Το κίνημα Ελ Σιστέμα στη Βενεζουέλα
Ένα πρωινό του 1975, σε ένα απόμερο άδειο πάρκινγκ κάποιας φτωχογειτονιάς στο Καράκας της Βενεζουέλας, ο Χοσέ Αντόνιο Αμπρέου άρχισε να παραδίδει δωρεάν μαθήματα μουσικής στους ένδεκα φτωχοντυμένους μαθητές του. Τα παιδιά αυτά δεν είχαν καμιά προοπτική να σπουδάσουν και ούτε υπήρχε δυνατότητα να βρεθούν ποτέ σε ένα ωδείο. Διέθεταν μόνο μερικά φθηνά βιολιά και αναλόγια που τους είχε δωρίσει κάποιος φίλος. Αυτή ήταν η αρχή του κινήματος Ελ Σιστέμα, που έμελλε να αλλάξει τη ζωή τους, αλλά και τη ζωή χιλιάδων άλλων παιδιών.
Ο Χοσέ Αντόνιο Αμπρέου, γεννημένος από φτωχή οικογένεια το 1939 σε κάποια επαρχία της Βενεζουέλας, ήταν οικονομολόγος και είχε πάθος με τη μουσική. Τον απασχολούσε ιδιαίτερα η κοινωνική κατάπτωση και το αδιέξοδο των παιδιών της χώρας του, όπου η ανεργία, η εγκληματικότητα, η αμάθεια και η παράδοση στα ναρκωτικά ήταν η συνηθέστερη μοίρα των νέων ανθρώπων. Με τη μουσική θέλω να νικήσω τη φτώχεια, δεν κουράζεται να δηλώνει ο Αμπρέου, και συμπληρώνει: θέλω με τη μουσική να ανυψώσω το πνεύμα των παιδιών και να τους δώσω ένα στόχο. Να καλλιεργήσω τον κόσμο τους, τη φαντασία τους, τον δυναμισμό τους και έτσι να τα κάνω να ονειρευτούν ένα καλύτερο μέλλον. Τα κοινωνικά προβλήματα της Βενεζουέλας είναι τεράστια και μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού ζει κάτω από το όριο της φτώχειας. Τα στοιχεία τα σχετικά με την εγκληματικότητα είναι καταθλιπτικά. Το πιο τραγικό και πιο επώδυνο αποτέλεσμα της φτώχειας δεν είναι η έλλειψη τροφής ή στέγης, αλλά η αίσθηση ότι είσαι ένα τίποτα, η έλλειψη ταυτότητας και η έλλειψη αξιοπρέπειας. Τo αδιέξοδο αυτό, όπως εκφράζεται στα λόγια της Μητέρας Τερέζας, ανέλαβε να ανατρέψει ο Αμπρέου χωρίς μέσα και υποστήριξη. Και μάλιστα σε μια χώρα όπου η λεγόμενη κλασική μουσική της Ευρώπης ήταν μάλλον κάτι άγνωστο, αφού στη Βενεζουέλα των 27.000.000 κατοίκων υπήρχαν εκείνη την εποχή μόνο δύο συμφωνικές ορχήστρες. Το κίνημα Ελ Σιστέμα είναι προσανατολισμένο σε παιδιά της μεσαίας και της χαμηλής τάξης και σχεδιασμένο ώστε να προσφέρει ικανοποίηση, ήθος, πειθαρχία, αλλά και διέξοδο στην απασχόληση και στην κοινωνική ένταξη των μαθητών.
Σήμερα, μετά από τριάντα πέντε χρόνια δράσης του κινήματος, διαπιστώνουμε την παράδοξη και μοναδική επιτυχία του. Ο Χοσέ Αντόνιο Αμπρέου πέτυχε το ακατόρθωτο. Στα 160 ωδεία, τα οποία δημιούργησε, διδάσκουν 3.000 δάσκαλοι και παρακολουθούν δωρεάν μαθήματα 300.000 παιδιά, από δύο ετών και πάνω, ενώ συνολικά οι μαθητές που πέρασαν από τα ωδεία φθάνουν τα 2.000.000. Η Βενεζουέλα, μια χώρα χωρίς μουσική παράδοση, διαθέτει σήμερα πάνω από 200 ορχήστρες νέων και τροφοδοτεί την ίδια την Ευρώπη με προικισμένους και ευαίσθητους μουσικούς, που απασχολούνται στις ορχήστρες της, αλλά και σε μερικές από τις καλύτερες ορχήστρες του κόσμου. Χαρακτηριστική είναι η ιστορία του εξαιρετικού κλαρινετίστα Λέναρ Ακόστα, ο οποίος σήμερα είναι διεθνώς γνωστός, αλλά ώντας παιδί, και προτού σπουδάσει μουσική, είχε φυλακιστεί εννέα φορές για ένοπλη ληστεία και εμπόριο ναρκωτικών.
Δεν πρόκειται για καλλιτεχνικό κίνημα, αλλά για ένα πολύπλευρο κίνημα κοινωνικής διάσωσης, που δεν προσφέρει μόνο ατομική σωτηρία και φιλοδοξεί να μεταμορφώσει την κοινωνία ως σύνολο, με βάση την αλληλεγγύη και τη συνεργασία. Οι σκοπιμότητες αυτές στοχεύονται με εργαλείο ένα επίτευγμα του δυτικού κόσμου: τη Μεγάλη Μουσική, όπως πραγματώνεται μέσα στη συλλογικότητα της συμφωνικής ορχήστρας. Γι’ αυτό η διδασκαλία της μουσικής από το Ελ Σιστέμα είναι πάντοτε ομαδική, ώστε το παιδί να αισθάνεται πάντα μέλος ενός συνόλου. Με τη συμμετοχή των παιδιών στη συμφωνική ορχήστρα τα παιδιά αναγνωρίζουν την προσωπική τους ταυτότητα, τη συνεργασία και την πειθαρχία του συλλογικού έργου. Αποκτούν ρόλο, θέση και προσωπικότητα ως ισότιμα μέλη ενός συνόλου που επιδιώκει κοινό σκοπό. Είναι συναρπαστική και δεν ξεχνιέται η εντύπωση του συνόλου των παιδιών που συμμετέχουν στη συμφωνική ορχήστρα, καθώς παίζουν μουσική με χαρακτηριστική αφοσίωση, πείσμα και πάθος. Σύμφωνα με την αφήγηση του Αμπρέου, όλα αυτά κάνουν μία δυναμική και ανερχόμενη κοινωνική δομή. Το μεγαλύτερο μέρος των παιδιών ανήκουν στα ευάλωτα στρώματα του πληθυσμού της Βενεζουέλας. Αυτό τα ενθαρρύνει να κάνουν νέα όνειρα, να βάλουν νέους στόχους και να προοδεύσουν με τις διάφορες ευκαιρίες που θα τους δοθούν μέσα από τη μουσική. Τέλος, στο κοινωνικό πεδίο, οι ορχήστρες αναδεικνύονται ως δημιουργικοί χώροι πολιτισμού και πηγές ανταλλαγής ιδεών και νέων νοημάτων. Ο αυθορμητισμός της μουσικής δεν είναι πια είδος πολυτελείας –γίνεται κοινό κτήμα της κοινωνίας. Κάνει ένα παιδί να μπορεί να παίζει βιολί στο σπίτι, ενώ ο πατέρας δουλεύει στο μαραγκούδικό του. Η μουσική γίνεται μέσο αντιμετώπισης της αλλοτρίωσης και του κοινωνικού αποκλεισμού και πεδίο κοινωνικής ανάπτυξης.
Το κίνημα Ελ Σιστέμα έγινε αιφνιδίως γνωστό έξω από τα σύνορα της Βενεζουέλας όταν το 2007 η Ορχήστρα των Νέων της Βενεζουέλας Σιμόν Μπολίβαρ έδωσε θριαμβευτική συναυλία στο Λονδίνο. Η ορχήστρα αυτή είναι το απάνθισμα και ο πολυτιμότερος καρπός του κινήματος. Διευθυντής της ορχήστρας ήταν ο, τότε 26 χρονών, ιδιοφυής νεαρός αρχιμουσικός, Γουστάβο Ντουνταμέλ, τα 200 μέλη της ορχήστρας ήταν νέοι από 16 έως 26 χρονών. Ο Ντουνταμέλ είναι ο εκλεκτός του Αμπρέου και δημιούργημά του. Έκτοτε οι ερμηνείες ορισμένων συμφωνικών έργων του Μπετόβεν, του Μάλερ και του Σοστακόβιτς καθιέρωσαν τον Ντουνταμέλ ως μουσικό αστέρα, ενώ η Ορχήστρα Νέων Σιμόν Μπολίβαρ θεωρήθηκε ως μία από τις τέσσερις καλύτερες του κόσμου. Η ορχήστρα δίνει συναυλίες υπό τη διεύθυνση διάσημων αρχιμουσικών, όπως ο Ρικάρντο Μούτι, ο Τζουζέπε Σινόπολι και ο Σίμον Ρατλ και συγκρίνεται με τη Φιλαρμονική του Βερολίνου, τη Φιλαρμονική της Βιέννης, την Ορχήστρα Φιλαρμόνια του Λονδίνου και την ορχήστρα Κονσερτγκεμπάου του Άμστερνταμ, τις οποίες αντίστοιχα διευθύνει ο νεαρός Γκουστάβο Ντουνταμέλ. Είναι πραγματικά ανεξήγητος ο δυναμισμός και η εσωτερικότητα της ερμηνείας της 5ης Συμφωνίας του Μπετόβεν από τον Ντουνταμέλ και την ορχήστρα του. Το έργο αυτό έχει καθιερωθεί ως κορυφαίο στα προγράμματα των συμφωνικών συναυλιών και εθεωρείτο ότι ο Όττο Κλέμπερερ και ο Κάρλος Κλάιμπερ είχαν δώσει την κορυφή στην απόδοσή του. Ανάλογα, ο δυναμισμός και η λάμψη της 1ης Συμφωνίας του Μάλερ, όπως αποδίδονται από τον Ντουνταμέλ, σβήνουν πολλές από τις μέχρι τώρα ερμηνείες, ενώ το χιούμορ και το πάθος με το οποίο ο Ντουνταμέλ παρουσιάζει τη 10η Συμφωνία του Σοστακόβιτς θα καθιερώσουν έναν τρόπο ερμηνείας του έργου αυτού. Ήδη ο Γουστάβο Ντουνταμέλ κάνει διεθνή καριέρα και είναι μόνιμος διευθυντής της Φιλαρμονικής Ορχήστρας του Λος Άντζελες.
Πρόκειται για ένα αναγεννητικό κίνημα; Όχι ακριβώς. Ο Αμπρέου και οι συνεργάτες του δεν πασχίζουν να επαναφέρουν κάτι το οποίο η Βενεζουέλα έχει χάσει. Πρόκειται μάλλον για κοινωνικό κίνημα, που ξεκινά από τη θέληση μιας χαρισματικής προσωπικότητας. Η δυτική μουσική δεν είναι κάτι το εγγενές στη Βενεζουέλα, μια χώρα όπου το 70% των κατοίκων είναι μιγάδες και οι πολιτισμικές παραδόσεις συγκεχυμένες. Η λεγόμενη κλασική μουσική δεν είναι κάτι που έχει ιδιαίτερη σημασία για τις πνευματικές παραδόσεις της χώρας αυτής. Άλλωστε, ό,τι ονομάζουμε σήμερα κλασική μουσική επιβιώνει και εκτιμάται κυρίως στα αστικά περιβάλλοντα του δυτικού κόσμου και αποτελεί έκφραση της μεγάλης αστικής παράδοσης των Δυτικών.
Αυτό που συμβαίνει στην περίπτωση αυτή είναι επιπολιτισμός με την υιοθέτηση ενός πολιτισμικού στοιχείου του κέντρου της Δύσης από μια χώρα της περιφέρειας, τη Βενεζουέλα, η οποία το αναπλάθει και το ενσωματώνει. Η χώρα της περιφέρειας είναι αυτή που επιστρέφει το πολιτισμικό δάνειο. Στη θεωρία των παγκόσμιων συστημάτων, ο Ιμμανουέλ Βαλλερστάιν είχε επεξεργαστεί πριν μερικές δεκαετίες παραλλαγή του θέματος αυτού και είχε προφητεύσει την αναγέννηση των χωρών της περιφέρειας. Κατά τον Βαλερστάιν, οι χώρες του Τρίτου Κόσμου θα αμφισβητήσουν την παγκόσμια κυριαρχία της Δύσης με αναγεννητικά κινήματα και συνακόλουθη πολιτισμική επίδραση προς το κέντρο.
