Ο ιός φαίνεται να εδραιώνει τη θέση του στον πλανήτη
Του Παναγιώτη Χούπα από την Ρήξη φ. 165
Ήδη από την άνοιξη του 2020, επιφανής επιστήμονας του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας είχε προειδοποιήσει ότι ο κορωνοϊός «μπορεί να ήλθε για να μείνει». Η μέχρι τώρα συμπεριφορά του ιού μάλλον επιβεβαιώνει αυτή την πρόβλεψη. Κορυφαίος ιολόγος, μάλιστα, δήλωσε πρόσφατα ότι θα στοιχημάτιζε χρήματα υπέρ αυτού του ενδεχομένου.
Ο ιός, λοιπόν, φαίνεται να εδραιώνει τη θέση του στον πλανήτη.
Η πορεία της πανδημίας το πιστοποιεί, όμως η εξήγηση πρέπει να αναζητηθεί πιο βαθιά: στη θεωρία της εξέλιξης. Στην έννοια της φυσικής επιλογής. Στον ορισμό της μετάλλαξης.
Οι μεταλλάξεις είναι λάθη. Κυριολεκτικά. Τυχαία σφάλματα στο γενετικό υλικό κατά τη διαδικασία αναπαραγωγής του. Συμβαίνουν σε όλους τους οργανισμούς, στους ιούς, όμως, που πολλαπλασιάζονται σε εκατομμύρια αντίτυπα, ο αριθμός των μεταλλάξεων είναι τεράστιος.
Ορισμένα από τα λάθη αυτά μπορεί να μεταβάλλουν τα δομικά και λειτουργικά χαρακτηριστικά του ιού, κάνοντας την προσαρμογή στο περιβάλλον ευκολότερη. Τα πιο προσαρμοσμένα στελέχη επιβιώνουν, εκτοπίζουν τα παλαιότερα, επικρατούν στη φύση. Αυτό συμβαίνει τώρα, με τον ιό SARS-CoV-2, μπροστά στα μάτια μας.
Στην αρχή της πανδημίας το σενάριο αυτό δεν έμοιαζε πολύ πιθανό. Οι κορωνοϊοί, όσον αφορά στις μεταλλάξεις, είναι μάλλον συντηρητικοί. Μετριοπαθείς. Διαθέτουν ένα πολύ αποτελεσματικό σύστημα αναγνώρισης και επιδιόρθωσης των λαθών και κατά συνέπεια εμφανίζουν πολύ μικρότερο ρυθμό μεταλλάξεων από άλλους ιούς.
Ωστόσο η ταχύτητα εξάπλωσης του συγκεκριμένου κορωνοϊού, ο διαρκής και γρήγορος πολλαπλασιασμός του, υπερβαίνει κατά πολύ την ικανότητά του να αυτοεπιδιορθώνεται. Μετά από έναν περίπου χρόνο ουσιαστικά ανεξέλεγκτης διασποράς, έχοντας μολύνει άνω των 100 εκατομμυρίων ανθρώπων έως τώρα, με εκατοντάδες εκατομμύρια αντιγράφων του ιού να έχουν συντεθεί μέσα στον καθένα από τους ανθρώπους αυτούς, ο ιός απέκτησε πλέον πολλές και δραστικές, ευνοϊκές γι’ αυτόν μεταλλάξεις.
Οι νέες παραλλαγές του ιού
Υπάρχουν ήδη αρκετά νέα στελέχη (παραλλαγές) του ιού. Από τις παραλλαγές αυτές, τρεις είναι οι βασικότερες: η βρετανική, η νοτιοαφρικανική και η βραζιλιάνικη.
Η βρετανική παραλλαγή του κορωνοϊού έχει 8 (οκτώ) μεταβολές στην πρωτεΐνη «ακίδα» με την οποία ο ιός συνδέεται με το ανθρώπινο κύτταρο και η νοτιοαφρικανική 10 (δέκα), ως αποτέλεσμα βεβαίως ισάριθμων μεταλλάξεων στην αντίστοιχη περιοχή του γενετικού υλικού (RNA) του ιού. Η βραζιλιάνικη εκδοχή μοιάζει πολύ με τη νοτιοαφρικανική.
Δεν είναι ξεκάθαρο το πώς κατάφερε ο ιός να συσσωρεύσει τόσο πολλές μεταλλάξεις σε τόσο κρίσιμη περιοχή, ούτε το χρονικό διάστημα που απαιτήθηκε, είναι όμως γεγονός ότι έτσι αποκτά διπλό πλεονέκτημα και συνακόλουθα η ανθρωπότητα κινδυνεύει διπλά: λόγω της διαφορετικής της δομής, η νέα πρωτεΐνη-ακίδα συνδέεται ευκολότερα στους υποδοχείς των ανθρωπίνων κυττάρων, οπότε ο ιός γίνεται μεταδοτικότερος, ενώ ταυτόχρονα η ίδια πρωτεΐνη, που αποτελεί τον κύριο στόχο των ανθρώπινων αντισωμάτων, με τη νέα βελτιωμένη μορφή της τείνει να καταστεί απρόσβλητη από τα υπάρχοντα αντισώματα (όσων ήδη νόσησαν ή εμβολιάστηκαν).
Το πρώτο πλεονέκτημα, η αυξημένη μεταδοτικότητα του ιού λόγω της πιο λειτουργικής πρωτεΐνης-ακίδας που δημιούργησαν οι μεταλλάξεις, βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη. Η βρετανική και η νοτιοαφρικανική εκδοχή, φυσικές «επιλογές» της ομώνυμης διεργασίας, διασπείρονται ταχύτερα, σε όλο και περισσότερους ανθρώπους, και σύντομα θα κυριαρχήσουν.
Το δεύτερο πλεονέκτημα είναι ακόμη θεωρητικό (ευτυχώς), δεν παύει όμως να αποτελεί ισχυρή απειλή για το άμεσο μέλλον.
Τα ανθρώπινα αντισώματα κατά κάποιου ιού μπορεί είναι πολλά. Κάθε πρωτεΐνη ενός ιού αποτελεί στόχο αντισωμάτων. Μόνο μερικά όμως αντισώματα, εναντίον πολύ συγκεκριμένων πρωτεϊνών του ιού, είναι «εξουδετερωτικά». Στην περίπτωση του κορωνοϊού, μόνο τα αντισώματα κατά της πρωτεΐνης-ακίδας και ειδικότερα εκείνα που συνδέονται με το πολύ εξειδικευμένο τμήμα της που προσδένεται στον ανθρώπινο υποδοχέα, μπορούν να εξουδετερώσουν τον ιό. Μόνο αυτά παρέχουν προστασία. Συνδεόμενα εκεί λόγω της ειδικότητάς τους και της μεγάλης τους χημικής συγγένειας, δεσμεύουν μόνιμα την περιοχή σύνδεσης και αποτρέπουν διά παντός την προσκόλληση του ιού στο ανθρώπινο κύτταρο. Μια πρωτεΐνη-ακίδα όμως πολύ αλλαγμένη, μια πρωτεΐνη-ακίδα προϊόν πολλών μεταλλάξεων, δεν θα μπορεί να αναγνωριστεί από τα αντισώματα που παρήχθησαν εναντίον μιας παλαιότερης μορφής της και ο ιός δεν θα εξουδετερώνεται.
Οι μεταλλάξεις και τα εμβόλια
Και μόνο με την ιδέα αυτή, όλες οι εταιρείες παραγωγής εμβολίων έσπευσαν να δοκιμάσουν την αποτελεσματικότητα των σκευασμάτων τους έναντι των νέων παραλλαγών. Τα νέα από τις δοκιμές των εμβολίων τεχνολογίας mRNA (εταιρείες Pfizer/BioNTech και Moderna) ήταν καθησυχαστικά. Φαίνεται ότι οι πρωτεΐνες-ακίδες δεν έχουν μεταβληθεί τόσο πολύ ώστε να διαφεύγουν από τα αντισώματα που παράγονται από τα εμβόλια αυτά. Οι τρέχοντες εμβολιασμοί διεγείρουν την παραγωγή εξουδετερωτικών αντισωμάτων, σε άφθονες ποσότητες («υψηλούς τίτλους»), εξασφαλίζοντας ανοσία και έναντι των νέων παραλλαγών του ιού. Ωστόσο, η εταιρεία Moderna παρατήρησε μείωση του τίτλου αντισωμάτων έναντι της νοτιοαφρικανικής παραλλαγής κατά έξι φορές σε σχέση με την κλασική εκδοχή του ιού. Αυτό μπορεί να σημαίνει ότι η ανοσία που εξασφαλίζει το εμβόλιο έναντι της νοτιοαφρικανικής παραλλαγής, αν και αποτελεσματική, μπορεί να εξασθενεί νωρίτερα. Ήδη η εταιρεία δοκιμάζει τρίτη «αναμνηστική» δόση του εμβολίου της, αλλά και τρίτη δόση νέου εμβολίου του οποίου η κατασκευή βασίστηκε στη νοτιοαφρικανική παραλλαγή του ιού.
Για τα εμβόλια που φτιάχτηκαν με άλλες τεχνολογίες δεν έχουν γίνει πολλά γνωστά (υπάρχει διαρκής επαγρύπνηση με ενεργές μεγάλες μελέτες), υπάρχουν όμως ενδείξεις ότι αντιμετωπίζουν προκλήσεις από τη νοτιοαφρικανική κυρίως εκδοχή τού ιού.
Ένα κακό, αλλά πιθανό σενάριο
Όσο ο ιός συνεχίζει να μεταδίδεται με υψηλούς ρυθμούς, όσο περισσότερους ανθρώπους αποικίζει, τόσο περισσότερες μεταλλάξεις μαζεύει. Η πρωτεΐνη-ακίδα θα καταστεί κάποια στιγμή κυριολεκτικά αγνώριστη. Κανείς δεν μπορεί να προβλέψει πότε θα συμβεί αυτό, φαίνεται όμως αναπόφευκτο.
Αν τελικά συμβεί, τα εμβόλια που ήδη κυκλοφορούν θα είναι άχρηστα. Βεβαίως, οι νέες παραλλαγές παρακολουθούνται στενά και το μεταλλαγμένο γενετικό τους υλικό μπορεί να γίνει γνωστό στους επιστήμονες σε σύντομο χρονικό διάστημα μετά την εμφάνιση καθεμιάς από αυτές. Αυτό είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικό: για να παρασκευαστεί ένα νέο εμβόλιο τεχνολογίας mRNA δεν απαιτούνται πια παρά μόνο έξι εβδομάδες. Αν προστεθούν όμως οι απαραίτητες κλινικές μελέτες και οι διαδικασίες έγκρισης, αρκετοί πολύτιμοι μήνες θα πρέπει να περάσουν πριν η διαδικασία εμβολιασμού προσαρμοστεί κατάλληλα.
Γι’ αυτό, όλοι οι ειδικοί συμφωνούν ότι ο χρόνος είναι περιορισμένος και η λύση είναι μονόδρομος: για να μη βρίσκεται ο ιός διαρκώς ένα βήμα μπροστά, είναι αναγκαίο να αναχαιτιστεί όσο είναι δυνατόν ο ρυθμός μετάδοσης και ταυτόχρονα να επιταχυνθεί το πρόγραμμα εμβολιασμών. Περιοριστικά μέτρα και ταχύς μαζικός εμβολιασμός, εκτός από μείωση κρουσμάτων, νοσηλειών και θανάτων, σημαίνουν και λιγότερες ευκαιρίες για καινούργιες μεταλλάξεις, λιγότερες πιθανότητες για νέες παραλλαγές του ιού, ανθεκτικές πιθανόν στα υπάρχοντα εμβόλια.
Ο φαύλος κύκλος «μετάδοση-μετάλλαξη-μετάδοση» πρέπει να σπάσει τώρα. Στην αντίθετη περίπτωση, ίσως επιστρέψουμε στην αρχή της πανδημίας.
