Φαρμακολόγος και επιστημολόγος ο Αμπντέλ Καρίμ Σορούχ είναι μαθητής του αγιατολλάχ Αλί Σαριατί. Ο Σαριατί, κεντρική μορφή της πάλης ενάντια στο Σάχη, και πριν το θάνατό του το ίδιο, αν όχι περισσότερο δημοφιλής όσο και ο Χομεϊνί, δολοφονήθηκε από την Σαβάκ , την πολιτική αστυνομία του Σάχη, στο Λονδίνο στη δεκαετία του ’70. Για τον Σαριατί το Ισλάμ δεν αποτελεί μια και μοναδική αναφορά, γιατί είναι από τη φύση του πλουραλιστικό. Ο καθένας μπορεί «να επιλέγει το δάσκαλό του».
Ο Σορούχ υποστήριξε την ισλαμική επανάσταση, αλλά εδώ και αρκετά χρόνια καταγγέλλει την “εξουσία των κληρικών” και την “μονοδιάστατη σκέψη” εκείνη του Χομεϊνί χθες, ή του Αλή Χαμενεϊ σήμερα. Τον Αύγουστο του 1995 υπέστη μια επίθεση μετά από μια διάλεξή του στο Ισπαχάν. Διδάσκει στην Ακαδημία της φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου της Τεχεράνης. H συνέντευξη που ακολουθεί είναι χαρακτηριστική της προσπάθειας για αναζήτηση ενός ιδιαίτερου δρόμου για τη δημοκρατία στο πλαίσιο ενός ισλαμικού φονταμενταλιστικού καθεστώτος
Πολλοί άνθρωποι πιστεύουν πως το Ισλάμ και η δημοκρατία αποτελούν αντινομικές πραγματικότητες. Εσείς επιμένετε πως και τα δύο θα συναντηθούν αναπόφευκτα κάποτε. Για ποιό λόγο;
Ένα δημοκρατικό καθεστώς προϋποθέτει πριν από όλα ανθρώπινα δικαιώματα και πλουραλισμό. Η θέση μου είναι η εξής: αναφέρομαι στα έργα μου στις έννοιες της διεύρυνσης και του περιορισμού στην ερμηνεία των ιερών κειμένων. Οι άνθρωποι έχουν λίγο ή πολύ πλατειές γνώσεις. Αυτές επηρεάζουν τις θρησκευτικές τους γνώσεις και την ερμηνεία των ιερών κειμένων την οποία κάνουν. Από την ουσία του λοιπόν ο πλουραλισμός υπάρχει και νομιμοποιεί την ταυτόχρονη ύπαρξη διαφορετικών απόψεων στην ερμηνεία της θρησκείας. ΄Οσο για τα ανθρώπινα δικαιώματα, η σημερινή ερμηνεία των ιερών κειμένων αποκλείει κάθε διάλογο με αυτούς που υποστηρίζουν το σεβασμό τους, γιατί πρόκειται για εκκοσμικευμένα δικαιώματα. Ωστόσο είναι δυνατόν να συνδεθεί η τάση προς το ιερό και ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ανοίγοντας τη συζήτηση πάνω στις υποχρεώσεις του πιστού και το ζήτημα των δικαιωμάτων της ανθρώπινης ύπαρξης και αντιστρόφως. Βέβαια, αυτό το πράγμα είναι πολύ δύσκολο, αλλά αν θέλουμε να συμφιλιώσουμε αυτά τα δύο θα πρέπει να δεχθούμε ως αξίωμα την επίτευξή του. Τέλος, θα προσέθετα πως η έννοια των ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι ξένη προς την θρησκεία. Δεν θα βρείτε καμμία αναφορά στα ιερά κείμενα. Αλλά για να είναι κανείς πιστός πρέπει να έχει κατ’ αρχήν το δικαίωμα στην πίστη. Ειδωμένα κάτω από αυτή την οπτική τα δικαιώματα του ανθρώπου προηγούνται εκείνων που ορίζουν την αποδοχή της μιας ή της άλλης πίστης και δοξασίας.
Όταν μιλάτε για ανθρώπινα δικαιώματα εννοείτε προφανώς τα δημοκρατικά δικαιώματα;
Προφανώς. Τα δικαιώματα του ανθρώπου υπάρχουν εκτός του θρησκευτικού πεδίου. Αυτά τα δικαιώματα δεν ανήκουν στο χώρου του θρησκευτικού, γιατί πρόκειται για την δυνατότητα της ανακάλυψης, της κριτικής ή της αλλαγής. Αλλά πρόκειται για φυσικά δικαιώματα και θα πρέπει να τα αποδεχτούμε. Όπως θα πρέπει επίσης να θεμελιώσουμε την ερμηνεία των ιερών κειμένων πάνω σε αυτά τα δικαιώματα.
Ισχυρίζεστε ότι δεν υπάρχει μια και μοναδική ερμηνεία του Ισλάμ, η οποία να έχει καθολική ισχύ και για όλες τις εποχές και πως το μήνυμα του Ισλάμ εξαρτάται από την ερμηνεία που δίνει κανείς σε αυτό. Δεν πρόκειται για μια θέση εντελώς επαναστατική;
Εσείς το βλέπετε έτσι. Κατά την άποψή μου πρόκειται για μια στοιχειώδη αλήθεια. Από ιστορική άποψη το Ισλάμ συγκροτήθηκε από μια σειρά διαδοχικών ερμηνειών των ίδιων των κειμένων του. Το ίδιο ισχύει και με τον χριστιανισμό. Κάθε καινούργια ερμηνεία μπορεί να θεωρήσει τις προγενέστερες ερμηνείες εσφαλμένες ή ελάχιστα πιστές στα ίδια τα κείμενα. Αλλά όταν δείτε τα πράγματα από τα έξω θα διαπιστώσετε μια σειρά από ερμηνείες. Δεν υποστηρίζω πως κάθε ερμηνεία βρίσκεται υποχρεωτικά σε αντίθεση με τις προηγούμενες αλλά και αυτό μπορεί να συμβεί. ΄Οπως επίσης μπορεί να υπάρχουν αποχρώσεις, διαφορές. Ή μια ορισμένη ερμηνεία μπορεί να εξελίξει πάρα πέρα, χωρίς να έρθει σε αντίθεση μαζί του, έναν προγενέστερο σχολιασμό. Παρατηρώντας την ιστορία μπορεί κανείς να δει αυτό που μένει αμετακίνητο και εκείνο που άλλαξε. Αλλά για να το δεις θα πρέπει ακριβώς να μπορείς να δεχθείς πως η ιστορία συνοδεύεται από αλλαγές -και να είσαι διανοητικά προετοιμασμένος για κάτι τέτοιο.
Ισχυρίζεστε επίσης πως οι μουσουλμάνοι δεν μπορούν αν αρκεστούν στην αποδοχή της σύγχρονης ζωής στο υλικό επίπεδο αλλά ότι θα πρέπει να την εντάξουν και στον εσωτερικό τους κόσμο. Μπορείτε να γίνετε πιο σαφής;
Χρησιμοποιώ συνήθως τις έννοιες “προϊόν” και “ρίζα”. Κατά την άποψή μου η τεχνολογία, οι μηχανές, η βιομηχανική παραγωγή είναι τα προϊόντα του μοντερνισμού και του δυτικού πολιτισμού. Πράγματι, τα αποδεχτήκαμε χωρίς όμως να μπορέσουμε να εκσυγχρονιστούμε. Γιατί για να το κατορθώσουμε θα πρέπει να αναχθούμε στις ρίζες αυτού του πολιτισμού ώστε να τον καταλάβουμε, να τον γνωρίσουμε σε βάθος. Στην αφετηρία του δυτικού πολιτισμού βρίσκεται ο ορθολογισμός -και οι επιστήμες άμεσο παράγωγο αυτού του ορθολογισμού. Όπως είχα την ευκαιρία να πω ήδη, μπορεί κανείς να αποδεχθεί αυτό το γεγονός, να το κριτικάρει ή να το απορρίψει, αλλά για να αντιμετωπίσει τον σύγχρονο κόσμο πρέπει πρώτα να τον κατανοήσει.
Με την λέξη «ρίζες» εννοείτε το κριτικό πνεύμα;…
Ναι είναι μια από τις διαστάσεις του δυτικού ορθολογισμού. Κατά την άποψή μου, αν ο δυτικός πολιτισμός διατηρεί την ζωτικότητά του, αυτό συμβαίνει γιατί διαθέτει ένα κριτικό βλέμμα απέναντι στον εαυτό του, και αυτό εδώ και αιώνες. Εκεί βρίσκεται το μυστικό του δυναμισμού του.
Οι απόψεις σας θυμίζουν πολύ εκείνες του Καρλ Πόππερ…
Το πιστεύετε; Η κριτική σκέψη είναι πολύ σημαντική κατ’ εμένα.
Εξ άλλου δεν βλέπετε ότι υπάρχει κάποια σύγκρουση ανάμεσα στην επιστήμη και τη θρησκεία, αντίθετα τις θεωρείτε ως δύο συμπληρωματικές οδούς προς την γνώση, έτσι δεν είναι;
Η αντίθεση ανάμεσα σε επιστήμη και θρησκεία δεν έχει νόημα. Υπάρχει από τη μια πλευρά η επιστήμη και από την άλλη οι επιστημονικές φιλοσοφικές και θρησκευτικές ερμηνείες. Το επαναλαμβάνω: η θρησκεία δεν είναι μονολιθική, υπάρχει μια ολόκληρη σειρά ερμηνειών. Γι’ αυτό η σύγκριση επιστήμης και θρησκείας είναι ένα ψευδοπρόβλημα. Το σωστό ερώτημα είναι το ακόλουθο: μια επιστημονική ερμηνεία της θρησκείας είναι δυνατή, νόμιμη και υπερασπίσιμη; Κατά την άποψή μου, ναι.
Και το αντίστροφο;
Επίσης. Μπορεί να κάνει κάποιος μια πνευματική ερμηνεία της επιστήμης… η “αντίφαση” επιστήμης και θρησκείας είναι ένα εξαιρετικό αντικείμενο μελέτης και όχι ένα πεδίο μάχης…
Και πώς μπορεί να συνδεθεί η θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου με το δόγμα της θείας δημιουργίας;
Και εδώ θα πρέπει να τεθεί διαφορετικά το ερώτημα. Δεν είναι η θεωρία αλλά η ερμηνεία που γίνεται σήμερα, η οποία προφανώς έρχεται σε αντίθεση με τις επιστημονικές ερμηνείες. Το επαναλαμβάνω: αν έχετε μια επιστημονική βεβαιότητα θα πρέπει να μετασχηματίσετε την θρησκευτική ερμηνεία έτσι ώστε να εναρμονίσετε και τα δύο.
Ορισμένοι ισχυρίζονται πως η θρησκεία, και πιο συγκεκριμένα το Ισλάμ, συνιστά ένα εμπόδιο για την κοινωνική πρόοδο. Τι σκέφτεστε πάνω σ’ αυτό;
Αν μια ιδιαίτερη ερμηνεία του Ισλάμ εμποδίζει την πρόοδο, πρόκειται για μια ερμηνεία του και μόνο. Μπορείτε να προωθήσετε την κοινωνική πρόοδο αλλάζοντας ερμηνεία. Προσπαθώ να πείσω ορισμένους θεολόγους να ερμηνεύσουν τη θρησκεία κατά τέτοιο τρόπο.
Σε μια συνέντευξή σας λέγατε πως οι μολλάδες που ισχυρίζονται πως ξέρουν τα πάντα καλύτερα από όλους, εμποδίζουν τον εκδημοκρατισμό του Ιράν, αλλά ότι η νέα γενιά των μολλάδων θα μπορούσε να ανοίξει το δρόμο προς τον εκδημοκρατισμό αρκεί να μη διαφθαρούν και αυτοί από την εξουσία. Το πιστεύετε πάντα;
Δεν έχω αλλάξει άποψη. Οι δημοκρατικές ιδέες ξαπλώνονται όλο και περισσότερο, τόσο ανάμεσα στους νέους του Πανεπιστημίου, όσο και ανάμεσα στους μολλάδες. Δεν μπορεί κανείς να προβλέψει το μέλλον, αλλά εάν τα πράγματα συνεχιστούν όπως έχουν και ο κλήρος διατηρήσει την εξουσία και εάν η νέα γενιά αναλάβει τις ευθύνες της υπάρχουν ελπίδες για ένα πιο δημοκρατικό καθεστώς στο Ιράν.
Παρόλο που δεν αισθάνεσθε κοντά στο σημερινό καθεστώς στη χώρα σας, σας ανέχονται. Διδάσκετε πάντα στο Πανεπιστήμιο της Τεχεράνης. Από που βγαίνει η δύναμή σας; Γιατί δεν μπορούν να σας χτυπήσουν;
Δεν είμαι άτρωτος. Έχω δυσκολίες. Δεν είμαι ένας άνθρωπος ισχυρός, αλλά πιστεύω στη δύναμη των ιδεών. Αυτή είναι η μόνη δύναμη. Προσθέτω επίσης πως είμαι ιδιαίτερα έντιμος απέναντι στον εαυτό μου. Προσπαθώ να μην κοροϊδεύω τον εαυτό μου. Δεν κρύβω τίποτε, ούτε από μένα, ούτε από τους μαθητές μου. Ίσως γι’ αυτό μπορώ να επηρεάσω τις καρδιές τους με τις ιδέες μου. Είναι η μόνη ισχύς την οποία διαθέτω.
