Πρώην ανώτατος υπεύθυνος του Πενταγώνου, και σήμερα κοσμήτορας της Kennedy School του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, ο Joseph Nye υπογραμμίζει σε ένα πρόσφατο άρθρο του (που συνυπογράφει με τον William Owens), και το οποίο δημοσιεύτηκε στην επιθεώρηση Foreign Affairs, ότι η Αμερική, χάρις στην “ασύγκριτη ικανότητα της να ενσωματώνει περίπλοκα συστήματα επικοινωνίας”, θα ενισχύσει στο προβλεπτό μέλλον την παγκόσμια πολιτική της ηγεμονία. Πιστεύει πως η γεωπολιτική ορίζεται όλο και περισσότερο ως η δυνατότητα ελέγχου της άυλης εξουσίας (soft power), δηλαδή των τεχνολογιών της πληροφόρησης που χαράζουν τα σύνορα του κυβερνοχώρου.
Μια τέτοια οπτική στηρίζεται πάνω στο παράδειγμα του πόλεμου του Κόλπου, εμβρυακού μοντέλου αυτού που η κυβερνητική ισχύς θα επιτρέψει να πραγματωθεί στο μέλλον. Για μια ακόμα φορά το φαουστικό όνειρο μιας παγκόσμιας αυτοκρατορίας τρέφεται από μια τεχνολογική “ντόπα”, αλλά αγνοούμε ακόμα ποιος θα μπορούσε να ελέγχει τους ελεγκτές, ενώ οι ίδιες οι δημοκρατικές κυβερνήσεις είναι όλο και λιγότερο ικανές να εξασκήσουν την υπευθυνότητα τους απέναντι στο λαό τους.
Αλλά υπάρχει και μια άλλη κατηγορία ονειροπόλων. Πρόκειται για τους έχοντες μια ελευθεριακή αντίληψη για την κυβερνητική κοινότητα, που δεν υπολογίζουν παρά μόνο τους “δικτυωμένους”, -τους πολίτες του “δικτύου”, του Internet που αγνοούν τα παραδοσιακά στοιχεία της ταυτότητας όπως είναι η εθνικότητα, η εθνοτική ταυτότητα, η θρησκεία, το φύλο, η γεωγραφική εδαφικοποίηση, και που ωστόσο είναι ικανοί να διασυνδέουν μεταξύ τους τούς φορείς των πλέον διαφορετικών καθώς και των πλέον θλιβερών ή παράξενων απόψεων, οι οποίοι είναι σκορπισμένοι λίγο-πολύ παντού. Ο John Perry Barlow, διάσημος μελλοντολόγος, συνιδρυτής του Ιδρύματος του Ηλεκτρονικού Συνόρου του Νταβός (χαρακτηριστικό είναι το ότι αυτό το ελβετικό χωριό υποδέχεται κάθε χρόνο τους υπευθύνους του παγκόσμιου καπιταλισμού), δημοσίευσε μια “Διακήρυξη για την ανεξαρτησία του Κυβερνοχώρου”. Αυτή αρχίζει ως εξής: “Κυβερνήσεις τον βιομηχανικού κόσμου, κουρασμένοι γίγαντες από σάρκα και ατσάλι, έρχομαι από τον Κυβερνοχώρο, την καινούργια κατοικία τον πνεύματος (…). Δεν είστε καλοδεχούμενοι ανάμεσα μας. Δεν είστε κυρίαρχοι εκεί όπου συγκεντρωνόμαστε.” Και συνεχίζει αμφισβητώντας ανοιχτά κάθε χωροταξικό έλεγχο: ” Οι νομικοί κανόνες σας για την ιδιοκτησία, την έκφραση, την ταυτότητα, την κίνηση και τα πλαίσια δεν έχουν καμία ισχύ επάνω μας. Στηρίζονται στην ύλη. Και δεν υπάρχει καμία ύλη εδώ”. Ο Barlow δεσμεύεται “στην δημιουργία ενός πολιτισμού τον πνεύματος μέσα στον κυβερνοχώρο”. Αυτός ο πολιτισμός θα είναι “περισσότερο ανθρώπινος και δίκαιος από ότι ο κόσμος που δημιουργήθηκε από τις κυβερνήσεις σας.” Σε μια τέτοια οπτική είναι προφανές πως το κράτος δεν είναι πλέον σε κανένα βαθμό πηγή ισχνός, ταυτότητας και νόμιμης εξουσίας.
Υποταγή του πλανήτη στην πειθαρχία του κεφαλαίου
Αυτούς τους πειρασμούς θα τους συναντήσουμε στους υπεύθυνους του κόσμου των επιχειρήσεων, μόνο που αυτοί εκφράζουν πιο δειλά την άποψη τους για έναν καλύτερο κόσμο. Επιπλέον, έχουν ανάγκη από αυτή την προστασία που προσφέρουν οι στρατιωτικές εφαρμογές αυτής της “αυλής εξουσίας” που ανέφερε ο Joseph Nye και που όπως διαπίστωσαν οι Ιρακινοί δεν είναι και τόσο άυλη… θα πρέπει να πάρουμε υπόψη μας όλα αυτά τα όνειρα των τραπεζιτών, των επιχειρηματιών, των μεσαζόντων του χρηματιστικού κόσμου. Στην πραγματικότητα πρόκειται λιγότερο για όνειρα και όλο και περισσότερο για πραγματικά σχέδια που δεν γνωρίζουν πλέον γεωγραφικά σύνορα και υποτάσσουν όλο τον πλανήτη στην πειθαρχία του παγκόσμιου κεφαλαίου. Και οι κυβερνώντες, επειδή δεν μπορούν να διατηρούν τις παραδοσιακές σχέσεις τους με τους λαούς τους, μπαίνουν στον πειρασμό να θέσουν τον κόσμο στην υπηρεσία μη βιώσιμων μορφών ανάπτυξης που κάθε μέρα ευλογούνται από τις εικόνες που διασκορπίζονται σε όλο τον κόσμο από τα ΜΜΕ και που κηρύττουν το ευαγγέλιο του καταναλωτισμού. Η συνέπεια στο επίπεδο της κυβερνητικής αυτής της στρατηγικής είναι η μετατροπή της παγκόσμιας αγοράς σε ένα τεράστιο εμπορικό κέντρο, του οποίου το νευρικό σύστημα συγκροτείται από την ηλεκτρονική, ένα είδος “χονκονγκοποίησης” τον πλανήτη.
Τρεις είναι οι πιθανές εξελίξεις για το μέλλον αυτού του χειρισμού της πληροφορίας (του κόσμου των τεχνολογιών της πληροφορίας): είτε ένας γεωπολιτικός έλεγχος σύμφωνα με τις παλιές μεθόδους, ή μια κοινότητα ελευθεριακού τύπου καθορισμένη με βάση την κυβερνητική ή ακόμα μια πανταχού παρούσα αγορά που κωφεύει στις κραυγές των φτωχών και δεν βλέπει τα σημάδια της οικολογικής καταστροφής. Και στις τρεις αυτές υποθέσεις, η εδαφική κυριαρχία εμφανίζεται ξεπερασμένη, όπως και οι όλο και πιο απελπισμένες προσπάθειες ρύθμισης του κυβερνοχώρου και υπαγωγής του στην υπηρεσία του δημοσίου συμφέροντος χάρις στο διεθνές δίκαιο. Η πρώτη προκείμενη αυτού του δικαίου είναι πως η τάξη και η δικαιοσύνη προστατεύονται από το σεβασμό της εδαφικής κυριαρχίας των κυβερνήσεων που αντιπροσωπεύουν κυρίαρχα κράτη, των οποίων η ισότητα συνδυάζεται με το καθήκον της μη επέμβασης. Κάθε φορά βέβαια που διακυβεύτηκαν τα συμφέροντα ισχύος, ο παρεμβατισμός ξαναπέρασε στο προσκήνιο, αλλά τις περισσότερες φορές είχε ως στόχο τη δράση της αντίπαλης εξουσίας.
Οι διάφορες μορφές που πήρε η πρόκληση της κυβερνητικής κακοποίησαν αυτούς τους κανόνες σε ένα βαθμό που μόλις σήμερα αρχίζουμε ν’ αντιλαμβανόμαστε. Τα κράτη βρίσκονται στη θέση να αναλαμβάνουν τον παράλογο ρόλο που συνίσταται στην προσπάθεια να πιάσουν λιοντάρια με μια απόχη για πεταλούδες, απαγορεύοντας τη χρήση παραβολικών κεραιών ή προσπαθώντας να επιβάλουν μια αυτολογοκρισία σε ό,τι αφορά κάποια αμφίβολου γούστου μηνύματα. Αλλά η “άυλη εξουσία” προσφέρει στον κάτοχο της μια δύναμη χωρίς όρια και διαπερνά την άμυνα του αντιπάλου χωρίς να ρίξει ούτε έναν πυροβολισμό. Ο πολίτης βρίσκεται κατ’ αυτόν τον τρόπο ξεριζωμένος και η πολιτική κοινότητα βλέπει να διαλύεται η αναπαράσταση της στον χώρο. Η οικονομική παγκοσμιοποίηση δημιουργεί τις δικές της μεθόδους συνολικής διακυβέρνησης (για παράδείγμα, την Παγκόσμια Οργάνωση Εμπορίου), που υπονομεύει τις δυνατότητες του κράτους να προστατεύει τους ευάλωτους εργαζόμενους που ζουν στο έδαφος του, εξ ου και οι αντιδράσεις που έλαβαν χώρα στη Γαλλία και σε άλλες χώρες τον Δεκέμβριο του 1995.
Αλλά αυτό το μέλλον δεν έχει ακόμα καθοριστεί επακριβώς, και υπάρχουν πολλά μέσα για να αμφισβητηθεί, ανάμεσα στα οποία και τα διάφορα φονταμενταλιστικά κινήματα που διεκδικούν από τους νέους κυρίους της κυβερνητικής τον έλεγχο του κράτους ώστε να ξαναβρεί την εξουσία του, εκείνη του φύλακα των εδαφικών συμφερόντων. Όσο για τις πιο προοδευτικές εναλλακτικές λύσεις, της αριστεράς, αυτές είναι ακόμα απούσες, εξ ου και η γενικευμένη κατάθλιψη, που σπανίως εξηγείται, των νέων στις τεχνολογικά αναπτυγμένες χώρες.
Για ένα νέο πλανητικό κοινωνικό συμβόλαιο
Είναι μάλλον απίθανο να μπορέσει να ελεγχθεί αυτή η εξουσία χωρίς μια πολιτική ανατροπή επαναστατικού τύπου που δε θα σκόπευε ωστόσο στην επιστροφή σε έναν κόσμο θεμελιωμένο σε εδαφικούς παράγοντες. Είναι πράγματι δύσκολο να φανταστούμε μια τέτοια επιστροφή, εκτός εάν επιστρέψουμε στην εποχή των προ-κυβερνητικών τεχνολογιών, πράγμα που φαίνεται αδιανόητο σήμερα.
Η άλλη λύση συνίσταται στην πίστη πως μια διαφορετική τάξη είναι δυνατή και πως είναι ικανή να προστατεύσει τα άτομα, τις ομάδες και τις περιοχές τις οποίες υπονομεύει η νέα κυβερνητική τάξη. Αυτό προϋποθέτει ένα νέο παγκόσμιο κοινωνικό συμβόλαιο που θα παίξει στον 21ο αιώνα το ρόλο που έπαιξαν στο 19ο και σ’ ένα μεγάλο μέρος του 20ού αιώνα ο σοσιαλισμός και το κράτος πρόνοιας.
Η προώθηση ενός τέτοιου σχεδίου προϋποθέτει την κινητοποίηση και την ανάπτυξη υπερεθνικών κοινωνικών δυνάμεων και η εφαρμογή του θα εξαρτηθεί από την εγκαθίδρυση νέων θεσμών και διαδικασιών του διεθνούς δικαίου που θα επιτρέψουν την διακυβέρνηση του Κυβερνοχώρου κατά τον ίδιο τρόπο που το σύγχρονο κράτος διοικούσε τις χωροταξικά καθορισμένες κοινωνίες. Κατά συνέπεια, ή θα συνεχίζουμε να παρασυρόμαστε προς τις εικονικές πραγματικότητες του κυβερνοχώρου ή θα συμβάλουμε στη διαμόρφωση μιας παγκόσμιας κοινότητας που θα ασκεί έναν πολιτικό και νομικό έλεγχο πάνω σε εκείνους που ονειρεύονται ένα παρόμοιο μέλλον, είτε πρόκειται για τους στρατηγούς της Ουάσινγκτον, είτε για τους πρωτοπόρους της ηλεκτρονικής εποχής, είτε για τους μάγους του χρηματιστηρίου.
