Του Σπύρου Κουτρούλη
Σε άρθρο του Ιταλού φιλόσοφου Τ. Αγκαμπέν, που γνώρισε πανευρωπαϊκή απήχηση και αναδημοσιεύθηκε σε πολλές ιστοσελίδες, επαναφέρεται η από το 1949 πρόταση του Γάλλορώσου στοχαστή Α. Κοζέβ προς τον Ντε Γκωλ, που υποστήριζε ότι, επειδή με το πέρασμα του χρόνου ο γερμανικός ηγεμονισμός θα επανερχόταν, ίσως με άλλα μέσα και διαφορετικά όπλα από ό,τι στο παρελθόν, αλλά το ίδιο απειλητικός για όλους τους λαούς της γηραιάς ηπείρου, η μόνη λύση θα ήταν η έγκαιρη δημιουργία της Ευρώπης των λατινικών-καθολικών λαών.
Η γερμανική κυριαρχία φαίνεται προς το παρόν αδιαμφισβήτητη. Δεν μπορεί να την απειλήσει ούτε η Γαλλία, ούτε η Μ. Βρετανία, ενδεχομένως ούτε οι ΗΠΑ. Συνεπώς, η πρόρρηση του Α. Κοζέβ φαίνεται ότι σήμερα επαληθεύεται.
Ποιος ήταν όμως ο Α. Κοζέβ; Πρόκειται για τον κατ’ εξοχήν χεγκελιανό φιλόσοφο, που μεσοπολεμικά δίδαξε τον Χέγκελ σε στοχαστές που επρόκειτο μεταπολεμικά να ξεχωρίσουν, όπως ο Ρ. Αρόν, ο Τ. Μπατάιγ, ο Λακάν, ο Μπρετόν, ο Μερλώ Ποντύ. Δυστυχώς, στη γλώσσα μας δεν έχει μεταφραστεί το έργο του, εκτός από ένα δοκίμιο με τον τίτλο «Τυραννία και σοφία» (μετ. Ευρυδίκη Παπάζογλου), που αποτελεί ευφυές σχόλιο στο έργο του Ξενοφώντα, Ιέρων ή Τυραννικός, και στο σχετικό δοκίμιο του Λέο Στράους, Περί τυραννίδος [1].
Η πιο πρόσφατη και πιο τρανταχτή επιρροή του Α. Κοζέβ είναι ο Φ. Φουκουγιάμα και το έργο του, Το τέλος της Ιστορίας και ο Τελευταίος Άνθρωπος [2]. Πρόκειται για ένα έργο το οποίο βέβαια δεν κρύβει, αλλά ομολογεί τις επιρροές που δέχτηκε από τον Α. Κοζέβ. Ο Λέο Στράους, που διατηρούσε φιλική σχέση και αλληλογραφία μαζί του, ήταν αυτός που τον γνώρισε στους Αμερικάνους νεοφιλελεύθερους. Μάλιστα, η επίδρασή του ήταν τόσο ισχυρή, ώστε ο Φουκουγιάμα, δίχως πρωτοτυπία, εξαντλήθηκε στην αυτούσια μεταγραφή της σκέψης του και κάποιων αποφάνσεων του Νίτσε, τοποθετώντας το τέλος της Ιστορίας στη φιλελεύθερη δημοκρατία, η οποία υποτίθεται ότι απαντά οριστικά και αμετάκλητα στα ερωτήματα της Ιστορίας για γόητρο και αναγνώριση, αλλά και στην εγελιανή διαλεκτική σχέση αφέντη και δούλου.
Μακριά από εσχατολογίες, ο Π. Κονδύλης αποφαίνεται ότι ο Κοζέβ «αξιοποίησε δημιουργικά την εγελιανή εννοιολογία και σκιαγράφησε εντυπωσιακά το πρόβλημα της ισχύος και του αγώνα για ισχύ. Η στενή σύνδεση αυτού του προβλήματος με το πρόβλημα του ειδοποιού γνωρίσματος του ανθρώπου σε σχέση με το (υπόλοιπο) ζωικό βασίλειο τοποθετεί εδώ την ανάλυση –διαφορετική από την όψιμη οντολογία του Νίτσε– εξ ολοκλήρου πάνω στο επίπεδο του ανθρώπινου πολιτισμού και της ανθρώπινης ιστορίας, ενώ συνάμα η θεωρία των ψυχορμήτων εν μέρει τροποποιείται και εν μέρει παραμερίζεται σιωπηρά. Στη θέση του ψυχόρμητου μπαίνει η επιθυμία, η οποία βέβαια, καθ’ εαυτήν, προέρχεται από την βιολογική υφή του ανθρώπου, όμως ο ειδοποιός ανθρώπινος χαρακτήρας της ξεπερνά κατά πολύ το ζωικό στοιχείο και μάλιστα απαιτεί θυσία του ζωικού στοιχείου (δηλαδή της βιολογικά εννοούμενης αυτοσυντήρησης). Μέσα στη συχνά ανώφελη επιθυμία για ό,τι επιθυμούν άλλοι – και μάλιστα μόνο και μόνο επειδή το επιθυμούν άλλοι-, μέσα στην επιθυμία της αναγνώρισης και μέσα στον θανάσιμο αγώνα γοήτρου συγκροτείται το ανθρώπινο ον ως αυτοσυνείδηση και μαζί του και η Ιστορία, ο τελικός σκοπός της οποίας προσδιορίζεται επομένως από την τέτοια συγκρότηση του ανθρώπινου όντος» [3] .
Τις πιο ενδιαφέρουσες και πολύτιμες πληροφορίες για τον Κοζέβ τις αντλήσαμε από μια μελέτη που αφορά τον Γερμανό πολιτειολόγο και νομικό Κ. Σμιτ, που απασχόλησε τον Κοζέβ, τον Αγκαμπέν και τον Π. Κονδύλη. Πρόκειται για την μελέτη του Γιάν-Βέρνερ Μίλερ Ένας επικίνδυνος νούς: η επίδραση του Κάρλ Σμίτ στον ευρωπαϊκό μεταπολεμικό στοχασμό4. Μεταξύ άλλων, διαβάζουμε ότι, ανάμεσα σε αυτούς που δέχτηκαν μεταπολεμικά την επιρροή του Σμιτ υπήρξε ο Γερμανός ιστορικός Ρ. Κόσελεκ, ο οποίος υπήρξε καθηγητής του Π. Κονδύλη και ο οποίος, μετά τον θάνατο του τελευταίου, εκφώνησε προς τιμή του λόγο στο Ινστιτούτο Γκαίτε στην Αθήνα. Ίσως η σχέση αυτή να εξηγεί τον τρόπο γνωριμίας του έργου του Κ. Σμιτ από τον Π. Κονδύλη.
Ο Κοζέβ, για να επιστρέψουμε σε αυτόν, ήταν ένας πλούσιος Ρώσος εξόριστος, που γεννήθηκε στη Μόσχα το 1902. Μετά την επικράτηση της Οκτωβριανής Επανάστασης θα κάνει το διδακτορικό του στη Γερμανία, για τον Ρώσο θεολόγο-φιλόσοφο Α. Σολόβιεβ, με την επίβλεψη του Κ. Γιάσπερς. Με τη νεαρή Ρωσίδα σύζυγό του θα περάσει στο Παρίσι μια άνετη ζωή, μέχρι να χάσει όλη του την περιουσία στο χρηματιστηριακό κραχ του 1930. Χωρίς να γίνει ποτέ τακτικός καθηγητής, διδάσκει Χέγκελ σε όλη τη μελλοντική γαλλική διανόηση και θα μετάσχει σε μια ομάδα τεχνοκρατών υψηλού επιπέδου που εργάζονταν για την ευρωπαϊκή οικονομική ενοποίηση. Ο μετέπειτα πρωθυπουργός της Γαλλίας Ρεϊμόν Μπαρ, όταν ήταν ακόμα νεαρός γραφειοκράτης, γνώρισε τον Κοζέβ και είπε γι’ αυτόν ότι ήταν ένας «εξαιρετικός διαπραγματευτής για τα συμφέροντα της Γαλλίας» και, μάλιστα, «ο φόβος και ο τρόμος των άλλων εμπορικών αποστολών», ο οποίος πάντως έμοιαζε να κρατάει μια εσωτερική απόσταση από τη σκληρή διπλωματία του. Μια από τις αγαπημένες φράσεις του Κοζέβ ήταν: «Η ζωή είναι μια κωμωδία, αλλά μέσα σ’ αυτήν πρέπει να παίζουμε τον ρόλο μας σοβαρά» [5] .
Ο Κοζέβ οραματίστηκε την κυριαρχία ενός παγκόσμιου κράτους, που θα σήμαινε και το οριστικό τέλος της Ιστορίας. Με τρόπο καθαρά χεγκελιανό γράφει: «Στην πραγματικότητα, το τέλος του ανθρώπινου Χρόνου ή της Ιστορίας ή, ορθότερα, το οριστικό τέλος του Ανθρώπου ως ελεύθερου και ιστορικού ατόμου, σημαίνει απλούστατα το τέλος της Πράξης, με την πλήρη σημασία της έννοιας. Πρακτικά τούτο σημαίνει την εξαφάνιση των πολέμων και των αιμοσταγών επαναστάσεων. Και, επίσης, την εξαφάνιση της Φιλοσοφίας καθότι, εφόσον ο ίδιος ο Άνθρωπος δεν αλλάζει ουσιαστικά, δεν έχει λόγο να αλλάξει τις (αληθινές) αρχές που αποτελούν τις βάσεις για την κατανόηση του κόσμου και του εαυτού του. Αλλά όλα τα υπόλοιπα μπορούν να διατηρηθούν στο διηνεκές, δηλαδή η τέχνη, ο έρωτας, το παιχνίδι κ.λπ., ό,τι εν γένει τον καθιστά ευτυχισμένο» [6].
Επειδή η μεταμόρφωση του κόσμου σε μια απέραντη παιδική χαρά, σε μια νέα «Αρκαδία», παραμένει ένα πολύ μακρινό ενδεχόμενο, το όραμα του Κοζέβ θα παραμείνει ένα παιχνίδι του φιλοσοφικού λόγου.
Ένα χρόνο πριν πεθάνει, το 1967, ταξίδεψε στο Βερολίνο από το Πεκίνο και συμβούλεψε τους εξεγερμένους φοιτητές να μάθουν αρχαία ελληνικά. Το 1999, η Μοντ θα δημοσιεύσει ένα άρθρο που υποστήριζε ότι υπήρξε επί τριάντα χρόνια πράκτορας των Σοβιετικών, κάτι που μάλλον δεν επαληθεύεται.
Θα ήταν πολύ ενδιαφέρον να εκδοθεί το έργο του Α. Κοζέβ στη χώρα μας, ειδικά οι μελέτες που αφορούν την ερμηνεία του Χέγκελ, οι οποίες πλέον έχουν αναγνωριστεί ως κλασικές.
Παράλληλα, σε ό,τι αφορά τις γεωπολιτικές του αντιλήψεις, θεωρούσε ότι όλος ο ευρωπαϊκός Νότος, καθολικός και ορθόδοξος, εν όψει του γερμανικού ηγεμονισμού, πριν υποστεί πολύ περισσότερα δεινά, είναι αναγκαίο να εξετάσει ως μοχλό ανάσχεσης αυτού του τελευταίου, τη δημιουργία της Μεσογειακής Ευρωπαϊκής Ένωσης ή συνεργασίας, που ως πολιτική πραγματικότητα θα μπορεί να συζητά ισότιμα και να διαπραγματεύεται τόσο με τη Γερμανία όσο και με τη Ρωσία και τις ΗΠΑ.
Σημειώσεις
1. Περί Τυραννίας, Ξενοφών: Ιέρων ή τυραννικός (μετ. Π. Κονδύλη), Λέο Στράους: Περί τυραννίδος (μετ. Γερ. Λυκιαρδόπουλος), Αλέξανδρος Κοζέβ: Τυραννία και σοφία (μετ. Ευρ.Παπάζογλου), εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 1995.
2. Φ. Φουκουγιάμα, Το τέλος της Ιστορίας και ο Τελευταίος Άνθρωπος, εκδόσεις Νέα Σύνορα-Α.Λιβάνη, Αθήνα 1983.
3. Π. Κονδύλης, Η ηδονή, η ισχύς, η ουτοπία, εκδόσεις Στιγμή, Αθήνα, 1992, σελ. 89, 90.
4. Jan-Werner Muller, Ένας επικίνδυνος νους: η επίδραση του Καρλ Σμιτ στον ευρωπαϊκό μεταπολεμικό στοχασμό, μετάφραση Ανίτα Συριοπούλου, επιμέλεια Αλέξανδρος Κιουπκιολής, εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2010.
5. ό.,πρ., σελ. 150-151.
6. ό.,πρ., σελ. 151-152.
7. ό.,πρ., σελ. 148.
