτές τις κριτικές υπάρχουν μεγάλες δόσεις αλήθειας αλλά δεν συγκροτούν το σύνολο της άποψης ή έστω της προσκόλλησης στην Ευρώπη. Θα προσπαθήσω να αναπτύξω ορισμένες απόψεις για αυτό το θέμα σε άλλη παρέμβαση μου.
Σε κάθε περίπτωση, επειδή ό,τι γράφτηκε πιο πάνω δεν είναι άμοιρο κριτικής και αντίκρουσης από πολλές πλευρές, καλό θα ήταν να σκεφτούμε όλοι με προσοχή ένα θέμα το οποίο θα διαγράψει το μέλλον μας για πολλά χρόνια. Ίσως, μάλιστα, με τον τρόπο τον οποίον το αντιμετωπίσαμε μέχρι σήμερα έχει ήδη προδιαγράψει περίπου αυτό το μέλλον. Φοβάμαι ότι μέρος της πολιτικής ελίτ δεν έχει αντιληφθεί πλήρως το θέμα. Ο κ. Καζάκης, όπως και πολλοί άλλοι ειδικοί ή πολιτικοί παράγοντες, κάνουν πολύ καλά και φέρνουν καίρια ζητήματα στην επιφάνεια αλλά αυτά είναι ανοικτά θέματα προς συζήτηση. Η συζήτηση αυτή όμως έχει πολύπλοκες νομικές, οικονομικές, πολιτικές συνιστώσες, πάνω στις οποίες έπρεπε να είχαμε κάνει πριν πολλά χρόνια όχι μόνο συζήτηση, αλλά και να είχαμε βγάλει πρακτικά συμπεράσματα τα οποία έπρεπε να είχαν ήδη εφαρμοστεί. Δεν μπορούμε να κάνουμε ατελείωτη ψυχανάλυση χωρίς πρακτικά αποτελέσματα. Παράδειγμα ουσιαστικής αντιπαράθεσης η οποία δεν έγινε είναι: «Μας συνέφερε να μπούμε στο ευρώ και υπό ποίους όρους και προϋποθέσεις; Τι έπρεπε να αλλάξει στην ελληνική κοινωνία για να μπούμε στο ευρώ; Είχε η ελληνική κοινωνία τις θεσμικές, νομικές, πολιτισμικές προϋποθέσεις να αποδεχθεί ένα νόμισμα βασισμένο σε άλλες αξίες παραγωγής και διανομής πλούτου; Ήταν μόνο τα φτηνά δάνεια ικανός λόγος να μπούμε στο ευρώ, τα οποία μας οδήγησαν στην χρεοκοπία, ή/και οι αρπαχτές από τα κοινοτικά ταμεία για εξαγορά ψήφων;» Βάλαμε τα σκουπίδια κάτω από το χαλί και πορευτήκαμε με συνθήματα. Τα συνθήματα πρέπει να πάρουν τέλος από όλες τις πλευρές και να αρχίσει η πραγματική δουλειά πάνω σε όλα αυτά τα ζητήματα. Δεν έχουμε χρόνο. Οι άλλοι λαοί δεν περιμένουν εμάς να αποφασίσουμε. Οι Κινέζοι, οι Ινδοί, οι Τούρκοι έχουν κάνει επιλογές και βήματα προς κάποια κατεύθυνση. Εμείς δεν έχουμε καν θέσει τα πρακτικά προβλήματα στο τραπέζι και, από την εποχή της Θάτσερ, καταδικάζουμε την ιδεολογία του κέρδους και της αγοράς χωρίς να έχουμε προτείνει, να έχουμε εφαρμόσει, τίποτα πρακτικό για την κατάστασή μας.
Ό,τι και αν έχει επισυμβεί, όμως, δεν θα παύσουμε να ασκούμε έλεγχο και κριτική. Όλοι υποκείμεθα σε σωκρατικό έλεγχο.
Η ανάγκη, φυσική, οικονομική ή λογική, πείθεται δια του λόγου να μας βοηθήσει ώστε να ξεπεράσουμε ή να καθοδηγήσουμε αυτές τις ανάγκες προς μία δική μας έμφρονα κατεύθυνση. «Με αυτόν τον τρόπο συστήθηκε κατ’ αρχάς αυτό το παν». Ο ορθός λόγος, τώρα μάθαμε, δεν αποτελεί πλέον το μόνο συστατικό της δημιουργίας αυτού του παντός. Για μας, όμως, είναι χρήσιμο να μάθουμε που οδήγησε και που οδηγεί το ξεπέρασμα των ορίων του ορθού λόγου.
24/7/2010

Σημειώσεις
1. Edward Hugh, blogspot.com/ May 18 2010.
2. Danske research, Research Euroland, January 4 2010.
3. The University of Iowa: Center of International Finance and Development. Foreign Dept: Forgiveness and Repudiation. April 2007.
4. http://www.ecorealty.org/sovereign_debt2.htm, Dave Hopkins.
5. U.N: The concept of odious debt in Public International Law, no 185, 2007.
6. ECB Legal working papers, «Withdrawal and expulsion from the EU and EMU, some reflections». December 10 2009.
7. Mark. L. J Wright, Restructuring foreign debt with private sector creditors: theory and practice. University of California June 2 2010
8. How to restructure Greek debt. 7/5/2010 http:/ssm.com/abstract=1603304
9. The handbook of Country Risk Analysis Routledge 1992 Eric Rasmusen: The Strategy of Sovereign Debt Renegotiation.