του Γ. Πανούση, από το Άρδην τ. 40-41, Ιανουάριος-Μάρτιος 2003
“Το κελί έχει μια δική του ζωή που μόνο με προφορικές αναμνήσεις και διάλογους στέκει…”
Παύλου Α. Ζάννα,
Ημερολόγιο φυλακής
Η σχέοη και η αλληλεπίδραση «φυσικού χώρου – ψυχολογικού χώρου – ζωτικού χώρου» είναι κρίσιμη για την ισορροπία του σύγχρονου ανθρώπου, καθώς ο χώρος γίνεται φορέας του χρόνου και όχημα των εμπειριών, δηλαδή μετατρέπεται σε κομμάτι της ταυτότητας του καθενός. Τα ίχνη του χώρου όπου ζήσαμε ή απ’ όπου περάσαμε συγκροτούν ένα «άψυχο βασίλειο».
Η συμβολική, μεταφορική, εμβληματική σημασία του χώρου καθώς και η σχετική παράσταση (representation) συνιστούν κρίσιμους παράγοντες, αφού «τα ίχνη του χώρου» επιβιώνουν και όταν οι κάτοικοι του τον έχουν εγκαταλείψει ή του έχουν αλλάξει χρήση.
Τα βιώματα και οι εμπειρίες προσδιορίζουν την ατμόσφαιρα ενός χώρου μιας και ο χώρος δένεται άρρηκτα με τη «ζωή» σ’ αυτόν. 0 βιωμένος χώρος, με έντονη την υποκειμενική διάσταση, υπερβαίνει και σχετικοποιεί το «κοντά» -«μακρυά», το «περιέχον» και το «περιεχόμενο», διότι ο πραγματικός γεωμέτρης δεν είναι άλλος από τον ψυχισμό του ανθρώπου που (μετα)κινεί τα όρια του πραγματικού.
Αυτός ο χώρος – παράθυρο δεν είναι πάντοτε αντικειμενικά μετρήσιμος και αιωρείται ανάμεσα στο συμβολικό και το ψευδαισθησιακό.
Ο ορατός χώρος, ο χώρος-μέτρον, ο βιωμένος χώρος, άλλοτε συναντιούνται σε ένα ιδεώδες και άλλοτε σε μια ουτοπία, επίκεντρο των οποίων είναι όμως πάντα ο ελεύθερος άνθρωπος.
2 . Οι ειδικοί χώροι αντιστοιχούν σε ιδιαίτερες ανθρώπινες δραστηριότητες ή καταστάσεις και συνήθως εντάσσονται σε «ομάδες χώρων» (space clusters) με προκαθορισμένη λειτουργία.
Το «ιδιαίτερο» με το «κοινό» πρέπει να συνυπάρχουν και να συμπεριλαμβάνουν τις αξίες, τις αναγκαιότητες και τα όρια που καλείται να εξυπηρετήσει ο συγκεκριμένος χώρος.
Ο χώρος διαμορφώνεται για τους χρήστες αλλά και οι χρήστες διαμορφώνουν το χώρο (τους) και τον χρησιμοποιούν όχι με τυχαίο τρόπο.
Ο κανονιστικός όμως χώρος έχει τη δική του αυτοτελή επίδραση στην ψυχολογία του ατόμου καθώς ασκεί πάνω του χει-ραγωγική λειτουργία.
Οι «κλειστοί κοινωνικοί οργανισμοί», όπως είναι οι φυλακές και γενικότερα τα σωφρονιστικά καταστήματα, έχουν ειδικό σκοπό και αναπτύσσονται σ’ έναν περιορισμένο χώρο που συνεπάγεται και ένα εξίσου κλειστό κοινωνικό κύκλωμα, ως οιονεί-milieu.
Η κοινωνική απομόνωση του οργανισμού, η συγκέντρωση όλων των δραστηριοτήτων των εγκλείστων στον ίδιο χώρο, ο ομαδικός έλεγχος (πειθαρχία, περιορισμοί, καταστολή) καταλύουν κάθε προσωπικό στοιχείο και απορροφούν την προσωπικότητα.
Μολονότι η ομοιότητα των χώρων δεν ισοδυναμεί με ταυτότητα κοινωνικών αξιών ή «με Ομαδική ταυτότητα», η δομή του φυσικού χώρου όχι μόνον προσδιορίζει αλλά και ερμηνεύει την κουλτούρα των ανθρώπων που ζουν «εντός του».
Στη φυλακή οι διαπροσωπικές αποστάσεις έχουν το δικό τους νόημα καθώς ο ζωτικός χώρος συνιστά αναγκαίο αμυντικό οχυρό.
Η αρνητικά φορτισμένη ψυχογεωγραφία λαβυρίνθων πιέζει τον έγκλειστο να ταυτισθεί με το περιβάλλον και τα σωφρονιστικά μοντέλα συμπεριφοράς, διαιρώντας και διχάζοντας την «Ελευθερία του».
Η διαλεκτική σχέση της Αναγκαιότητας (προδιαγραφές του σωφρονιστικού συστήματος) με την Ελευθερία άλλοτε οδηγεί σε καταναγκαστικούς φορμαλισμούς κι άλλοτε σε απελευθέρωση μιας βιωματικής φαντασίας, μιας ουτοπικής δηλαδή βίωσης ενός χώρου ελευθερίας πέραν της χτισμένης ύλης των φυλακών. 3 . 0 ουτοπικός χώρος του φυλακισμένου συγκροτείται πρώτα από μια ως προς την κυρίαρχη εξουσία και αρνητική σχέση / στάση και δευτερευόντως από μια συχνά αφηρημένη! και ασαφή πρόταση προσωπικής διεξόδου. 0 τόπος που δεν υπάρχει, ο ου-τόπος, για τον φυλακισμένο, εκτείνεται απροσδιόριστα έξω από τα κάγκελα, έξω από το «σωτήριο χώρον των ιδρυμάτων».
Ο φυλακισμένος χώρος περιλαμβάνει τόσο την καθημερινότητα όσο και τα φαντασιακά τοπία, όπως και τις βιωματικές αξίες που προσδίδει σ’ αυτά ο χρήστης / κρατούμενος.
Η μορφή και η υφή του χώρου εκφράζουν την «ποιητική του», γι’ αυτό και ο φυλακισμένος χώρος διαμορφώνει δικές του χωρο-σχέσεις & χωροκαταστάσεις.
Η τρομερή αρχιτεκτονική μορφή των φυλακών αποτελούσε μέρος της ποινής, έπρεπε να αναγγέλλει την είσοδο σε κολαστήριο.
Σήμερα τα πράγματα έχουν εν μέρει αλλάξει. Οχι βέβαια παντού Ούτε πάντα.
Παγκοσμίως αλλά δυστυχώς και στην Ελλάδα του 2003.
