του Πάνου Χαρίτση από το Άρδην τ. 125
Ο Τομά Σανκαρά, ο αφρικανός Τσε Γκεβάρα όπως πολλοί τον αποκαλούν, μεταμόρφωσε σε διάστημα μόλις πέντε ετών μια μεταποικιοκρατική επαρχία της Γαλλίας, την Άνω Βόλτα σε ένα ανεξάρτητο και αυτάρκες κράτος, την Μπουρκίνα Φάσο (νεολογισμός του Τ.Σ. που σημαίνει «η χώρα των έντιμων ανθρώπων[1]»). Ο σπουδαίος αυτός αναμορφωτής βελτίωσε το επίπεδο ζωής του λαού του όχι με πρόσκαιρες λαϊκιστικές παροχές αλλά δημιουργώντας στέρεες συνθήκες ευημερίας αρνούμενος οποιαδήποτε ξένη βοήθεια.
Στο παρόν θα παρουσιαστεί το βιογραφικό και το ιστορικό αναρρίχησής του στην εξουσία, ορισμένα σημεία της προσωπικότητάς του, τα έργα και οι ημέρες του καθεστώτος του καθώς και τα ποιοτικά χαρακτηριστικά αυτού, που το διαφοροποιούν σε σχέση με άλλα παρεμφερών καταβολών καθεστώτα. Βασική πηγή αποτελεί η εργασία του ειδικού στις αφρικανικές σπουδές στο πανεπιστήμιο της Κολούμπια, Ernest Harsch.
Γεννήθηκε το 1949 στη Μπουρκίνα Φάσο και μεγάλωσε σε ένα σχετικά προνομιακό περιβάλλον που οφειλόταν στη θέση του πατέρα του ως στρατιωτικού. Φανέρωσε από μικρός την πολιτική του φύση όταν σε ηλικία περίπου δέκα ετών και λίγο καιρό πριν την επίσημη ανεξαρτησία της χώρας του κατέβασε με τους συμμαθητές του τη γαλλική σημαία. Ήταν καλός μαθητής. Συμμετείχε σε καλλιτεχνικές δραστηριότητες και ακολουθούσε ένα αυστηρό πρόγραμμα γυμναστικής. Εισήχθη δίνοντας εξετάσεις στη μοναδική στρατιωτική σχολή της χώρας όπου διδάχθηκε μεταξύ άλλων και κοινωνικές επιστήμες. Διακριθείς για τις ικανότητές του απεστάλη στη Μαδαγασκάρη για προχωρημένη στρατιωτική εκπαίδευση. Δεδομένου ότι εκεί ο στρατός είχε πιο ευρείες αρμοδιότητες, στο πλαίσιο της εκπαίδευσής του παρακολούθησε μαθήματα γεωργίας και πολιτικής παιδείας ερχόμενος σε επαφή και με έργα μαρξιστικής προέλευσης[2]. Η πολιτική του παιδεία, βεβαία, πέρα από τα βιβλία σίγουρα θα επηρεάστηκε και από τις λαϊκές κινητοποιήσεις στη Μαδαγασκάρη που οδήγησαν στην αλλαγή του καθεστώτος[3]. Επιστρέφοντας στη χώρα αναλαμβάνει καθήκοντα διοικητή σε στρατόπεδο. Το 1974, στην ένοπλη σύρραξη που ξέσπασε μεταξύ της χώρας του και του Μάλι, ανδραγαθεί αλλά εκ των υστέρων υποβαθμίζει τις πράξεις του αντιλαμβανόμενος την ανοησία εκείνης της αντιπαράθεσης[4]. Λίγο αργότερα, αναλαμβάνει διοικητής του νεοσυσταθέντος κέντρου Ειδικών Δυνάμεων όπου συνδράμει με το λόχο του σε πολλά δημόσια έργα της περιοχής θεωρώντας ότι ο στρατός πρέπει να υπηρετεί πρωτίστως την κοινωνία[5].
Παράλληλα, η Μπουρκίνα Φάσο διένυε μια περίοδο έντονων πολιτικών αναταραχών με απανωτά πραξικοπήματα. Σε μία από αυτές τις κυβερνήσεις (κυβέρνηση Zerbo), ο Τ.Σ χάρη στη δημοτικότητά του κλήθηκε να αναλάβει καθήκοντα υπουργού ενημέρωσης, αξίωμα που αποδέχθηκε υπό τον όρο να είναι προσωρινό μέχρι την εξεύρεση του αντικαταστάτη του. Η συμμετοχή του στην κυβέρνηση δεν τον εμπόδισε να ασκήσει κριτική σε αυτή για τη διαφθορά και τον αυταρχισμό στον οποίο είχε διολισθήσει. Γι’ αυτόν τον λόγο, μετατέθηκε δυσμενώς μαζί και με άλλους νέους αξιωματικούς σε στρατόπεδα της παραμεθορίου. Αυτή η ομάδα των αξιωματικών δεν άργησε να έρθει σε συνεννόηση και το Νοέμβριο του 1982 σφετερίζεται την εξουσία με πρόεδρο τον Ouedraogo και υπ’ αριθμόν δύο στην ιεραρχία τον Τομά Σανκαρά. Υπό αυτή τη θέση, αφενός με την επίσκεψη του στον Καντάφι και τις επαφές του με εκπροσώπους άλλων κομουνιστικών κρατών και αφετέρου με επιδοκιμασμένες από το λαό κορώνες για ξήλωμα των διεφθαρμένων κρατικών αξιωματούχων (η παρασιτική τάξη, όπως την χαρακτηρίζει εύστοχα στο μανιφέστο του, που επωφελείται από το μεταποικιοκρατικό καθεστώς[6]) , προκαλεί δυσφορία εκτός κι εντός συνόρων με τους δυσαρεστημένους να αναλαμβάνουν από κοινού δράση. Στις 17 Μαΐου του 1983, μία μέρα μετά την επίσκεψη του συμβούλου αφρικανικών υποθέσεων του Φρανσουά Μιτεράν, Guy Penne, ο Τ.Σ. συλλαμβάνεται τη στιγμή που η κυβέρνηση δέχεται υποσχέσεις για γενναιόδωρη οικονομική βοήθεια από τη Γαλλία. Η φυλάκισή του, ωστόσο, πυροδοτεί μαζικές διαδηλώσεις στην πρωτεύουσα Ουαγκαντούγκου ενώ το κέντρο Ειδικών Δυνάμεων, που μέχρι πρότινος διηύθυνε, με επικεφαλής τον καρδιακό του φίλο Blaise Campaore, θέτει υπό τον έλεγχό του την περιοχή περιφερειακά της τοποθεσίας του, νοτίως της πρωτεύουσας. Αυτό το ρευστό status quo διαταράσσεται εκ νέου τρεις μήνες μετά όταν διαρρέουν φήμες για σχεδιαζόμενη δολοφονία του Τ.Σ. και αξιωματικών του στενού του κύκλου. Τότε, οι ειδικές δυνάμεις του κέντρου μεταβαίνουν στην πρωτεύουσα και με την υποστήριξη ομαδών πολιτών καταλαμβάνουν νευραλγικές θέσεις. Το ίδιο βράδυ στις 4 Αυγούστου, ο Τ.Σ., μόλις 33 ετών, βγάζει διάγγελμα στο ραδιόφωνο θέτοντας ως προγραμματικό στόχο να βοηθήσει τον λαό να πετύχει «τις βαθιές του προσδοκίες για ελευθερία, πραγματική ανεξαρτησία και οικονομική και κοινωνική πρόοδο[7]».
Σκιαγραφώντας τον χαρακτήρα του, θα του αποδίδαμε τις αρετές της ταπεινότητας, της ολιγάρκειας, της τόλμης και της αποφασιστικότητας. Σε αντίθεση με την κοινή αφρικανική πρακτική, απαγόρευσε τα πορτραίτα του από όλες τις δημόσιες υπηρεσίες. Ζούσε σε ένα φτωχικό σπίτι και η γυναίκα του, που εξακολουθούσε να εργάζεται στην ίδια θέση και μετά την πολιτική του άνοδο, λάμβανε μεγαλύτερο μισθό από αυτόν[8] ενώ από το πρωθυπουργικό του γραφείο είχε αφαιρέσει το κλιματιστικό γιατί ήταν μια πολυτέλεια που δεν είχαν όλοι οι Μπουργκιναμπέ. Το ανεπιτήδευτα λαϊκό προφίλ του συμπληρώνει το πρωινό τρέξιμο στους δρόμους της πρωτεύουσας, η μετακίνηση με ποδήλατο, τα παιχνίδια ποδοσφαίρου με το επιτελείο του[9] καθώς και η ενασχόλησή του με τη μουσική. Έπαιζε κιθάρα σε τζαζ μπάντα[10] ενώ έχει γράψει τους στίχους και τη μουσική για τον έως και σήμερα εθνικό ύμνο της Μπουρκίνα Φάσο[11]. Καθ’ όλη την πορεία του ουδέποτε μάσησε τα λόγια του ούτε αλληθώρισε σε αδικίες. Κατά τη θητεία του στον στρατό κατήγγειλε ανοιχτά τους ανωτέρους του για διαφθορά[12]. Όταν ανέλαβε προσωρινά καθήκοντα υπουργού πληροφόρησης ενθάρρυνε ελευθεροτυπία στους δημοσιογράφους αποκαλύπτοντας πολλά σκάνδαλα[13]. Ως επικεφαλής του κράτους άσκησε κριτική τόσο στις ΗΠΑ όσο και στην ΕΣΣΔ για την «επιθετικότητά τους σε ξένες υποθέσεις» ενώ σε σύνοδο του Οργανισμού Αφρικανικής Ενότητας κατέκρινε τους αρχηγούς άλλων κρατών για τη φλυαρία τους αντιπροτείνοντάς τους να συνδυάζουν τα λόγια τους με συγκεκριμένες πράξεις[14]. Σκληρή στάση κράτησε, φυσικά, και απέναντι στη Γαλλία αποκόβωντας κάθε μεταποικιοκρατικό δεσμό. Στην επίσκεψη του Φ. Μιτεράν το 1986 αντί για τους αναμενόμενους τεμενάδες, ο Τ.Σ. αντιπρότεινε μία «μονομαχία» ιδεών και ρητορικής[15].
Ως προς το ιδεολογικό του υπόβαθρο, θα το σχολιάσουμε συνοπτικά καθώς είναι προτιμότερο αυτό να διαφανεί μέσα από τα έργα του. Καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωσή του έπαιξαν αναμφίβολα οι μαρξιστικές επιρροές που δέχτηκε τόσο στη στρατιωτική ακαδημία όσο και στη Μαδαγασκάρη[16] χωρίς, ωστόσο, ο ίδιος να αναφερθεί σε «σοσιαλισμό» ή «κομμουνισμό» δηλώνοντας ρητά ότι «δεν εισήγαγε επανάσταση»[17]. Αντίθετα, και παρά το κλίμα πόλωσης που διαμόρφωνε ο Ψυχρός Πόλεμος, προσάρμοσε την πολιτική στις ανάγκες του λαού του χωρίς ιδεοληψίες. Βασική, δε, ανάγκη σύμφωνα με αυτόν, αποτελούσε η πραγματική ανεξαρτησία του λαού από «τον διεθνή ιμπεριαλισμό και τους εθνικούς του συμμάχους» που λυμαίνονταν τον ίδιο και τους πόρους της χώρας. Εκεί εντοπίζει, λοιπόν, τους καταπιεστές και όχι ανάμεσα στη μεσαία τάξη που υποφέρει και η ίδια από αυτή την κατάσταση[18].
Αναφορικά με το οικονομικό πρόγραμμα που ακολούθησε, αυτό συμπυκνώνεται στην εξής δήλωση: «η οικονομική μας φιλοδοξία είναι να χρησιμοποιήσουμε τη δύναμη του λαού για να προσφέρουμε σε όλους δύο γεύματα την ημέρα και πόσιμο νερό»[19]. Φαινομενικά, αποτελεί μία κοινότοπη λαϊκιστική διακήρυξη. Αν εστιάσουμε, όμως, στο γεγονός ότι πράγματι χρησιμοποίησε τη δύναμη του λαού για τον λαό, τότε εντοπίζουμε την ποιοτική του διαφορά σε σχέση με άλλα μεταποικιοκρατικά καθεστώτα λαμβάνοντας, ακόμα, υπ’ όψιν ότι αυτό προϋπέθετε τρία πράγματα: Άρνηση οποιασδήποτε ξένης ανάμειξης (κατ’ ευφημισμόν: «βοήθειας»), παραγωγική ανασυγκρότηση και αυτάρκεια της χώρας και, με σκοπό να γίνει αποτελεσματικά το δεύτερο, αναδιάρθρωση του διοικητικού μηχανισμού.
Στη δική μας εξευρωπαϊσμένη πολιτεία, οι μεν θεωρούν ευεργετική την τόνωση της ζήτησης με παροχές, ακόμα και με δανεισμό επί τη βάσει ελλειμματικών προϋπολογισμών -και στην ουσία, εις βάρος των επόμενων γενεών- και οι δε θεωρούν πανάκεια για την οικονομία την προσέλκυση ξένων επενδυτών. Στην «τριτοκοσμική» Μπουρκίνα Φάσο, τώρα, η κυβέρνηση του Τ.Σ. λειτούργησε βάσει της απλής σκέψης ότι κανείς δεν θα έρθει να αναπτύξει τη χώρα στη θέση του λαού της[20]. Συμπέρασμα που δεν προκύπτει από κάποια ιδεολογική προκατάληψη αλλά από στοιχεία: την περίοδο 1973 – 1979 επενδύθηκαν στη χώρα 1,3 δισεκατομμύρια φράγκα Δυτικής Αφρικής τη στιγμή που οι εκροές συναλλάγματος ήταν 1,7[21]. Έτσι, οι χρηματοδοτήσεις και τα δάνεια της Γαλλίας και του ΔΝΤ έπαυσαν[22] ενώ ανεστάλησαν για ένα διάστημα τα εμβάσματα μεταξύ των εταιρειών της χώρας και των τραπεζών στη Γαλλία[23] .
Η οικονομική πολιτική είχε ως πυλώνες την τόνωση της ιδιοκατανάλωσης, τον εκσυγχρονισμό της γεωργίας -που σημειωτέον απασχολούσε το 90% του εργατικού δυναμικού- και των υποδομών και την αειφορία. Ενδεικτικά μέτρα προς την πρώτη κατεύθυνση αναφέρονται η επιβολή χρήσης στους φούρνους του ντόπιου καλαμποκάλευρου εις βάρος του εισαγόμενου σιταριού καθώς και η –με πολιτισμικό αντίκτυπο- επιβολή παραδοσιακών φορεσιών στους δημοσίους υπαλλήλους, ραμμένους από γυναικείους συνεταιρισμούς[24]. Αυτή η εσωστρέφεια, βέβαια, ίσως προϊδεάζει κάποιους για οικονομική ύφεση. Η πραγματικότητα, όμως, είναι ότι μέσα από τα μεγάλης κλίμακας έργα διαχείρισης υδάτινων πόρων[25] και της επακόλουθης αύξησης κατά 25% της αρδεύσιμης γης, την εδραίωση της χρήσης λιπασμάτων (οργανικών γιατί τα συνθετικά ήταν εισαγόμενα) και την εισαγωγή 180 κοινόχρηστων τρακτέρ προς υποκατάσταση της μέχρι τότε ησιόδειας τεχνολογίας, η παραγωγή δημητριακών εκτοξεύθηκε από το 1983 μέχρι το 1986 κατά 75%!. Παράλληλα, χτίστηκαν εκατοντάδες αποθήκες που θα επέτρεπαν την πώληση των δημητριακών από τους αγρότες σε εύθετο χρόνο, επεκτάθηκε το οδικό δίκτυο ενώ κατασκευάστηκαν 700 χλμ σιδηροδρομικής γραμμής με άμεσο στόχο τη διευκόλυνση μεταφοράς μαγγανίου[26] [27]. Σε αντίθεση, δε, με τους ξένους «επενδυτές» αλλά και με τις μαρξιστικές αντιλήψεις[28], δεν αποσκοπούσε στην καταδυνάστευση των φυσικών πόρων αλλά ήθελε να θέσει συνθήκες ες αεί ευημερίας διακηρύσσοντας τον αγώνα του για μια πράσινη Μπουρκίνα Φάσο. Αυτή η πρωτοποριακή και διορατική για την εποχή του αντίληψη (7 χρόνια πριν τη διάσκεψη κορυφής του Ρίο και 12 χρόνια πριν το πρωτόκολλο του Κιότο) είχε ως απότοκο μεταξύ άλλων τη φύτευση περισσότερων από 10 εκατομμυρίων δέντρων για να καταπολεμηθεί η ερημοποίηση (πρόδρομος του πράσινου τείχους στις παρυφές της Σαχάρας) και τον δραστικό περιορισμό της υλοτόμησης. Συστήθηκε, επίσης, Υπουργείο Νερού για τη διαχείριση του πιο πολύτιμου πόρου της χώρας[29]. Αυτά ήταν τα βασικά σημεία της οικονομικής πολιτικής που εξασφάλισαν σε όλους τους Μπουρκιναμπέ κάτι παραπάνω από δύο γεύματα την ημέρα και πόσιμο νερό, κάτι που πιστοποιεί και η αύξηση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ της χώρας από τα 193,8 δολάρια το 1984 στα 291,1 το 1987[30].
Ας διαυγαστεί τώρα το γεγονός ότι χρησιμοποίησε τη δύναμη του λαού του για να τα πετύχει όλα αυτά και ίσως διαφανεί έτσι γιατί άλλα καθεστώτα κεντρικού σχεδιασμού της οικονομικής δραστηριότητας απέτυχαν. Η δύναμη, λοιπόν, αυτή διοχετεύτηκε δημιουργικά μέσα από τους μηχανισμούς της άρδην αναδιαρθρωμένης δημόσιας διοίκησης και του στρατού, και της δράσης των τοπικών επιτροπών.
Διακηρύσσοντας ότι «η δημόσια περιουσία είναι ιερή και ότι οι δημόσιοι υπάλληλοι είναι εκεί για να υπηρετούν το κοινό και όχι τους εαυτούς τους»[31] κατέκρινε ανοιχτά την αντιπαραγωγικότητα των δημοσίων υπαλλήλων και του προσωπικού των κρατικών εταιρειών[32], οι οποίες στην περίπτωση της Μπουρκίνα Φάσο διαχειρίζονταν νευραλγικά σημεία της κρατικής οικονομίας (π.χ. ορυχεία χρυσού[33]). Προέβη σε απολύσεις, περικοπές στους υψηλόμισθους και μεταθέσεις[34]. Ορισμένες, μάλιστα, περιπτώσεις κακοδιαχείρισης και διαφθοράς παραπέμφθηκαν σε λαϊκά δικαστήρια[35].Υπό αυτό το πνεύμα, αναδιοργάνωσε τον στρατό, η λειτουργία του οποίου προσανατολίστηκε στις ανάγκες του λαού και της οικονομίας. Το στράτευμα καταπιάστηκε με φάρμες, αναδασώσεις, καθαρισμούς, κατασκευαστικά και αρδευτικά έργα[36]. Ίσως κάποιος εύλογα υποθέσει ότι υπό αυτό το πνεύμα ελέγχου της διοίκησης και της οικονομίας, η ιδιωτική πρωτοβουλία θα ετίθετο εκ ποδών. Τουναντίον, όχι μόνο προστατεύτηκε (με την εξαίρεση των γαλλικών εταιρειών) αλλά επί της ουσίας ενισχύθηκε μέσω της επιβολής δασμών στα εισαγόμενα προϊόντα[37].
Πέρα από την έμμεση κινητοποίηση του λαού μέσω του διοικητικού μηχανισμού και του στρατού, έχουμε και την άμεση μέσω των λεγόμενων «τοπικών επιτροπών της επανάστασης». Είτε από τον απλό λαό με υλικοτεχνική υποστήριξη από το κράτος είτε από το κράτος με δωρεάν εργασία του λαού, χτίστηκαν συλλογικά πολλά έργα υποδομής: σχολεία, κέντρα υγείας, μαιευτήρια, δρόμοι, αποθήκες, κοινοτικά κτίρια αλλά και σπίτια. Μέσω των τοπικών επιτροπών, επίσης, εμβολιάστηκαν δύο εκατομμύρια παιδιά (εκστρατεία που απέσπασε και τα ένσημα της UNICEF) και εγγραματίστηκε μεγάλο μέρος του πληθυσμού, ιδιαίτερα στην επαρχία[38]. Η κινητοποίηση αυτή του λαού δεν επέφερε μόνο οικονομικά και κοινωνικά αποτελέσματα αλλά τη σπουδαιότερη συνθήκη για την ευημερία μιας κοινότητας: πνεύμα συνεργασίας και ομόνοια.
Όσον αφορά δε στην κοινωνική πολιτική, κρίνεται σκόπιμο να μην επεκταθούμε αν και θέματα όπως η θεαματική βελτίωση της θέσης της γυναίκας (που μέχρι τότε υπέκειτο συστηματικά σε κλειτοριδεκτομή) και οι φεμινιστικές απόψεις του Τ.Σ. παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον[39] [40]. Άλλωστε, κι άλλα καθεστώτα του αναδυόμενου κόσμου που ενδύθηκαν ή ενδύονται τον επαναστατικό μανδύα, βελτίωσαν –αν και προσωρινά τις περισσότερες φορές- τις συνθήκες διαβίωσης του λαού τους. Δεν χρησιμοποίησαν, ωστόσο, αποτελεσματικά τη δύναμη του για να το πετύχουν αυτό. Κι αυτό, σε συνδυασμό με τον αδιάφθορο χαρακτήρα του Τ.Σ., είναι που διαφοροποιεί ποιοτικά το καθεστώς του. Φαΐ, στέγη, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, παιδεία, δικαιοσύνη δεν τους παραχωρήθηκαν ούτε από τους ποικίλους «ανθρωπιστές» (Γαλλία, ΔΝΤ, ΕΣΣΔ, ΜΚΟ) ούτε από το πετρέλαιο (βλ. και Τσάβες/Μαδούρο, Καντάφι) αλλά από τα ίδια τους τα χέρια. Φυσικά, με τη σωστή καθοδήγηση και το σωστό συντονισμό για την αξιοποίησή τους, που τους δίδασκε να τα ιδρώνουν και όχι να τα απλώνουν. Να ζουν χωρίς τα καταναλωτικά προϊόντα της δύσης [41] και όχι να θεωρητικολογούν εναντίον του καπιταλισμού και του ιμπεριαλισμού. Να προσαρμόζουν την ιδεολογία στις ανάγκες τους και όχι να την εγκολπώνονται ολοκληρωτικά κι άκριτα.
Η αποτίμηση, βέβαια της προσωπικότητας του Τ.Σ. θα ήταν ατελής αν δεν γινόταν αναφορά στην κριτική εναντίον του, η οποία δεν εστιάζει –και εύλογα- ούτε στο ήθος του ούτε στην αποτελεσματικότητα της διακυβέρνησής του αλλά στον τρόπο της. Του καταλογίζεται αυταρχισμός. Είναι γεγονός, άλλωστε, ότι ούτε εκλογές διενεργήθηκαν κατά το διάστημα 1983-1987 ούτε κόμματα υπήρχαν. Ακόμα, τα λαϊκά δικαστήρια που καταδίκαζαν δημοσίους υπαλλήλους για τεμπελιά δεν θύμιζαν σε τίποτα ένα κράτος δικαίου ενώ όταν υπάρχουν «Επιτροπές Άμυνας της Επανάστασης», αυτές εξ ορισμού προοιωνίζονται τη βία και την αυθαιρεσία. Από την άλλη, απέναντι σε αυτές τις αιτιάσεις περί αυταρχισμού θα πρέπει να σταθούμε αποβάλλοντας τον «δυτικομορφισμό» μας και να αναλογιστούμε ότι λαοί που για αιώνες διοικούνταν από τον φύλαρχο και στη συνέχεια ή και παράλληλα από τους αποικιοκράτες δεν μπορούν μέσα σε 20 χρόνια να διοικηθούν αποτελεσματικά από ένα δημοκρατικό καθεστώς ενώ ίσως να μην είναι και το ζητούμενο από τους ίδιους[42]. Εν πάση περιπτώσει, σίγουρα δεν ήταν αυτοί οι λόγοι που τερματίστηκε απότομα η εξουσία του. Στις 15 Οκτωβρίου του 1987, ο παλιός του φίλος, συνάδελφος αξιωματικός, τραγουδιστής στη μπάντα του και στενός του συνεργάτης, Blaise Campaore αμιλλώμενος τον Βρούτο και με τις ευλογίες (ίσως και επιταγές) της γαλλικής κυβέρνησης τον δολοφονεί αναλαμβάνοντας ο ίδιος την εξουσία μέχρι το 2015[43].
Η δίκη για τη δολοφονία του εξελίσσεται.
[1] https://en.wiktionary.org/wiki/Burkina_Faso#English
[2] Harsch, E. (2014) Thomas Sankara – An African Revolutionary, Athens (Ohio): Ohio University Press, σελ. 20-28
[3] https://en.wikipedia.org/wiki/Rotaka
[4] Harsch, ο.π. σελ. 31
[5] Harsch, ο.π. σελ. 33
[6] Sankara, T., (1983) Discours d’Orientation politique. Διαθέσιμο από https://www.thomassankara.net/discours-d-orientation-politique-2/ και https://www.thomassankara.net/the-political-orientation-speech-thomas-sankara/?lang=en
[7] Harsch, ο.π. σελ. 37-51
[8] Harsch, ο.π. σελ. 141
[9] Harsch, ο.π. σελ. 56-59
[10] https://en.wikipedia.org/wiki/Tout-%C3%A0-Coup_Jazz
[11] https://en.wikipedia.org/wiki/Ditany%C3%A8
[12] Harsch, ο.π. σελ. 30-31
[13] Harsch, ο.π. σελ. 41
[14] Harsch, ο.π. σελ. 115-117
[15] Harsch, ο.π. σελ. 145
[16] Harsch, ο.π. σελ. 26-28
[17] Sankara, T., (1984) Συνέντευξη στο περιοδικό L’ Humanité (https://www.humanite.fr/monde/thomas-sankara-nous-navons-pas-importe-notre-revolution-643604)
[18] Sankara, T., (1983) Discours d’Orientation politique ο.π.
[19] Harsch, ο.π. 88
[20] Harsch, ο.π. σελ. 91
[21] Sankara, T., (1983) Discours d’Orientation politique ο.π
[22] Harsch, ο.π. σελ. 92
[23] Harsch, ο.π. σελ. 111
[24] Harsch, ο.π. σελ. 106
[25] Harsch, ο.π. σελ. 65,76,100
[26] Harsch, ο.π. σελ. 94-98
[27] Amber, M., (2020) Thomas Sankara and a Political Economy of Happines, Springer International Publishing, σελ. 193-208
[28] Cole, D., (1992) Marxism and the Failure of Environmental Protection in Eastern Europe and the U.S, Διαθέσιμο από https://www.repository.law.indiana.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=3101&context=facpub&httpsredir=1&referer=https://www.marxists.org/archive/marx/works/download/pdf/Capital-Volume-I.pdf
[29] Harsch, ο.π. σελ. 98-103
[30] https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.CD?locations=BF
[31] Harsch, ο.π. σελ. 61
[32] Harsch, ο.π. σελ. 93
[33] Harsch, ο.π. σελ. 102
[34] Harsch, ο.π. σελ. 64
[35] Harsch, ο.π. σελ. 104
[36] Harsch, ο.π. σελ. 65, 76
[37] Harsch, ο.π. σελ. 105
[38] Harsch, ο.π. σελ. 71-78
[39] https://www.thomassankara.net/thomas-sankara-on-the-emancipation-of-women-an-internationalist-whose-ideas-live-on-by-nathi-mthethwa/?lang=en
[40] Harsch, ο.π. σελ. 79-84
[41] κριτικές αναφορές σε ξενόφερτες διατροφικές και καταναλωτικές συνήθειες από τον ίδιο στο https://www.youtube.com/watch?v=LVKgvakY_Io
[42] Το άριστο πολίτευμα, άλλωστε, συναρτάται από τον αιρετώτατο (πιο προτιμητό) βίο (Αριστοτέλους, Πολιτικά, 1323a.14)
[43] https://uwidata.com/21668-how-thomas-sankara-africas-che-guevara-was-killed-to-fulfill-french-neocolonialist-ambitions/
