του Α. Αρβιλλιά, από το Άρδην τ. 14-15, Ιούνιος-Σεπτέμβριος 1998
Η νέα πραγματικότητα
Καθώς ήδη αρχίζει να σχηματοποιείται ο νέος “αυριανός κόσμος”, της ενοποίησης, διασύνδεσης και της σύγκλισης, μεταβάλλονται άρδην όλα τα δεδομένα, για τα έθνη και τις κοινωνίες, και μάλιστα με ρυθμούς που πολύ δύσκολα επιτρέπουν τη στοχαστική επεξεργασία των αλλαγών και τη δημιουργική αντιμετώπιση των προκλήσεων που θέτουν.
Τα βασικά όμως χαρακτηριστικά της νέας αυτής πραγματικότητας, η “ταυτότητά” της είναι η σύγκλιση της οικονομίας και της πολιτικής, η σύγκλιση τεχνολογιών, η κυριαρχία του “ενιαίου”, η μεγάλη κλίμακα. Μήπως αυτή η συνέργεια και διαπλοκή των συγκλίσεων μεγάλης κλίμακας, οδηγεί και σε σύγκλιση των υπαρκτών πολιτισμών, των εθνικών ταυτοτήτων και ποια είναι η στάση μπροστά σε μια τέτοια πρόκληση; Μήπως το πολιτιστικό ζήτημα των σχέσεων Ανατολής και Δύσης, η “σύγκρουση των πολιτισμών” θα τεθεί στο νέο πεδίο, της σύγκλισης πολιτικής, οικονομίας και τεχνολογίας;
Σύγκλιση Πολιτικής και Οικονομιών
Η νέα αυτή πραγματικότητα σ’ αυτούς τους τομείς, εκδηλώνει ήδη στοιχεία αντίφασης και αυτοαναίρεσης, γεγονός πολύ φυσικό, αφού διαθέτει σαν “πολιτισμική ταυτότητα”, σαν “υπερεθνική ταυτότητα”, την παγκόσμια ενιαία και ομοιόμορφη αρμονία: αποθέωση του χωρίς όρια ανταγωνισμού με παράλληλη εμφάνιση γιγαντιαίων μονοπωλίων, θρησκευτική προσήλωση στην παγκόσμια σύγκλιση με έντονα συμπτώματα απόκλισης ευρυτάτων κοινωνικών στρωμάτων και εθνών. Έντονη αλληλεξάρτηση και διασύνδεση κρατών – εθνών – κοινωνιών με συμπτώματα οξείας απομόνωσης.
Με αυτήν την “υπερεθνική” ταυτότητα, η οικονομία και η κοινωνία της παγκόσμιας αγοράς επιβάλλει “ορθολογικούς” πειθαναγκασμούς σε όλες τις εθνικές δραστηριότητες, καθώς και ομοιόμορφες πολιτισμικές συμπεριφορές, που θα ευνοούν την αειφόρο ανάπτυξη της αγοράς, και που διαπερνούν τα φυσικά και πολιτισμικά σύνορα εθνών και κοινωνιών.
Στην σημερινή συγκυρία, αυτή η νέα τάξη πραγμάτων εμφανίζεται “χωρίς αντίπαλο” στην πράξη. Σε όποια απόπειρα αμφισβήτησης προβάλλεται το “επιχείρημα” πως ό,τι συμβαίνει είναι αληθινό όπως ένα φυσικό φαινόμενο και συνεπώς δεν το αξιολογείς, απλώς το υφίστασαι μοιρολατρικά το “πιστεύεις” αφού δεν έχει βρεθεί εναλλακτική πρόταση στα φυσικά φαινόμενα. Αυτό το “επιχείρημα”, σε συνδυασμό και με άλλους λόγους, παρότι ευτελές και αυταπόδεικτα σαθρό, έχει σε μεγάλο βαθμό αδρανοποιήσει και ουδετεροποιήσει ευρύτατα κοινωνικά στρώματα, αλλά και την κριτική σκέψη, παγιδεύοντάς την είτε σε δήθεν αδιέξοδα είτε σε διλήμματα του τύπου, αναχρονισμός ή εκσυγχρονισμός, συντήρηση ή εξέλιξη.
Η πορεία αυτή της σύγκλισης έχει ήδη οδηγήσει στην αλληλεξάρτηση των εθνών στον χώρο και τον χρόνο, και σε μια σταδιακή επικράτηση ομογενοποιητικών και εξισωτικών δυνάμεων, που συμπιέζουν ατομικές συμπεριφορές και ιδιαιτερότητες, και προσπαθούν να διαπεράσουν τις διαφορετικότητες, στις γλώσσες, τις κουλτούρες, τις εθνικές ταυτότητες. Η φυσική αντίσταση που συναντούν οφείλεται ακριβώς στα εγγενή χαρακτηριστικά της εθνικής ταυτότητας, δηλαδή τις δυνάμεις αντίστασης στις ισοπεδωτικές τάσεις και τις τάσεις υπόταξης που συνοδεύουν αναπόφευκτα μία πορεία σύγκλισης, προς κάτι “ίδιο”.
Η οικονομία της αγοράς πράγματι δεν έχει ανάγκη από σύνορα, η δημοκρατία όμως και ο πολιτισμός, η δημιουργία, (και όχι η παραγωγή πολιτισμού) έχει ανάγκη από σύνορα για να ευδοκιμήσει το “μερικό” και να γίνει οικουμενικό και από γέφυρες επικοινωνίας κατανόησης και διαλόγου, και όχι γέφυρες σύγκλισης και μονόδρομης κυκλοφορίας,
Για να μην ενταχθεί η διαφορετικότητα και η εθνική ταυτότητα στον μονόδρομο της σύγκλισης και να γίνουν σεβαστές οι εθνικές αξίες της ιστορίας που είναι φορέας πολιτισμού, πρέπει να ενισχυθούν οι αντίρροπες δυνάμεις των εθνικών ταυτοτήτων και να αντιπαρατεθούν στην πρόκληση.
Η εθνική ταυτότητα στην παρούσα συγκυρία αναδεικνύεται σε “αντίπαλο δέος” και ένας από τους σημαντικότερους ίσως πόλους συσπείρωσης των κοινωνιών. Οι πολιτικοί και κρατικοί θεσμοί έχουν πλήρως απαξιωθεί εντός των συνόρων των εθνών. Εθνικοί πολιτισμικοί θεσμοί και δεσμοί, που εξακολουθούν ακόμα να εκφράζουν συλλογικά και να συσπειρώνουν τις κοινωνίες, μπορούν να αποτελέσουν το μέσον που, χρησιμοποιώντας συγχρόνους κώδικες επικοινωνίας, θα αντιπαρατεθεί στις συσσωρευτικές και μονόδρομες δυνάμεις της σύγκλισης. Μόνον έτσι θα διασφαλισθεί η συνέχεια και ανάπτυξη των εθνικών πολιτισμών και ταυτοτήτων, η γονιμότητα των πολιτισμών.
Το εγχείρημα είναι δύσκολο, γιατί κύριο μέσον είναι οι ίδιες οι κοινωνίες, όχι το κράτος, και στόχος όχι άλλη μία ιδεολογία αλλά μία στάση πολιτισμού. Οι κοινωνίες σε αυτή τη συγκυρία γνωρίζουν μία παρακμιακή φάση και έχουν μείνει μετέωρες και μοιρολατρικά παραδομένες στο όνειρο ενσωμάτωσής τους στις νέες κοινωνι-κές-νομαδικές ομάδες αναρρίχησης.
Η σύγκλιση των τεχνολογιών επικοινωνίας.
Ανάλογα φαινόμενα, τεχνολογικής σύγκλισης, εμφανίζονται στις νέες τεχνολογίες πληροφορίας και επικοινωνίας, με σύμβολο το παγκόσμιο διαδί-κτυο και τα εργαλεία του, εργαλεία πρόσβασης, διακίνησης, περιήγησης και προβολής. Η ενοποίηση όλων των μέχρι σήμερα αυτόνομων μορφών επικοινωνίας, σε μία “ενιαία μηχανή”, σε ένα “ενιαίο μέσον”, είναι μία καταλυτική εξέλιξη στον τομέα των μέσων επικοινωνίας (media), διότι ενοποιούνται, η επικοινωνία, το θέαμα, η ψυχαγωγία, η πληροφόρηση, και οι υπηρεσίες κατανάλωσης προϊόντων και γνώσης. Το εργαλείο είναι πανίσχυρο με κύριο χαρακτηριστικό του, την παράλληλη δυνατότητα να λειτουργεί ως μέσον κατανάλωσης και παραγωγής.
Το περιβάλλον της εξουσίας της αγοράς που αναπτύσσεται, ασφαλώς διευκολύνει οικονομικές δραστηριότητες καθώς και ανάγκες διασύνδεσης και επικοινωνίας, είναι όμως ταυτόχρονα και ισχυρότατο μέσον για την παραγωγή μαζικής κουλτούρας και την ευρύτατη διάδοση και κατανάλωσή της, κουλτούρας που στην παρούσα συγκυρία είναι σε συντριπτικό βαθμό κατευθυνόμενη, δυτικόκεντρική, διαδίδεται σε μία γλώσσα, και κυριαρχείται από αξίες ισοπεδωτικές και μονομερείς. Αυτός λοιπόν ο πολιτισμός, πολιτισμός παραγωγής, με μέσον τον υπερπληθωρισμό εικόνων, εισβάλλει σε κοινωνίες με πολιτισμούς που μέχρι τώρα δεν καθορίζονταν από αυτές τις αξίες του “ενιαίου μέσου”, έχουν δηλαδή, εθνικές ταυτότητες και πολιτισμικές ιδιαιτερότητες, διαμορφωμένες ιστορικά και διαχρονικά. Με αιχμή λοιπόν τη σύγκλιση και ενοποίηση των τεχνολογιών επικοινωνίας, γιγαντιαίες υπερεθνικές εταιρείες που αναδύονται μέσα από συγχωνεύσεις, θεμιτές και αθέμιτες εξαγορές με μονοπωλιακά χαρακτηριστικά, απειλούν με σύγκλιση πολιτισμών, με σύγκλιση προς ένα μαζικό παγκόσμιο “όραμα”, το “εθνικό όραμα” των ΗΠΑ, το οποίο οι ΗΠΑ με όλα τα μέσα υπερασπίζονται παρασύροντας και την Ευρώπη σε αντίστοιχα στερεότυπα στα σύνορά της. Αξίζει να σημειωθούν δύο πολύ πρόσφατες, και φυσικά αναμενόμενες, εξελίξεις στον ενδιάμεσο χώρο της διαπλοκής τεχνολογικής σύγκλισης και οικονομικής σύγκλισης. Οι εξελίξεις αυτές αφορούν την γιγαντιαία συγχώνευση δύο αμερικανικών εταιρειών παροχής υπηρεσιών διαδικτύου CMCI και WorldCom (με 25% της παγκόσμιας αγοράς), και την προσπάθεια μονοπωλιακού ελέγχου του λογισμικού διασύνδεσης και περιήγησης-αναζήτησης, στο διαδίκτυο (Microsoft/Μπιλ Γκέιτς).
Η πρώτη περίπτωση έχει “άμεση επίπτωση στον έλεγχο της αγοράς του διαδικτύου, ενώ η δεύτερη, ίσως και σημαντικότερη, έχει απρόβλεπτες επιπτώσεις στο ίδιο το “περιεχόμενο” του δικτύου, δεδομένου ότι τα “εργαλεία αναζήτησης” των περιεχομένων του δικτύου προσδιορίζουν σε σημαντικότατο βαθμό τον παραγωγό περιεχομένου. Και οι δύο αυτές εξελίξεις μεταλλάσσουν σταδιακά το διαδίκτυο από “χώρο ελευθερίας” (των ουτοπιστών τεχνοκρατών) σε χώρο ελεγχόμενης με οικονομικά κριτήρια ελευθερίας τόσο πρόσβασης όσο και περιεχομένου. Η σύγκλιση λοιπόν των τεχνολογιών επικοινωνίας, σε συνδυασμό με την υπαγωγή τους στην εξουσία της αγοράς, δεν έχει “ουδέτερες” τεχνολογικές μόνον επιπτώσεις.
Αντίθετα, μπορεί να συνεργήσει στην ομογενοποίηση του πολιτισμικού χώρου και στη μετάλλαξη πολιτισμικών αγαθών σε πολιτισμικά προϊόντα που θα ενσωματωθούν στην κοινωνία της αγοράς.
Από “χώρος απελευθέρωσης” της δημιουργικότητας, όπως αυτάρεσκα τον παρουσιάζουν οι “τεχνολόγοι δημιουργοί”, κινδυνεύει να μετατραπεί σε “χώρο απελευθέρωσης της παραγωγικότητας” με δυτικό-κεντρικά πρότυπα, φέροντας πλήρη σύγχυση μεταξύ δημιουργίας πολιτισμού και παραγωγής πολιτισμού. Οι παραπάνω διαπιστώσεις δεν είναι ούτε εχθρικές ούτε αμυντικές απέναντι στα νέα “μέσα”, προκύπτουν όμως σχεδόν αβίαστα από την ανάλυση των σημερινών δεδομένων διαπλοκής και συμπλοκής στο πεδίο του φαινομένου της σύγκλισης. Υπάρχει βέβαια και η μη ουδέτερη προσωπική άποψη, ότι επειδή οι νέες τεχνολογίες είναι “νέες”, δεν δικαιολογείται η άκριτη και ανεξέλεγκτη υιοθέτησή τους. Δεν πρέπει αυτόματα να προσδίδεται πολιτισμική αξία στα νέα τεχνολογικά προϊόντα, αλλά θα πρέπει να αναρωτηθούμε σε ποιο βαθμό και με ποιο τρόπο θα νομιμοποιηθεί.
σημασία της εθνικής ταυτότητας. στην πολιτισμική της εκδοχή, με την ιστορία που κουβαλάει και τα οικουμενικα χαρακτηριστικά της, στην παρούσα συγκυρία, είναι ένα απαραίτητο σύστημα αναφοράς έξω από το πεδίο της πραγματικότητας των νέων μέσων”, που είναι το άλλο, υπαρκτό και αυτό, σύστημα αναφοράς. ‘ι δυο αυτά συστήματα πρέπει να γειωθούν δημιουργικά, σε ένα καινούργιο σύνολο του οποίου όλα τα τμήματα θα αναπτύσσουν και εμπλουτίζουν τις υπαρκτές πολιτισμικές τους ταυτότητες, χρησιμοποιώντας τις πραγματικά επαναστατικές και καθαρά επικοινωνιακές διαστάσεις των νέων μέσων.
Στόχος όχι η σύγκλιση εθνικών ταυτοτήτων και πολιτισμού, αλλά η διασύνδεση τους για τη δημιουργία, και όχι την “παραγωγή”, νέων πολιτισμικών αξιών.
Το νέο “ενιαίο μέσον” των τεχνολογιών επικοινωνίας περιέχει αναμφισβήτητα ένα εγγενές στοιχείο “εθισμού”, έχει έναν “διαμεσολαβητικό* χαρακτήρα που πρέπει να “αδρανοποιηθεί”. Αυτό είναι δυνατόν μόνον αν οι χρήστες του διαθέτουν ένα αλλο ισχυρό σύστημα αναφοράς και τέτοιο μπορεί να είναι το στοιχείο της .οχυρής ταυτότητας, μιας εθνικής ταυτοτητας με ρίζες στην ιστορία και :ον πολιτισμό, που θα διασφαλίσει την αξιοποίηση του “ενιαίου μέσου”, κυριολεκτικά σαν μέσου, σαν εργαλείου και όχι ως υποκατάστατου ενός νοήματος και ποιότητας ζωής. Το εγχείρημα είναι δύσκολο και απαιτεί δραστική παρέμβαση στον μηχανισμό δημιουργίας περιεχομένου, που βέβαια θα παράγεται με τα σύγχρονα εκφραστικά μέσα (ιστοσελίδες, πολυμέσα) και θα λειτουργεί με τους νέους κώδικες επικοινωνίας.
Μερικές Σκέψεις
Από το περιβάλλον της νέας πραγματικότητας, ένα περιβάλλον πληθωρικό, πληθωριστικό αλλά μονοκε-ντρικό, με μεγάλη πολυπλοκότητα αλλά κυριαρχούμενο από απλουστευτικά σχήματα, εντοπίσθηκαν δύο στίγματα, δύο συνιστώσες της ίδιας κατεύθυνσης, που απειλούν και απειλούνται από τις διαχρονικές πολιτισμικές ταυτότητες ομάδων, κοινωνιών και εθνών.
Αυτήν τη νέα πραγματικότητα της σύγκλισης φαίνεται πως την “παρενοχλούν αναπτυξιακά” και η Ιστορία, και τα Έθνη-Κράτη (Φουκουγιάμα) και οι διαφορετικοί πολιτισμοί Ανατολής – Δύσης (Χάντιγνκτον). Μήπως θα πρέπει να περιμένουμε να “κηρυχθεί και η λήξη” του πολιτισμού διότι παρενοχλεί την ανάπτυξη, σαν μία αποθέωση της δυτικο-κεντρικής και ιδιαίτερα της αμερικανικής αλαζονείας που θεωρεί ότι μια εναλλακτική άποψη, ακόμα και η αναζήτηση μιας εναλλακτικής πρότασης, δεν μπορεί παρά να αφορά μόνον όσους την αναζητούν.
Η δεύτερη συνιστώσα της νέας πραγματικότητας, η σύγκλιση των τεχνολογιών επικοινωνίας και το προϊόν που παρήγαγε, (ένα ενιαίο μέσον για την εργασία, ενημέρωση, πληροφόρηση, ψυχαγωγία, κατανάλωση και μάθηση) δημιουργεί δυνητικά ένα ομογενοποιητικό περιβάλλον για την παραγωγή, διάχυση και εισβολή μαζικής κουλτούρας, εισβολή στο κοινωνικό σώμα των εθνών. Αυτή η πρόκληση δημιουργεί την ανάγκη για μία “δημιουργική – επιθετική” υπεράσπιση της “εθνικής πολιτισμικής ανεξαρτησίας”, μια υπεράσπιση που δεν μπορεί να βασισθεί στην άρνηση κατανόησης των πολυσύνθετων στοιχείων της νέας πραγματικότητας, ούτε σε μερικά από τα σύγχρονα πολιτισμικά χαρακτηριστικά της ελλαδικής κοινωνίας. Η επιλογή αυτή, το δικαίωμα στην εθνική ταυτότητα, θα διασφαλίσει, στην εξίσου αναπόφευκτη, επόμενη πραγματικότητα που θα διαδεχθεί τη σημερινή νέα πραγματικότητα, τη διαχρονική συνέχεια και ανάπτυξη των πολιτισμών. Εκτός εάν την “εξαργυρώσουμε” για να αναπτυχθούμε.
Στη σημερινή συγκυρία, ο χαοτικός χώρος των νέων μέσων κατακλύζεται από περιεχόμενο που κατά 90% είναι πρακτικά μη χρησιμοποιήσιμο έως άχρηστο, είναι μονομερούς προέλευσης και με στερεότυπα εκφραστικά χαρακτηριστικά. Το ελάχιστο ζητούμενο είναι πώς αυτό το “πλήρες -κενό” θα εμπλουτισθεί με σημαντικό περιεχόμενο που θα καθρεφτίζει την υπαρκτή και απειλούμενη πολυμορφία και τις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες. Στο νέο μέσον θα πρέπει να αποτυπώνονται και να διασυνδέονται με κατά το δυνατόν ισότιμο τρόπο (και χρειάζονται παγκόσμιοι μη ελεγχόμενοι Οργανισμοί για αυτόν τον σκοπό) κουλτούρες και πολιτισμοί μικρής ή μεγαλύτερης κλίμακας που θα το χρησιμοποιούν “δημιουργικά” και όχι “παραγωγικά”, με βάση τα πολύτιμα επικοινωνιακά χαρακτηριστικά του μέσου.
Κάποιες από τις προϋποθέσεις για την αυτόνομη, εκφραστικά και σαν περιεχόμενο, πλουραλιστική παρουσία στον χώρο των νέων μέσων θα μπορούσαν να είναι:
-Ευρύτατη διάδοση του σε όλες τις κοινωνικές ομάδες.
-Παραγωγή περιεχομένου που θα αντανακλά όλες τις πολιτισμικές συνιστώσες ενός έθνους, και όχι αποκλειστικά διαφημιστικός χώρος, χωρίς εκφραστική απομίμηση εισαγόμενων προτύπων προβολής και παρουσίασης.
-Παραγωγή ελληνικού περιεχομένου και ενίσχυση παραγωγών στα ελληνικά, τουλάχιστον στο ελληνικό Internet, αλλά και στο παγκόσμιο, με οτόχο τις κοινότητες του απανταχού Ελληνισμού.
-Οργάνωση της παρουσίας και του περιεχόμενου με κάποιο ταξινομητικό και συγκεντρωτικό τρόπο που θα διευκολύνει την αξιοποίηση του και θα εξισορροπεί κατά το δυνατόν τα χαοτικά του χαρακτηριστικά.
-Η διασύνδεση ομοειδών χώρων (ομάδων, συλλόγων, ενώσεων, κλπ) που παράγουν περιεχόμενο ώστε να υπερβούμε την απομονωμένη παρουσία στο διαδίκτυο.
Μία οργάνωση παρουσίας στον νέο αυτό χώρο, θα μπορούσε να είναι π.χ. τύπου πυραμίδας, που θα περιλαμβάνει οργανωμένες παρουσίες μέσω ιστοσελίδων – πολυμέσων, σε επίπεδο εθνικό, επαρχίας-νομού, δήμου, κοινότητας, ακόμη και γειτονιάς. 0 στόχος είναι παρουσίες σε κάθε επίπεδο μικρής κλίμακας με τοπικά χαρακτηριστικά που θα κορυφώνονται στην πυραμίδα.
Υπάρχουν ασφαλώς ενέργειες και δράσεις θεσμικού χαρακτήρα, όπως δημιουργία εθνικού κέντρου για τα νέα μέσα που θα ενισχύει παραγωγές πολιτισμικού και δημιουργικού περιεχομένου, χωρίς κρατική παρέμβαση, και θα συντονίζει την εθνική προβολή. Ο θεσμός των χορηγιών θα μπορούσε επίσης να αξιοποιηθεί για την παραγωγή πολιτισμικού και δημιουργικού περιεχομένου που θα είχε και οικονομικά αξία. Επίσης η διασύνδεση Υπουργείου Πολιτισμού και τεχνολογίας και η δημιουργία οργάνου για την Εθνική Στρατηγική στον νέο κόσμο του διαδικτύου.
Αυτές οι σκέψεις είναι ανοιχτές στον διάλογο, και μαζί με άπειρες άλλες θα μπορούσαν να γονιμοποιήσουν αυτόν τον χώρο των νέων μέσων και να τον μετατρέψουν σε χώρο συνάντησης και όσμωσης πολιτισμών, πολιτισμών που δημιουργούνται σε οποιαδήποτε μικρή κλίμακα.
Η ταυτότητα του νέου χώρου του διαδικτύου δεν θα πρέπει να είναι η συνισταμένη, αλλά το σύνολο των συνιστωσών των μικρότερης κλίμακας εθνικών δικτύων που το συνθέτουν. Τότε, ίσως να έχουμε μία πραγματική “αγορά” και όχι μία “αγοραία” εκδοχή της. Ίσως δημιουργηθεί μία εναλλακτική νέα πραγματικότητα.
