Συγγραφέας: Δημήτρης Μπάσογλου
ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ
Λέρος· ένα πανέμορφο νησί ανάμεσα στην Πάτμο και την Κάλυμνο.
Μικρό και πολυδαίδαλο.
Ασήμαντο ίσως σήμερα για τον πολύ κόσμο.
Όμως με μία εξέχουσα θέση στη νεώτερη πολιτική ιστορία του τόπου μας.
Θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρίσει ως το νησί των εκτοπίσεων της σύγχρονης Ελλάδος.
Αυτή η απόμερη μικρή γωνιά της Ελλάδος επελέγη (για ποιους λόγους άραγε;) να «φιλοξενήσει» τους ηττημένους της ζωής από τον εμφύλιο και δώθε.
H πρώην ιταλική ναυτική βάση επιλέγεται στην αρχή να αναμορφώσει τα ελληνόπουλα των οποίων οι γονείς παραστράτησαν προς κομμουνισμό: σχολές της Φρειδερίκης.
Αργότερα τα κτήρια των σχολών αυτών θα «φιλοξενήσουν» τους εκτοπισμένους της απριλιανής χούντας.
Όμως ανάμεσα σ’ αυτές τις δύο περιόδους θα συντελεστεί, στον ίδιο χώρο, ένα άλλο μεγάλο πολιτικό έγκλημα του οποίου οι συνέπειες φτάνουν ως τις μέρες μας.
Ένα βασιλικό διάταγμα της 2ας Ιανουαρίου 1958 κυρώνει την ίδρυση της αποικίας ψυχοπαθών Λέρου.
Οι πρωταγωνιστές τώρα αλλάζουν. Απεκδύονται τον κόκκινο μανδύα του επικίνδυνου κομμουνισμού και φορούν τον ζουρλομανδύα της τρέλας. Εναλλάσσονται τα πρόσωπα σε μία σκηνή που μένει ίδια! Μπορεί οι αριστεροί να δίνουν τη θέση τους στους τρελούς (στην περίοδο της χούντας οι δύο φιγούρες ήσαν πλάι-πλάι) όμως ο στόχος παραμένει πάντα ίδιος: η απομάκρυνση από τον κοινωνικό κορμό ενός επικίνδυνου κομματιού του. Ενός κομματιού που η ύπαρξή του αποτελεί (όπως λέει και ο Φ. Μπαζάλια) μία κοινωνική αντίφαση την οποία ο αποκλεισμός έρχεται να «λύσει».
Το 1958 λοιπόν αρχίζει μία ιστορία αλλεπάλληλων διακομιδών (αποτέλεσμα της αποσυμφόρησης των μεγάλων ψυχιατρείων της ηπειρωτικής Ελλάδος) με τα σύγχρονα «πλοία των τρελών» που μετέφεραν στα αμπάρια τους τους ανεπιθύμητους των υπολοίπων ψυχιατρείων, με μόνο στοιχείο αναγνώρισής τους έναν αριθμό, ο οποίος αντιστοιχούσε στον αριθμό του φακέλου του.
Έτσι ξεκίνησε η ιστορία ενός σύγχρονου Καιάδα, στου οποίου τους αποθέτες η μετεμφυλιακή Ελλάδα έκρυβε τη σκοτεινή πλευρά του αναπτυξιακού της οράματος.
Από τότε και για πολλά χρόνια ο τόπος αυτός ξεχάστηκε. Ο χρόνος σταμάτησε γι’ αυτούς τους ανθρώπους και μόνο στα απομνημονεύματα κάποιων εξόριστων αριστερών αναδύονται οι φιγούρες των δυστυχισμένων τρελών οι οποίοι, χωρισμένοι με ένα συρματόπλεγμα από τους πολιτικούς κρατούμενους, φάνταζαν στα μάτια τους ακόμα πιο δυστυχείς.
Στις αρχές της δεκαετίας του ’80, όμως, το κέλυφος της συγκάλυψης σπάει και η αντίφαση που κρυβόταν με επιμέλεια αναδύεται σ’ όλο της το μεγαλείο.
Οι μεσαιωνικές εικόνες των εγκλείστων του ψυχιατρείου της Λέρου κάνουν το γύρο της Ευρώπης και το «σκάνδαλο της Λέρου» παίρνει πλέον το δρόμο της αλλαγής. Μιας αλλαγής που αφορούσε στο σύνολο της ψυχιατρικής πραγματικότητας της Ελλάδος για την οποία το Κρατικό Θεραπευτήριο Λέρου (Κ.Θ.Λ.) αποτελούσε την κορυφή του παγόβουνου.
Τα δάκρυα και οι κραυγές των εγκλείστων (συνολικώς έχουν «φιλοξενηθεί» εκεί 4.500 άνθρωποι) που για χρόνια δονούσαν μόνο τους τοίχους του Κ. Θ. Λ. τώρα πλέον, στα μέσα της δεκαετίας του ’80, δίνουν τη θέση τους στο μελάνι. Επιστήμονες (κυρίως ψυχίατροι) αναλαμβάνουν να καταδείξουν το μέγεθος του προβλήματος και το θέμα απασχολεί συχνά τον ημερήσιο και περιοδικό τύπο.
Το ελληνικό κράτος αποφασίζει να αντιμετωπίσει συνολικώς το ζήτημα της ψυχιατρικής περίθαλψης στη χώρα και με την έναρξη ενός προγράμματος επιδοτούμενου από την Ευρωπαϊκή Ένωση, αποπειράται την ψυχιατρική μεταρρύθμιση, βασικό κομμάτι της οποίας είναι η μεταρρύθμιση του Κ.Θ.Λ.
12 χρόνια μετά, οι πρωταγωνιστές του συντελεσμένου δράματος υπάρχουν ακόμα και μας καλούν να δούμε και να αναλογιστούμε τα αποτελέσματα αυτής της προσπάθειας
Σήμερα ο καιρός είναι των εκτιμήσεων. Υπάρχει αρκετή βιβλιογραφία σχετική που πραγματεύεται την πορεία της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης συνολικώς αλλά και ιδιαιτέρως την πορεία των αλλαγών στο Κ.Θ.Λ.
Εδώ θεωρείται σκόπιμη μια μικρή παρέκβαση. Ο γράφων απετέλεσε για ένα μικρό διάστημα (9 μήνες) μέλος μιας ομάδος παρέμβασης που συμμετείχε σ’ ένα από τα προγράμματα αποασυλοποίησης στο Κ. Θ. Λ.
Έτσι, η αφορμή για το κείμενο αυτό μπορεί να ήταν το διάβασμα διαφόρων αναλύσεων-εκτιμήσεων για τη Λέρο και κυρίως ενός πολύ εμπεριστατωμένου άρθρου (Α. Λύτρα 1996). Όμως η αιτία; Ήταν ένα χρέος προς αυτούς τους ανθρώπους που για χρόνια ο πόνος τους κατεδείκνυε τη δική μας αδυναμία να αντικρίσουμε σ’ αυτούς την σκοτεινή πλευρά μας.
Η ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Το 1983 γίνεται μια πρώτη νύξη (εισηγητική έκθεση του ν. 1397/83) για την ψυχιατρική πραγματικότητα της χώρας. Ταυτοχρόνως με την προσπάθεια αναβάθμισης αυτής της πραγματικότητας υποβάλλεται υπό μορφήν μνημονίου ένα πενταετές πρόγραμμα (1984 – 1988) ψυχιατρικής μεταρρύθμισης στην ΕΟΚ (19-5-83).
Το πρόγραμμα αυτό, το οποίο μετεξελίχθηκε και παρατάθηκε αρκετές φορές, πέρασε τις εξής φάσεις:
ΠΡΩΤΗ ΦΑΣΗ 1984 – 1987
Βασίστηκε στον κανονισμό 815/84 που ψηφίστηκε από την Ευρωπαική Κοινότητα και είχε τους παρακάτω στρατηγικούς στόχους:
1) Βαθμιαία αντικατάσταση του συστήματος ψυχιατρικής περίθαλψης ιδρυματικού χαρακτήρα από ένα αποκεντρωμένο δίκτυο ευέλικτων προληπτικών ψυχιατρικών υπηρεσιών και δομών στην κοινότητα ή σε γενικά νοσοκομεία.
2) Αποϊδρυματοποίηση και μείωση του αριθμού των μακροχρόνιων ασθενών στα ψυχιατρικά νοσοκομεία, με την επαγγελματική και κοινωνική αποκατάσταση και την δημιουργία εγκαταστάσεων κατάρτισης και στέγασης στην κοινότητα. Αναβάθμιση των συνθηκών διαβίωσης και περίθαλψης ασυλιακών ασθενών.
3) Επαγγελματική προσαρμογή του μόνιμου προσωπικού σε νέες μεθόδους και πρότυπα περίθαλψης μέσω κατάρτισης και επανακατάρτισης.
Κανονισμός 815/84 πρότεινε τις εξής Δράσεις για την υλοποίηση των παραπάνω στόχων:
α) Δημιουργία (ανέγερση και εξοπλισμός) νέων δομών ψυχικής υγείας όπως:
Ι) Κέντρα Ψυχικής Υγείας για την πρόληψη εισαγωγής ασθενών στα ψυχιατρικά νοσοκομεία
ΙΙ) Ψυχιατρικές μονάδες στα γενικά νοσοκομεία (για επείγοντα περιστατικά και βραχεία παραμονή)
ΙΙΙ) Ξενώνες και διαμερίσματα για την επιστροφή των μακροχρόνιων ασθενών στην κοινότητα
ΙV) Κέντρα προ-επαγγελματικής και επαγγελματικής κατάρτισης και συνεταιρισμοί
β) Εφαρμογή προγραμμάτων κατάρτισης για το νοσηλευτικό προσωπικό και για τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας.
Γ) Εφαρμογή προγραμμάτων για την επαγγελματική αποκατάσταση και κοινωνική ένταξη των ασθενών μακράς παραμονής.
Ο κανονισμός 815/84 είχε αρχικώς διάρκεια 5 έτη (1/1/84-31/12/89).
Η συνολική προβλεπόμενη δαπάνη για την ψυχιατρική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα, για την περίοδο 1984-88, ήταν 11.100 εκατ. Δρχ. (138 εκατ. ECU).
Η συμμετοχή της Ε.Κ. ήταν 60 εκατ. ECU και τα υπόλοιπα 78,75 θα τα κάλυπτε το ελληνικό δημόσιο. Η ΕΟΚ από τα 60 εκατ. δέσμευσε για την περίοδο 1984-89 τα 50,83, δηλαδή το 84%των προγραμματισθέντων πόρων, από τα οποία η Ελλάδα απορρόφησε τα 14,43 εκατ. δηλαδή το 24,05%. Το ποσοστό απορρόφησης ως προς τους δεσμευμένους πόρους ήταν επίσης πολύ χαμηλό (28,64 %).
ΔΕΥΤΕΡΗ ΦΑΣΗ
Ήταν το αποτέλεσμα της τροποποίησης του κανονισμού 815/84 με ένα νέο, τον 4130/1988, σύμφωνα με τον οποίο δόθηκε παράταση στο όλο πρόγραμμα.
Απότοκος του θορύβου περί κακοδιαχείρισης των πόρων ο νέος κανονισμός απαιτούσε από το Υ.Υ.Π.:
α) να υποβάλει εντός 6 μηνών έκθεση για ό,τι αφορούσε στην υλοποίηση του προγράμματος για την αναμόρφωση του συστήματος ψυχικής υγείας.
β) να ζητηθεί να επιστραφούν τα ποσά που καταβλήθηκαν για έργα που δεν υλοποιήθηκαν στη Λέρο.
γ) να συνδέσει κάθε χρηματοδότηση προγράμματος με τη σύσταση επιτροπής αξιολόγησης και παρακολούθησης και τη λειτουργία τριμερούς επιτροπής παρακολούθησης
δ)να καταρτίσει πρόγραμμα αποϊδρυματοποίησης και βελτίωσης των συνθηκών διαβίωσης των εγκλείστων στη Λέρο, παράλληλα με το σχεδιασμό ενός αναθεωρημένου προγράμματος για την ψυχιατρική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα.
ΤΕΛΙΚΟ ΣΤΑΔΙΟ
Με βάση τις παραπάνω θετικές εξελίξεις, η διαχειριστική επιτροπή του Κανονισμού ενέκρινε τη συνέχιση των προγραμμάτων
Σύμφωνα με την παράταση του κανονισμού, εγκρίθηκαν 64 νέα προγράμματα. Από τα 64 αυτά προγράμματα, τα 28 ήσαν παλαιότερα που δεν είχαν αρχίσει να υλοποιούνται. Επίσης, έγινε πρόβλεψη και για την ουσιαστική ενίσχυση της δράσης στη Λέρο.
ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
Ο βαθμός αποτελεσματικότητας της επίτευξης των στόχων του πενταετούς προγράμματος ψυχικής υγείας ήταν:
α) ως προς την δημιουργία ψυχιατρικών κρεβατιών σε Γενικά Νοσοκομεία, 35,9 %
β) στη δημιουργία Κέντρων Ψυχικής Υγείας, 17,4 %
γ) για την ίδρυση Εργαστηρίων Αποκατάστασης, 100 %
Ένα μικρό κομμάτι από το προβλεπόμενο, από τις υπηρεσίες Ψυχικής Υγείας που αναπτύχθηκε με την λήξη ισχύος του Κανονισμού, ήταν:
1) 23 Κ.Ψ.Υ. ( χρειάζονται άλλα 60 )
2) 300 κρεβάτια σε Γενικά Νοσοκομεία (χρειάζονται άλλα 941)
3) 381 θέσεις σε Νοσοκομεία Ημέρας (χρειάζονται άλλες 519)
4) 522 θέσεις σε οικοτροφεία (χρειάζονται άλλες 768)
Τελικώς, το ποσοστό απορροφητικότητας των διαθέσιμων πόρων έφτασε αισίως το 1996 σε 88 % περίπου.
ΤΙ ΓΙΝΕΤΑΙ ΜΕ ΤΟ Κ.Θ.Λ.
Μέσα στον ορυμαγδό των καταγγελιών, των εξαγγελιών και των κροκοδείλιων δακρύων ξεκινά, όψιμη, (το 1988) η πρώτη παρέμβαση με στόχο τον αποϊδρυματισμό στο Κ.Θ.Λ.
Η πρωτοβουλία αυτή, υπεύθυνη της οποίας ήταν η μονάδα επανένταξης του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης, διεκόπη έναν χρόνο αργότερα (το 1989) με παρέμβαση του Υπουργείου.
Τελικώς, το Δεκέμβριο του 1990 η Ε.Κ. ενέκρινε το πρόγραμμα “Λέρος Ι” του οποίου στόχοι (συμπεριλαμβανομένου και του προγράμματος-παράταση “Λέρος ΙΙ”) ήταν οι εξής:
α) Μακροπρόθεσμος. Η βαθμιαία συρρίκνωση του Κ.Θ.Λ. και η μετατροπή του σε σύγχρονη ψυχιατρική μονάδα που να καλύπτει τις ψυχιατρικές υπηρεσίες της περιοχής
β) Μεσοπρόθεσμος. Μετασχηματισμός του Κ.Θ.Λ. σε ανοιχτή ψυχιατρική μονάδα πλήρως ενταγμένη στη ζωή της κοινότητας της Λέρου
γ) Άμεσος. Η ριζική βελτίωση των υλικών συνθηκών διαβίωσης και υγιεινής καθώς και η αποασυλοποίηση των τμημάτων (περιπτέρων) του Κ.Θ.Λ.
Επιμέρους στόχοι ήταν η ενδυνάμωση των θεραπευτικών και εκπαιδευτικών παρεμβάσεων που αποσκοπούν στην αποκατάσταση των ασθενών, η ανάπτυξη νέων ένδο και έξω-νοσοκομειακών δομών διαβίωσης, η δημιουργία συνεταιριστικών δραστηριοτήτων, η επανεκπαίδευση του μόνιμου προσωπικού που αποσκοπούσε στην αναβάθμιση του ρόλου του, η δημιουργία 13 ξενώνων για ασθενείς του Κ.Θ.Λ. στην Ηπειρωτική Ελλάδα
Το Πρόγραμμα αυτό είχε τρεις χρονικές φάσεις:
Α ) Πρώτη Φάση: “ΛΕΡΟΣ Ι” 1991 – 1992
Η φάση αυτή είχε τις παρακάτω δράσεις:
Μέτρο 1: Λειτουργία 11 μονάδων (ξενώνων) αποκατάστασης-επανένταξης στην Ηπειρωτική Ελλάδα. Κάθε ξενώνας επρόκειτο να φιλοξενήσει 10 ασθενείς και 10μελές προσωπικό (μαζί με την επιστημονική ομάδα). Το συνολικό κόστος για δύο χρόνια ανήλθε στα 1.217.000.000 δρχ.
Μέτρο 2: Μακρόχρονη παρέμβαση στα τμήματα 11ο και 16ο που ήσαν τα πιο υποβαθμισμένα και “φιλοξενούσαν” περί τους 400 άνδρες ασθενείς. Το συνολικό κόστος ήταν 460.000.000 δρχ.
Μέτρο 3: Επιλογή 50 εγκλείστων από διάφορα τμήματα για θεραπευτική παρέμβαση μέσω ανάπτυξης ατομικών και κοινωνικών δεξιοτήτων με την χρήση του “Token Εconomy”. Είναι μία συμπεριφορική πρακτική επιβράβευσης των θετικών συμπεριφορών με υποκατάστατα του χρήματος (token = μάρκες).
Συνολικό κόστος 20.600.000 δρχ.
Μέτρο 4: Αξιολόγηση 193 ασθενών Μακεδονικής καταγωγής με στόχο τον αποϊδρυματισμό τους. Δεν υλοποιήθηκε.
Μέτρο 5: Αποασυλοποίηση 175 παιδιών και νέων του ΠΙΚΠΑ Λέρου (μετονομάσθηκε σε ΤΑΜΕΑ) με πολλαπλές αναπηρίες. Το συνολικό κόστος ήταν 131.000.000 δρχ.
Β ) Δεύτερη φάση: “ΛΕΡΟΣ ΙΙ” (1993 -1994)
Χωρίστηκε σε υποπρογράμματα με την παρακάτω δομή:
Υποπρόγραμμα 1
Μέτρο 1: Λειτουργία 13 θεραπευτικών ξενώνων στην Ηπειρωτική Ελλάδα
Μέτρο 2: Δραστηριότητες αποκατάστασης, αυτόνομης διαβίωσης και κοινωνικό-επαγγελματικής ένταξης.
Για κάθε ξενώνα προβλεπόταν 10μελές προσωπικό.
Υποπρόγραμμα 2
Μέτρο 1: Συνέχιση διαδικασιών αποΪδρυματισμού των 300 ασθενών του 11ου και 16ου περιπτέρου του Κ.Θ.Λ.
Μέτρο 2: 160 9, 10, 13, 15.
Μέτρο 3: Αποϊδρυματισμός 130 ασθενών από τα τμήματα 8, 12, 14.
Μέτρο 4: Απευθυνόταν σε 250 ασθενείς διαφόρων τμημάτων
Μέτρο 5: Παράλληλες ενέργειες για τον αποϊδρυματισμό όλων των τμημάτων του Κ.Θ.Λ.
Μέτρο 6: Αποασυλοποίηση του ΠΙΚΠΑ Λέρου (ΤΑΜΕΑ)
Στα 6 αυτά μέτρα προβλεπόταν να ασχοληθούν 180 επαγγελματίες ψυχικής υγείας. Μετά από τροποποιήσεις προσελήφθησαν 257.
Ο εγκεκριμένος προϋπολογισμός ήταν 1.111.600.000 δρχ. Μετά από 6μηνη παράταση και παράλληλη οικονομική τροποποίηση ανήλθε στα 1.983.000.000 δρχ.
Υποπρόγραμμα 3
Μέτρο 1: αποϊδρυματισμός των ασθενών του ΤΑΜΕΑ
Ο εγκεκριμένος προϋπολογισμός ήταν 541.664.000 δρχ.
Τρίτη φάση: Παράταση του “ΛΕΡΟΣ ΙΙ ” για 6 μήνες και οικονομική τροποποίησή του.
(Φεβρουάριος 1994…)
Θα παρακολουθήσουμε λοιπόν την πορεία αυτών των φάσεων ως προς την αποτελεσματικότητά τους στους παρακάτω τομείς:
ΑΣΥΛΙΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΚΑΙ ΔΟΜΕΣ
Έγινε παρέμβαση σε κομβικές στιγμές της καθημερινής ζωής και ρουτίνας των εγκλείστων: μπάνιο, γεύματα, ντύσιμο, ελεύθερος χρόνος, με σκοπό ο νεκρός ιδρυματικός χρόνος να αποκτήσει νόημα.
Έγινε παρέμβαση στην κτιριακή υποδομή του Κ.Θ.Λ. αποτέλεσμα της οποίας ήταν η μερική αναμόρφωση και αναβάθμιση των εγκαταστάσεών του (υποδομής και στέγασης). Το συνολικό κόστος έφτασε τα 2.618.620.000 δρχ.
Έγινε παρέμβαση για την τυπική απόκτηση ορισμένων πολιτικών δικαιωμάτων των εγκλείστων (αστυνομικές ταυτότητες και συντάξεις). Μέσα στο 1995 περί τους 300 ασθενείς σε σύνολο 700 είχαν σύνταξη και αστυνομική ταυτότητα.
ΣΤΕΓΑΣΤΙΚΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ
Αναπτύχθηκαν συνολικά οι εξής στεγαστικές δομές:
α) 13 ξενώνες εκτός Λέρου για 140 ασθενείς
β) 20 εξωνοσοκομειακά διαμερίσματα με 4-7 ενοίκους μέσα στο νησί
γ) 12 εξωνοσοκομειακοί ξενώνες 10-12 ενοίκων μέσα στο νησί
δ) 14 ενδονοσοκομειακοί ξενώνες 5-12 ενοίκων
ε) 1 ενδονοσοκομειακός ξενώνας 6 ενοίκων από το ΤΑΜΕΑ
Η προετοιμασία, μεταφορά κι εγκατάσταση των εγκλείστων στις νέες δομές είχε κόστος περί τα 2,3 δισ.
Τέλος, χρησιμοποιήθηκε ο θεσμός των ανάδοχων οικογενειών με αποτέλεσμα 10 ασθενείς (8 από τα ψυχιατρικά τμήματα και 2 από το ΤΑΜΕΑ) να μετεγκατασταθούν σε οικογενειακά πλαίσια το καθένα από τα οποία αποζημιώνεται με 80.- 100.000 δρχ. κάθε κάθε μήνα.
ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ
Οι επαγγελματικές δραστηριότητες με τη μορφή “συνεταιρισμών” ή προστατευομένων εργαστηρίων του προγράμματος ΛΕΡΟΣ χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες: α) βιοτεχνικές β) αγροτικές γ) υπηρεσίες, με βάση μία επισταμένη έρευνα ως προς την ηλικία, την καταγωγή και την εκπαίδευση των ασθενών.
Συνολικά 147 ασθενείς εκπαιδεύτηκαν και απασχολούνται σε επαγγελματικές δομές όπως θερμοκήπια, κυλικεία, συνεργεία καθαριότητας, εργαστήρια κεραμικής και ταπητουργίας, εκτροφεία θηραμάτων κτλ.
ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ
Είχε ως στόχο την εκπαίδευση κι επανεκπαίδευση του προσωπικού του Κ.Θ.Λ. στις νέες αντιλήψεις και πρακτικές της αποϊδρυματοποίησης, αποκατάστασης και κοινωνικής ένταξης των ασθενών, καθώς και στη λειτουργία κοινοτικών υπηρεσιών ψυχικής υγείας.
Εδώ είναι απαραίτητο να επισημανθεί ότι η συντριπτική πλειοψηφία του προσωπικού του Κ.Θ.Λ. (εκτός του επιστημονικού) ήταν εντελώς ανειδίκευτο και με χαμηλό 4επίπεδο εκπαίδευσης, πράγμα που είχε ως αποτέλεσμα να ασκεί καθήκοντα φύλαξης και τίποτα παραπάνω. Εξάλλου, η αναβάθμιση του ρόλου του νοσηλευτικού προσωπικού είναι βασικός στόχος κάθε προγράμματος αποασυλοποίησης.
Η διάρκεια όλου του εκπαιδευτικού προγράμματος ήταν 100 ώρες για κάθε ομάδα εκπαιδευομένων που αποτελούνταν από 20-25 μέλη. Εκπαιδεύτηκαν 220 εργαζόμενοι εκ των οποίων οι 70 επισκέφθηκαν υπηρεσίες εκτός Λέρου.
ΑΓΩΓΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ
Η τοπική κοινωνία του νησιού εξεδήλωσε κατά καιρούς ποικίλες αντιδράσεις απέναντι στο πρόγραμμα ΛΕΡΟΣ.
Ο βασικός οικονομικός πόλος του νησιού μπήκε σε μία διαδικασία μεταβολής, προς άγνωστη γι’ αυτούς κατεύθυνση, χωρίς τη δική τους αρχική συγκατάθεση. Ως συνέπεια αυτού του γεγονότος, ο φόβος διεδέχετο κατά καιρούς τον ενθουσιασμό και αντιστρόφως. Ανάλογες λοιπόν ήταν και οι αντιδράσεις απέναντι στον βασικό φορέα των μεταρρυθμίσεων, δηλαδή το πρόγραμμα ΛΕΡΟΣ. Από την καχυποψία μέχρι την αποδοχή υπήρξε ένα εύρος αντιδράσεων των οποίων βεβαίως οι τελικοί αποδέκτες ήταν οι ίδιοι οι έγκλειστοι οι οποίοι πλέον κυκλοφορούσαν ελεύθεροι στο νησί.Η αποδοχή συχνά έδινε τη θέση της στο φόβο και το ρατσισμό.
Βασικό, λοιπόν, στοιχείο του προγράμματος ήταν οι διαδικασίες παρέμβασης στην κοινότητα με στόχο την αποδοχή της λογικής της κοινωνικής αποκατάστασης και τελικώς των ίδιων των ασθενών που πλέον αποτελούσαν και λειτουργικό κομμάτι της τοπικής κοινωνίας.
Τρεις ήσαν οι βασικοί τομείς παρέμβασης
Α) ενημέρωση της τοπικής κοινωνίας με διαλέξεις και δημόσιες συζητήσεις για ένα ευρύ φάσμα θεμάτων, από την προοπτική του Κ.Θ.Λ. μέχρι την ευαισθητοποίηση των γονιών σε θέματα ψυχικής υγείας.
Β) τοπικές πολιτιστικές δραστηριότητες. Γιορτές μέσα και έξω από τις πύλες του Κ.Θ.Λ., συμμετοχή ασθενών στον τοπικό χορευτικό σύλλογο, θεατρικές παραστάσεις από ομάδα ασθενών καθώς και έκδοση εφημερίδας του Κ.Θ.Λ. (“Τα μέσα και τα έξω”) με συγγραφείς και τροφίμους του Κ.Θ.Λ., ήταν κάποιες από τις διαδικασίες που έφερναν κοντά τους εντός και τους εκτός των τειχών.
Γ) παροχή υπηρεσιών στην κοινότητα από τις ομάδες παρέμβασης (το μη-μόνιμο προσωπικό). Δημιουργήθηκε συμβουλευτικός σταθμός στο ΤΑΜΕΑ, καθώς και ιατροπαιδαγωγικός σταθμός.
Ο προϋπολογισμός του προγράμματος αγωγής κοινότητας ήταν 39.000.000 δρχ. από τα οποία απορροφήθηκαν τα 24.500.000 (62,8%).
ΣΑΝ ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Τα αποτελέσματα που περιγράφηκαν παραπάνω είναι από μία πρώτη ματιά πολύ θετικά, δεδομένου ότι όλα μαζί είχαν ως αποτέλεσμα να αλλάξει όψη ένα από τα πιο αναχρονιστικά ιδρύματα της χώρας.
Επειδή όμως αποϊδρυματοποίηση δεν είναι μόνο το βάψιμο των τοίχων ή η βελτίωση της ποιότητας ζωής (είναι μόνο μία προϋπόθεση), ας δούμε λίγο τι δεν έγινε στη Λέρο ή και τι έγινε λάθος. Και αυτό γιατί η ψυχιατρική μεταρρύθμιση πρέπει να είναι προϊόν ιδεολογικών ζυμώσεων, αναζητήσεων και προτάσεων από τη βάση και όχι το αποτέλεσμα κυβερνητικών επιλογών. Εάν αποτελεί μόνο κρατική επιλογή θα παραμείνει ένας ανεκπλήρωτος πόθος. Το αποτέλεσμα όλων αυτών των ιδεολογικών ζυμώσεων θα πρέπει να εξακτινώνεται σε όλους τους τομείς και σε όλα τα επίπεδα.
Η απόφαση, όμως, για την αποασυλοποίηση του Κ.Θ.Λ (όπως όλες οι μεγάλες αποφάσεις της νεοελληνικής κοινωνίας) ήταν περισσότερο μία πολιτική απόφαση, αποτέλεσμα μίας έξωθεν πίεσης και όχι τόσο ένα ώριμο κοινωνικό αίτημα.
Έτσι, οι περισσότερες από τις διοικήσεις του Κ.Θ.Λ. (ο Δ.Σ. του άλλαξε πολλές φορές σύνθεση, μέσα σ’ αυτά τα χρόνια) διέπονταν από μία σοβαρή αδυναμία να παρακολουθήσουν την λογική και φιλοσοφία της μεταρρύθμισης, είτε για λόγους μικροπολιτικούς (βλέπε ψηφοθηρικούς), είτε για λόγους πολιτικής διαφωνίας, είτε από πλήρη άγνοια των ζητημάτων της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης, είτε επειδή αποτελούσαν αναπόσπαστο κομμάτι του ιδρύματος.
Είναι χαρακτηριστικό το ότι ενώ προέκυπτε σαν (θεραπευτική) αναγκαιότητα η έκδοση συντάξεων σε όλους όσους τις δικαιούνταν με σκοπό την προσωπική διαχείρισή τους και με τον τρόπο αυτό την ανάδυση βασικών κοινωνικών δεξιοτήτων (ξεχασμένων από την πολύχρονη ιδρυματική “ακινησία”), η διοίκηση του Κ.Θ.Λ αποφάσισε τον ομοιόμορφο τρόπο διαχείρισης των χρημάτων αυτών. Αυτό οδηγούσε και πάλι σε μαζικές αγορές καταναλωτικών αγαθών και (κυρίως) προσωπικών αντικειμένων χωρίς δικαίωμα επιλογής των δικαιούχων ασθενών, με συνέπεια και πάλι την ιδρυματική ομοιομορφία. Η ανάδυση της προσωπικότητας παρέμεινε και πάλι μία ευχή.
Ως προς τις νέες στεγαστικές δομές και κυρίως αυτές που βρίσκονται εντός του νησιού οι δεκάδες των επανενταγμένων ανθρώπων εξαρτώνται απολύτως από τους μηχανισμούς του ψυχιατρείου και δεν υπάρχει ένα πλέγμα υποστηρικτικών συστημάτων που να προωθούν την αυτονομία των δομών αυτών τόσο στο επίπεδο της παροχής των υλικών πόρων όσο και της λειτουργίας του προσωπικού. Χρειάζεται, λοιπόν, η νομική κατοχύρωση των δομών αυτών και η ριζική αλλαγή της νομικής θέσης των ενοίκων τους.
Στα πλαίσια του προγράμματος δημιουργήθηκαν 7 συνεταιρισμοί στην Λέρο και 6 εκτός Λέρου. Οι εργαζόμενοι ασθενείς (90 στην Λέρο και 70 εκτός Λέρου) δεν έχουν νομική και θεσμική κατοχύρωση με αποτέλεσμα να μην μπορούν να ανοίξουν τους συνεταιρισμούς τους στην αγορά. Έτσι η διαχείριση δεν είναι στα χέρια τους και εμποδίζεται η μετεξέλιξή τους σε παραγωγικές μονάδες αφού δεν μπορούν να διαθέσουν νομίμως την παραγωγή τους.
Για το πρόγραμμα εκπαίδευσης και επανεκπαίδευσης του προσωπικού ήταν μεν πολύ θετικό το ότι πάνω από 220 εργαζόμενοι παρακολούθησαν ένα κύκλο σπουδών 100 ωρών, όμως έλειψε παντελώς οποιοδήποτε εργαλείο αξιολόγησης πράγμα που καθιστά σχετικώς αμφίβολα τα αποτελέσματά του.
Οι προσπάθειες πληροφόρησης και μεταστροφής της τοπικής κοινωνίας της Λέρου υπήρξαν ως ένα σημείο επιτυχείς. Όμως οι αντιστάσεις ήταν πολλές και το πρόγραμμα αγωγής κοινότητας αποσπασματικό και χωρίς συνέχεια. Ενώ, λοιπόν, η εν γένει στάση της κοινότητας θα μπορούσε να είναι λίαν θετική, δυστυχώς δεν έχει διατυπωθεί εναλλακτικός λόγος που να εναρμονίζει ένα καλύτερο μέλλον για το νησί μ’ ένα εξίσου καλύτερο μέλλον για τους ασθενείς.
Εδώ πρέπει να αναφερθεί ότι δύο σημαντικές προτάσεις του ΛΕΡΟΣ: η πρόταση για δημιουργία Κέντρου Ψυχικής Υγείας και κινητής μονάδας, καθώς και η πρόταση για δημιουργία τμήματος οξέων περιστατικών, δεν υλοποιήθηκαν πράγμα που δυσκολεύει το Κ.Θ.Λ. να ξεπεράσει τον κλειστό ιδρυματικό του χαρακτήρα.
Ένα ακόμη σημαντικό στοιχείο είναι η μείωση του αριθμού των τροφίμων του Κ.Θ.Λ., καθώς και η κτιριακή του υποδομή.
Όπως χαρακτηριστικά έλεγαν οι εργαζόμενοι, την μεγαλύτερη αποασυλοποίηση την έκανε ο… Θεός. Από το 1982 απαγορεύτηκαν οι εισαγωγές μακροχρόνιων ασθενών στο Κ.Θ.Λ. με αποτέλεσμα οι θάνατοι να ξεπεράσουν κατά πολύ τις εισαγωγές. 676 άνθρωποι δεν πρόλαβαν να γευθούν τα αγαθά της αποασυλοποίησης γιατί τους πρόλαβε η φυσική εξάντληση από τις προηγούμενες κακουχίες.
Όσο για τις κτιριακές εγκαταστάσεις το θέμα παίρνει πλέον την μορφή σκανδάλου. Δαπανήθηκαν για υποδομή και διαρρύθμιση περί τα 2.168.000.000 δρχ. ποσό τεράστιο για υποτιθέμενη αποασυλοποίηση δεδομένου ότι οι κτιριακές παρεμβάσεις δεν αλλάζουν αλλά τελικώς ενισχύουν τον ρόλο του ψυχιατρείου.
Σαν μία γενική επισήμανση θα λέγαμε ότι οι διοικητικοί μηχανισμοί θα πρέπει να καθίστανται βαθμιαία όλο και πιο εύκαμπτοι και να προσαρμόζονται ώστε να μπορούν να απαντήσουν στις καθημερινά πολλαπλασιαζόμενες και μεγενθυνόμενες ανάγκες των ασθενών και όχι οι ασθενείς να προσαρμόζονται στις ανάγκες της διοίκησης.
Το Κ.Θ.Λ. σήμερα βρίσκεται να αποπειράται ένα μετέωρο βήμα. Ακροβατεί ανάμεσα σ’ ένα ζοφερό παρελθόν που επιθυμεί να το ξεπεράσει και σ’ ένα μέλλον που εξαρτάται απολύτως από τις παραπέρα πολιτικές επιλογές των εκάστοτε Κυβερνήσεων.
Όσο η μεταρρύθμισή του δεν παίρνει έναν ιδεολογικό χαρακτήρα και παραμένει σ’ ένα επίπεδο διαχειριστικών επιλογών το επόμενο βήμα θα παραμένει αβέβαιο.
Υ.Γ. Θερμές ευχαριστίες οφείλω στην καλή φίλη Νάνσυ Λύτρα που η επιμονή της για τρία συνεχή χρόνια στο Κ.Θ.Λ. συνέβαλε τα μέγιστα στο πρόγραμμα αποϊδρυματοποίησης. Η μελέτη της, (αποτέλεσμα της τρίχρονης παραμονής της στο ίδρυμα): “ Η ανάλυση ενός προγράμματος αποκατάστασης στα πλαίσια της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης: το παράδειγμα της Λέρου“, Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης, Τμήμα Κοινωνικής Διοίκησης, Θ΄ εκπαιδευτική σειρά, επιβλέπων: Γιαννουλάτος Πέτρος, Ιούνιος 1996, ήταν η βασική πηγή των πληροφοριών που χρησιμοποιήθηκαν για την ολοκλήρωση αυτού του κειμένου.
