Μια επιστολή…
Προς το περιοδικό Άρδην και τον κ. Γ. Καραμπελιά
Κ ύριοι, είμαι μια διετία συνδρομητής του περιοδικού σας. Παρ’ όλο που δεν είναι δυνατόν να συμφωνώ σε όλα, το θεωρώ πολύ καλό ιδίως σε θέματα που σχετίζονται με τα μεγάλα εθνικά προβλήματα.
Αφορμή για την επιστολή μου είναι το αφιέρωμα του Άρδην τχ.79 στον Ρήγα Φεραίο και η ομιλία του Γιώργου Καραμπελιά που έγινε τον Απρίλιο στον Χολαργό με θέμα τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄. Καταρχήν πρέπει να πω ότι μου έκανε εντύπωση που ο Γιώργος Καραμπελιάς άφησε ασχολίαστη τη σφοδρή επίθεση του προλαλήσαντος συνομιλητή του (ευγενέστατου πλην συντηρητικότατου κ. Χολέβα) κατά του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης.
Μου έκανε εντύπωση το ότι ο Γιώργος Καραμπελιάς μίλησε 5 λεπτά για τον Γρηγόριο Ε΄ και 15 λεπτά για τον καθηγητή Κρεμμυδά.
Μου έκανε εντύπωση ότι ο Γιώργος Καραμπελιάς κατηγόρησε κάποιους συγγραφείς ότι δεν αναφέρουν ότι ο Ρήγας εξέδωσε τις προφητείες του Αγαθαγγέλου, τη στιγμή που ο ίδιος στο τεύχος του Άρδην αναφέρει ότι ο Ρήγας «πιθανότατα» εξέδωσε τις προφητείες. Επίσης στο ίδιο τεύχος του Άρδην διαβάζουμε ότι ο Λέανδρος Βρανούσης στο έργο του Ρήγα γράφει: «λένε πως το τύπωσε σε μια νέα έκδοση στη Βιέννη», και από ό,τι κατάλαβα είναι ο μόνος συγγραφέας που αναφέρει την έκδοση αυτή του Ρήγα. Επίσης θέλω να πω ότι ο Λουκάς Αξελός, στο ογκώδες βιβλίο του Ρήγας Βελεστινλής (Εκδόσεις Στοχαστής) δεν το αναφέρει. Επομένως στην καλύτερη περίπτωση δεν είναι σίγουρο, οπότε καλά κάνουν οι καταγγελθέντες συγγραφείς που δεν το αναφέρουν στις εκδόσεις του Ρήγα.
Τέλος, μου έκανε κακή εντύπωση, ότι ο Γιώργος Καραμπελιάς δεν ανέφερε στην ομιλία του ή στα κείμενα του Άρδην ότι ο Γρηγόριος Ε΄, και το πατριαρχείο αφόρισαν τον Ρήγα Φεραίο και τον καταδίκασαν για την έκδοση του Νέα πολιτική Διοίκησις. Ψάχνοντας στο διαδίκτυο βρήκα τρεις συγγραφείς που αναφέρονται στον αφορισμό, ο πιο γνωστός είναι ο Γ. Κορδάτος στο ως άνω βιβλίο του δεν αναφέρει για αφορισμό, αναφέρει όμως την καταδίκη του Ρήγα Φεραίου για το βιβλίο του Νέα Πολιτική Διοίκησις και από τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Γρηγόριο Ε΄ και από τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων Άνθιμο, αλλά και από άλλους ορθόδοξους κολαούζους με φράσεις βαρύτατες για τον πρωτεργάτη, πρωτομάρτυρα και βάρδο της Εθνικής Επανάστασης.
Επειδή δεν θεωρώ τον Γιώργο Καραμπελιά αφελή ή ανιστόρητο (το βιβλίο του «1204» αποδεικνύει το αντίθετο), πιστεύω ότι στην προσπάθειά του να αναδείξει κι άλλες όψεις και του Ρήγα και του Γρηγορίου που κάποιοι ιστορικοί δεν αναφέρουν ή τις υποβαθμίζουν, προσπαθεί να τις υπερτονίσει. Είναι λάθος.
Αγαπητέ κύριε Καραμπελιά, ο Ρήγας, ο πρωτομάρτυρας της Ελληνικής Επανάστασης, ο μπουρλοτιέρης των ψυχών των υπόδουλων Ελλήνων δεν θα πάψει να είναι ποτέ Έλληνας και χριστιανός, ακόμα κι αν δεν τύπωσε τις προφητείες του Αγαθαγγέλου, ακόμα κι αν τον καταδίκασε ο Γρηγόριος Ε΄ και ο Άνθιμος. Επίσης τον Γρηγόριο Ε΄, παρ’ όλη την αποκήρυξη της Επανάστασης δεν μπορείς σε καμία περίπτωση να τον πεις τσιράκι των Τούρκων, αλλά όσους ανδριάντες κι αν στήσουν αυτοί που έφεραν τη χώρα στο χείλος της χρεοκοπίας δεν θα γίνει ποτέ ηγέτης της Επανάστασης.
Ειλικρινά φίλος σας
Δημήτρης Ράπτης
Χημικός, Χολαργός
… και μία απάντηση
Αγαπητέ κύριε Ράπτη. Διάβασα με προσοχή την επιστολή σας, διότι είναι γραμμένη με ένα πνεύμα σοβαρής και εποικοδομητικής κριτικής.
Τη δημοσιεύουμε σε αυτό το σημείο του Άρδην, αμέσως μετά το άρθρο που αφορά στη χρησμολογία και τη σχέση του Ρήγα και του ελληνικού Διαφωτισμού με αυτήν, ώστε να μη χρειαστεί να επαναλάβω τα αποσπάσματα που περιλαμβάνονται ήδη σε αυτό άρθρο.
Πάντως, για την ιστορία αναφέρω πως ο πρώτος που αναφέρεται στον Ρήγα ως εκδότη του Αγαθάγγελου είναι ο λεγόμενος Ζηλοπροφήτης, που πραγματοποίησε μια έκδοση του Αγαθάγγελου χωρίς τις «φιλορωσικές» προσθήκες και τις αλλαγές που έχουν γίνει στο χειρόγραφο από τον Ρήγα. ο Ζηλοπροφήτης επικρίνει τον Βελεστινλή γι’ αυτές τις αλλαγές σε πολλά σημεία και υποσημειώσεις της έκδοσής του1.
Ωστόσο, μέχρι το 1969 δεν είχε βρεθεί αντίτυπο της έκδοσης του Ρήγα και έτσι οι μόνες αναφορές προέρχονταν από τον Ζηλοπροφήτη και σε αυτές στηρίζονταν ο Βρανούσης, ο Δημαράς και ο Δημήτριος Λουκάτος στις παλιότερες αναφορές τους (του Βρανούση το 1954, του Δημαρά το 1957, του Λουκάτου το 19622.)
Όμως, το 1969 ο Αλέξης Πολίτης ανακάλυψε τη λανθάνουσα έκδοση του Αγαθάγγελου, που αποδίδεται στον Ρήγα, στη βιβλιοθήκη του Νικολάου Πολίτη3. Ο νεαρός τότε Αλ. Πολίτης αναφέρει πως «την ταυτότητά του με τη λεγόμενη έκδοση του Ρήγα την πιστοποίησε ο κ. Κ.Θ. Δημαράς, ο οποίος και με καθοδήγησε στην παραπέρα έρευνα»4. Επιπλέον, με την καθοδήγηση του Λέανδρου Βρανούση ανακάλυψε στην Εφημερίδα, καθώς και σε άλλες εκδόσεις των αδελφών Πουλίου, όπου τύπωνε βιβλία του ο Ρήγας, βινιέτες πανομοιότυπες με εκείνες του Αγαθαγγέλου5. Έκτοτε και ο Βρανούσης και ο Δημαράς, σχετικά αποσπάσματα των οποίων έχουν ήδη αναφερθεί στο άρθρο μου στο Άρδην, θεωρούν επιβεβαιούμενες τις παλιότερες πληροφορίες6. Επιπλέον, ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης καθώς και ο Κρις Γουντχάουζ. παρότι δεν «ταιριάζει» στο σχήμα τους –κάθε άλλο, μάλιστα– η έκδοση αυτή του Ρήγα, δεν μοιάζουν να αμφιβάλουν καθόλου γι’ αυτήν.
Κατά συνέπεια, σε αντίθεση με ό,τι πιστεύει ο κ. Ράπτης, δεν αναφέρεται μόνο ο Λέανδρος Βρανούσης στο κείμενο του 1954 για την έκδοση του Αγαθάγγελου, αλλά και ο Κ.Θ. Δημαράς παλιότερα και μεταγενέστερα και ο Δ. Λουκάτος και προφανώς ο Αλέξης Πολίτης και ο Π. Κιτρομηλίδης και ο Κρις Γουντχάουζ, δηλαδή έξι δόκιμοι συγγραφείς και ιστορικοί. Και εάν έχει κάποια σημασία, και η αφεντιά μου. Βεβαίως κανείς δεν μπορεί να είναι απολύτως σίγουρος, εξ ου και το «πιθανότατα» το οποίο αναφέρω και το οποίο αποτελεί πάντα μία αναγκαία επιφύλαξη για τον οποιονδήποτε σοβαρό ερευνητή.
Ο μόνος από όσο γνωρίζω που έχει γράψει σχετική μελέτη ενάντια σε αυτή την κυρίαρχη εκδοχή είναι ο φίλος Δημήτριος Καραμπερόπουλος 7, μάλιστα μετά από την έκφραση απορίας μου για τη μη συμπερίληψη του έργου αυτού στις εκδόσεις του Ρήγα που έχει κάνει η εταιρεία, ψυχή της οποίας είναι ο Δ. Καραμπερόπουλος. Δυστυχώς, παρότι με τον Δημήτρη συμμεριζόμαστε πολλές κοινές αξίες και αντιλήψεις και εκτιμώ πολύ το έργο του, δεν με έπεισε καθόλου για την αρνητική του άποψη και πιστεύω ότι αποτελεί μια εσφαλμένη εμμονή, που υποβαθμίζει τη συνθετικότητα του έργου του Ρήγα. Αυτό ήταν κάτι που και ο ίδιος προφανώς δεν θα ήθελε, και προσφέρει ανέξοδα επιχειρήματα σε όλους όσοι θέλουν να εμφανίσουν τον Ρήγα ως μια μονοδιάστατη «διαφωτιστική» καρικατούρα.
Το βασικό του επιχείρημα είναι πως ο Ζηλοπροφήτης δεν είναι αξιόπιστος. Ωστόσο, επειδή ο τελευταίος δεν αναφέρεται μόνον μία φορά στον Ρήγα, αλλά επανειλημμένα, επειδή, όπως τονίζει ο Αλέξης Πολίτης, όλα όσα αναφέρει για την έκδοση του Ρήγα, την οποία επικρίνει, αποδείχτηκαν ακριβή8, επειδή ο Ζηλοπροφήτης είναι λόγιος και κάνει μια συστηματική έκδοση του Αγαθαγγέλου, παραθέτοντας ως κριτικό υπόμνημα και τις άλλες γραφές του κειμένου, κανείς άλλος δεν αμφισβήτησε την αξιοπιστία του. Εξ’ άλλου γι’ αυτήν μαρτυρούν και οι ταυτόσημες βινιέτες του τυπογραφείου, καθώς και οι αναφορές του Ρήγα είτε στο Βυζάντιο και την Κωνσταντινούπολη, είτε η συμβολή του στην έκδοση του Φραντζή, κ.λπ.
Όσο για το ότι σε πολλά βιβλία δεν μνημονεύεται αυτή η έκδοση του Ρήγα, όπως αναφέρει ο κ. Ράπτης, το γνωρίζω, αλλά δεν μπορώ να κάνω τίποτε γι’ αυτό, και ούτε βέβαια αποδεικνύει τίποτε άλλο πέραν του ότι αυτή η πτυχή της δράσης του Ρήγα, που εγώ επιθυμώ να αναδείξω, έχει συσκοτιστεί, αγνοηθεί και παραθεωρηθεί, από άλλους σκόπιμα και από άλλους αθέλητα.
Όσο για τα λοιπά περί Γρηγορίου Ε΄, δεν πρέπει να ξεχνάμε ορισμένα πράγματα: Κατ’ αρχάς ότι η εκδήλωση στην οποία ήμουν ομιλητής πραγματοποιήθηκε επ’ ευκαιρία μιας ανέγερσης ανδριάντα του Γρηγορίου Ε΄ στον Χολαργό και όχι σε κάποια ημερίδα ή Συνέδριο. Κατά συνέπεια ήμουν υποχρεωμένος να επιμείνω κυρίως στις θετικές διαστάσεις του έργου του, που εξάλλου τις θεωρώ και κυρίαρχες. Οι πιθανές αντιρρήσεις σε τέτοιες περιπτώσεις υποδηλώνονται μάλλον από τη σιωπή.
Δεύτερον, σε ό,τι αφορά πιθανές και κάποτε προφανείς διαφοροποιήσεις μου από άλλους ομιλητές, δεν ανήκω στην κατηγορία εκείνων που επιτίθενται ή προσβάλλουν τους συνομιλητές τους, όταν δεν υπάρχει μείζων λόγος διαφωνίας. Αν ο κύριος Ράπτης γνωρίζει τη συμπεριφορά μου, θα ξέρει πως αποζητώ πάντα να υπογραμμίζω τα σημεία που ενώνουν και όχι εκείνα που χωρίζουν.
Σε μια συγκυρία κυριαρχίας του εθνομηδενισμού θεωρώ δευτερεύουσα την αντιπαράθεση ανάμεσα στη λαϊκοπατριωτική και διαφωτιστική παράδοση, από την οποία προέρχομαι και τη θρησκευτική-πατριωτική παράδοση. Αντίθετα θεωρώ κύρια την αντιπαράθεση με τους εθνομηδενιστές, τόσο της λεγόμενης «εκσυγχρονιστικής» πτέρυγας, όσο και της εκκλησιαστικής/παγκοσμιοποιητικής. Γι’ αυτό και μιλησα τόσο πολύ για τον κ. Κρεμμυδά.
Αυτά ίσως να σας εξηγούν ορισμένες από τις απορίες σας. Όσο για το ότι δεν αναφέρομαι στην καταδίκη του Ρήγα από τον Γρηγόριο Ε΄, ελπίζω αυτό το δεύτερο μέρος του αφιερώματος στον Ρήγα να σας απαντάει, μια και αναφέρεται εκτενώς στο σχετικό ζήτημα και ελπίζω πως το βιβλίο μου Διαφωτισμός και Επανάσταση, που σύντομα θα κυκλοφορήσει, θα απαντήσει πιο ολοκληρωμένα στα σχετικά ζητήματα.
Φιλικά
Γιώργος Καραμπελιάς
8 Ιουνίου 2010
1. Ευσεβούς τινος συντάκτου, Κατά χάριν μεν του Ιησού, του Δόντος τοις δυσί μάρτυσιν αυτού το Πνεύμα της Προφητείας, κατ΄ Αποστολικόν δε του Παύλου Ζήλον, Τόνδε τον τρόπον ελαχίστου Ζηλοπροφήτου, Σύνταγμα Πνευματικόν, Διχή διηρημένον, εις θεωρητικόν τε, και Πρακτικόν, Ερμούπολις 1838, σσ. ιβ΄, κα΄, κβ΄, κγ΄.
2. Δημ. Λουκάτος Θρησκευτική και ηθική Εγκυκλοπαίδεια, λήμμα «Αγαθάγγελος», τόμ. 1, Αθήνα 1962, σσ. 86-88.
3. Βλ. Αλέξης Πολίτης, «Η προσγραφόμενη στον Ρήγα πρώτη έκδοση του Αγαθάγγελου. Το μόνο γνωστό αντίτυπο» Ο Ερανιστής, Δεκέμβριος 1969, τεύχ. 42, σσ 173-192.
4. Αλ. Πολίτης, ό.π. σ. 173.
5. ό.π., σ. 173, σημ. 3.
6. Βλέπε και Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοεληνικής Λογοτεχνίας, Ίκαρος, 81987, σ. 173.
7. Δ. Καραμπερόπουλος, Ήταν τελικά ο Ρήγας εκδότης του «Αγαθάγγελου»; Έκδοση Επισ. Εταιρ. Μελ. Φερών, Βελεστίνου, Ρήγας, Αθήνα 2009
8. Ό.π. σ. 174
