Σήμερα γιορτάζει και η ρωσοκρατούμενη, εδώ και πλέον ένα χρόνο, Μαριούπολη. Η πόλη που έχτισαν προς τιμή της Παναγίας οι Έλληνες της Κριμαίας, το 1778, όταν εξαναγκασμένοι από την Μ. Αικατερίνη, αποχώρησαν μαζικά. Ο ελληνισμός των βορείων ακτών της Μαύρης Θάλασσας στις αρχές του 20ού αιώνα υπολογίζονταν γύρω στις εξακόσιες χιλιάδες. Ο ρωσικός εμφύλιος, οι σταλινικοί διωγμοί της δεκαετίας του ’30 και ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος τον χτύπησαν σκληρά. Παρόλα αυτά στις αρχές του 21ου αιώνα στην νοτιοανατολική Ουκρανία η ελληνική μειονότητα έβλεπε το μέλλον της με αισιοδοξία, οι περίπου εκατό χιλιάδες που είχαν απομείνει, γνώρισαν μια περίοδο άνθησης. Η ρωσική εισβολή του 2022, η καταστροφή της Μαριούπολης, η ρωσική Κατοχή των γύρω χωριών, η μαζική φυγή των Ελλήνων και ο εποικισμός της από μουσουλμανικούς πληθυσμούς σφραγίζουν, μετά από αιώνες, το τέλος του ελληνισμού της περιοχής; Το κείμενο του Νίκου Βαλκάνου μας υπενθυμίζει ότι εδώ και χρόνια ο ελληνισμός βιώνει συνεχώς το δράμα των χαμένων πατρίδων.
Η μνήμη όπου και να την αγγίξεις πονεί,
ο ουρανός είναι λίγος, θάλασσα πια δεν υπάρχει,
ό,τι σκοτώνουν τη μέρα τ’ αδειάζουν με κάρα πίσω απ’ τη ράχη.
Γιώργος Σεφέρης,
Κύπρον ου μ’ εθέσπισεν, 1955
του Νίκου Βαλκάνου
Αυτά τα κάρα που αδειάζουν πίσω απ’ τη «ράχη», εκατό χρόνια τώρα, κομμάτια του Μείζονος Ελληνισμού που δεν χώρεσαν στο ελλαδικό κράτος είναι η διαρκής πραγματικότητα αυτή την εκατονταετία. Κι εκεί που πήραμε λίγο πάνω μας, διακόσια χρόνια από την Επανάσταση του ’21 πέρσι, ότι ο Ελληνισμός ίσως μπορέσει να κάνει το αναγεννητικό του βήμα, καραδοκούσε στη γωνία το ’22 για να μας θυμίσει τη μεγάλη Καταστροφή και να δούμε γι’ άλλη μια φορά τον βάρβαρο εισβολέα να αφανίζει το τελευταίο κομμάτι, αυτόχθονου σ’ αυτά τα αρχαία εδάφη, Ελληνισμού της Μαύρης Θάλασσας.
Είμαστε οι απώλειές μας, λένε οι ψυχαναλυτές. Αρκεί το εθνικό πένθος των ιστορικών μας απωλειών να βαθαίνει ως συλλογικό βίωμα και να μας κάνει σοφότερους και ικανότερους να οργανώνουμε την αντίσταση στην εξαφάνισή μας. Την αντίσταση με την οποία σήμερα ο ηρωικός λαός της Ουκρανίας ανοίγει δρόμο, ξαφνιάζοντας όλο τον κόσμο.
Οι τρεις μεγάλοι σταθμοί που αναφέρονται στον τίτλο συμβολικά είναι τα οριακά σημεία της οριστικής συρρίκνωσης του Ελληνισμού.
Για τη Σμύρνη θα γίνουν φέτος πολλές μέρες μνήμης και ιστορικών αναλύσεων. Θα ’θελα εδώ μόνο μια μικρή ιστορία από κείνη την εποχή, ερμηνευτική με κάποιον τρόπο και του ιδεολογικού υποστρώματος της αδυναμίας των «προοδευτικών» διανοούμενων να πάρουν σαφή θέση με τον αντιστεκόμενο λαό της Ουκρανίας.
Το 1920, αφού έχει συντελεστεί η γενοκτονία των Αρμενίων και εξελίσσεται η γενοκτονία των Ελλήνων στον Πόντο και την Ιωνία, οι μπολσεβίκοι οργανώνουν το μεγάλο Συνέδριο του Μπακού, για τη συνεργασία των λαών της Ανατολής και κύρια των Νεοτούρκων. «Σύντροφοι», τους απευθύνεται ο χασάπης των Αρμενίων Εμβέρ Πασά κι ακόμα χειρότερα μένει για καιρό στη Μόσχα, όπου με σατανική εντολή του Λένιν φιλοξενείται από τα δυο ρομαντικά παιδιά της Αμερικής, τον Καρλ Ριντ και την Ισαντόρα Ντάνκαν. «Σύντροφε», τον αποκαλούν κι αυτοί σε μια επιβεβλημένη συνειδησιακή διαστροφή, παρόμοια με κείνη που το ΚΚΕ υποχρέωσε τον αντάρτη τότε Φοίβο Ανωγειανάκη να συλλάβει τον Καλομοίρη για συνεργασία με τον εχθρό, αλλά κείνος αρνήθηκε. Σε τέτοια σκοτεινά υπόγεια κατοικούν οι μηχανισμοί αλλοίωσης των συνειδήσεων και φτάνουν ως σήμερα με τη μορφή προσκυνήματος στον Πούτιν.
Κι όταν ήρθε η σειρά της Κερύνειας με πράσινο φως από τη Σοβιετική Αυτοκρατορία μπήκαν οι προοδευτικοί κεμαλιστές στο νησί για μας σώσουν από τους ναζί της Χούντας και της ΕΟΚΑ Β’ και να υπερασπιστούν την καταπιεσμένη τους αυτονομιστική μειονότητα. Όμοια κι απαράλλαχτα, δηλαδή, για να βγαίνει σήμερα ο Λαβρόφ και να μιλάει για Βόρεια Κύπρο και η Ζαχάροβα να μας κουνάει το δάχτυλο.
Και φτάνουμε στον τελευταίο ακρωτηριασμό, απευθείας πια από τον νέο τσάρο, του Ελληνισμού της Μαύρης Θάλασσας, στην ίδια γραμμή που ξεκινάει από τις εισβολές των ηγεμόνων τους στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, περνάει στην προδοσία των Ορλωφικών και φτάνει στην εξόντωση του Ελληνισμού τη σταλινική περίοδο, με είκοσι δύο χιλιάδες εκτελεσμένους και δεκάδες χιλιάδες στα γκούλαγκ της Σιβηρίας.
Τρία εκατομμύρια Έλληνες ζωντάνεψαν τις ακτές αυτής της κλειστής θάλασσας, που από άξενος πόντος έγινε Εύξεινος, τιθασευμένος από τη ναυτοσύνη των Ελλήνων. Στον νότο ο ιστορικός Πόντος, με την Τραπεζούντα, τη Σαμψούντα, τα Κοτύωρα, στα δυτικά η Ανατολική Ρωμυλία με τον Πύργο και την Αγχίαλο, η Κωστάντζα και οι ακτές της Μολδοβλαχίας, στα ανατολικά το Σοχούμι και στον βορρά η επίμαχη σημερινή περιοχή της Ταυρίδας, από το Παντικάπαιον ως τη Σεβαστούπολη και των παραλίων από την Ολβία και την Οδησσό ως τη Μαριούπολη.
Εκεί στη χώρα των Κιμερίων, στην Ταυρίδα της Ιφιγένειας, τον 9ο αιώνα κατέβηκαν οι καβαλάρηδες των στεπών, «σαν υπερβόρειος κεραυνός», όπως λέει ο Πατριάρχης Φώτιος για την επίθεση των Ρως, «του Σκυθικού τούτου ωμού έθνους και βαρβάρου», «έθνος αφανές, άγνωστον μεν, αλλά από της καθ’ ημών στρατείας όνομα λαβόν». Αυτή ήταν η αρχή, αλλά σαν να κάνει κύκλο η ιστορία.
Σκόρπισαν οι άνθρωποί μας, κάθε φορά που οι άνεμοι του Πόντου τούς έφερναν σε κάποια απ’ τις μυθικές ακτές του. Κάθε φορά που μια απ’ τις δυο αυτοκρατορίες, πότε των Τούρκων, πότε των Ρώσων επέκτειναν τον ζωτικό τους χώρο.
Οι Έλληνες της Αζοφικής βρέθηκαν σήμερα πάνω στη γραμμή των πολεμικών χαρακωμάτων του Ντονμπάς, που ξεκινάει από τα βόρεια της επαρχίας του Ντονέτσκ και φτάνει στη Μαιώτιδα λίμνη. Η παράνομη γραμμή που χάραξαν οι εισβολείς από το 2014 άφησε τα περισσότερα χωριά και τη Μαριούπολη στη δυτική όχθη και λίγα πέρασαν στην ανατολική, στις λεγόμενες αυτόνομες δημοκρατίες της ανατολικής Ουκρανίας, όπως το χωριό Στήλα. Κι από τότε δεν είδαν άσπρη μέρα από τις συμμορίες των αυτονομιστών, ως τη μέρα της βάρβαρης εισβολής και της τελειωτικής καταστροφής τους.
Και μαζί μ’ αυτούς κατέρρευσαν και όλες οι ιδεοληψίες μας για την άλλη πλευρά της ύπαρξής μας, την Ανατολική. Μας το είχε πει κατάμουτρα κάποια χρόνια πριν, στον Σύλλογο Αρχαιολόγων, ο περίφημος Τύχων, πνευματικός του Πούτιν και ίσως πάνω κι απ’ τον Κύριλλο: λήξατε ως μεγάλο έθνος, ο μόνος δρόμος για την Κωνσταντινούπολη περνάει απ’ την υποταγή σας σ’ εμάς. Και θυμάμαι που εγώ εξανέστην για την απειλή φωνάζοντας και ο κ. Γιανναράς με ανακάλεσε εις την ευγένεια. Πού να προβλέπαμε τότε αυτό που ζούμε σήμερα;
Για λόγους τιμητικής αναφοράς, έτσι σαν προσκλητήριο των τόπων και των ανθρώπων που χάνουμε (ας θυμηθούμε τον «νεών κατάλογο» από τη β΄ ραψωδία της Ιλιάδας), επιτρέψτε μου να αναφέρω τα ονόματα αυτών των ελληνικών χωριών, γιατί ποιος ξέρει αν και πότε θα τα ξαναδούμε να αναδύονται στον χάρτη μετά τον ολοκληρωτικό αφανισμό τους αυτών των ημερών. Όσο για τους ανθρώπους, θα περάσει πολύς καιρός για να μπορούμε να διαβάσουμε τη λίστα των πεσόντων από τους εκατόν πενήντα χιλιάδες Έλληνες.
Πρώτα, για τη Μαριούπολη, το νέο Μεσολόγγι του Ελληνισμού και της μαχόμενης Ουκρανίας, ας ακούσουμε την Ωδή του Κάλβου:
Εδώ σίγα· κοιμώνται
των αγίων τα λείψανα·
σίγα εδώ, μη ταράξεις την ιεράν ανάπαυσιν
των τεθνημένων.
Τα 33 χωριά της Αζοφικής διακρίνονται σε ελληνόφωνα και ταταρόφωνα, ορθόδοξης παράδοσης και ελληνικής συνείδησης μεν, αλλά με διαφορά την ομιλούμενη διάλεκτο: ταυρορουμέικη ή μαριουπολίτικη και κριμαιο-ταταρική ή ουρουμική.
Τα 18 ελληνόφωνα χωριά, με το παλιό και το σημερινό τους όνομα, όπου υπάρχει:
- Αργίν, Μπολσάγια ή Στάραγια Καράκουμπα ή Ραζντόλνογιε
- Βολνοβάχα
- Βυζάντια ή Βυζαντία
- Γιαλίτα ή Γιάλτα
- Κυριάκοφκα ή Γιαικατερίνοφκα
- Μακεδόνια ή Μακεντόνοφκα
- Μάλιι Γιανισόλ ή Χαράχλα ή Κουιμπίσεβο
- Μαντζάρ ή Ουρσούφ ή Προμόρσκογιε
- Μπολσόι Γιανισόλ ή Βελίσκαγια Νοβοσιόλκα (εκεί που είδαμε το σπίτι με την τεράστια τοιχογραφία ελληνικής σημαίας να έχει λαμπαδιάσει από την οροφή, σαν το σπίτι του Ταρκόφσκι)
- Μπουγάσου ή Μαξίμοφκα
- Νόβαγια Καράκουμπα ή Κράσναγια Πολιάνα
- Σαρτανά ή Πριμόρσκογιε (η πολιτιστική καρδιά του Ελληνισμού, μαζί με τη Μαριούπολη)
- Στήλα
- Τρούζενκα
- Τσάρνταχλου ή Τσερντακλί
- Τσερμαλίκ ή Ζαμόσνογιε
- Φούνα ή Κωνσταντινόπολ
- Ανατόλ ή Αναντόλ
Τα 14 ταταρόφωνα χωριά: - Καμάρα ή Στάριι Κομάρ
- Καράν ή Γρανίτογιε
- Λάσπη ή Στάραγια Λάσπα
- Μάλα Κάρμεντσικ
- Μάνγκους
- Μπέσοβο ή Στάρο Μπέσοβο
- Μπογιατίρ
- Μπολσόι Γιανισόλ ή Βελίσκαγια Νοβοσιόλκα (μεικτό χωριό)
- Νόβαγια Καράν ή Κάμενκα
- Νόβα Κάρμεντσικ ή Νόβο Μλινόφκα
- Νόβα Κομάρ
- Νόβαγια Λάσπη ή Νόβα Λάσπα
- Ουλακλί
- Στάρα Κέρμεντσικ ή Εσχί ΚερμένΣ’ αυτές τις ρωσόφωνες περιοχές, όπου ο πόλεμος έχει αρχίσει από τότε, ο όρος αυτός μετατρέπεται σε πολεμικό όπλο, σαν να μην είναι όλη η Ουκρανία και ρωσόφωνη. Αυτή η πολύτιμη για τη ρωσική αυτοκρατορία περιοχή, που σε αφίσες στα σοβιετικά χρόνια αποτυπωνόταν ως η καρδιά της βιομηχανίας και του ορυκτού πλούτου και τα αγγεία της τροφοδοτούσαν όλη την αχανή της έκταση. Πώς να την αφήσει, λοιπόν, ο τσάρος στα χέρια της δυτικότροπης Ουκρανίας, που θέλει να απαλλαγεί οριστικά απ’ τον θανάσιμο εναγκαλισμό του, και των παλαιών, γηγενών Ελλήνων της Μαύρης Θάλασσας;
Λέω σε πρώην φίλους που κόπτονται για το δικαίωμα των αυτονομιστών: τι θα λέγατε αν ο βάρβαρος της γειτονιάς μας ήθελε να επικαλεστεί την καταπίεση των τουρκόφωνων (όχι από γλώσσα, αλλά από αλλοιωμένη συνείδηση) και να κηρύξει την αυτόνομη Θράκη (και σκέψου να μην είμαστε και οι δύο στο ΝΑΤΟ);
Σ’ αυτούς που συνοδοιπορήσαμε σε ακραίες καταστάσεις του κόσμου και τώρα με μισόλογα, συμψηφισμούς, Δύση, ΝΑΤΟ, Αζόφ και τέτοια, ως την κατάφωρη στήριξη στον εισβολέα μάς κάνουν να νιώθουμε σε μια απειλητική, ξένη χώρα.
Και τους αμέτοχους, σιωπηλούς καλλιτέχνες μας, στο σύνολό τους σχεδόν (με φωτεινές εξαιρέσεις τον Σαββόπουλο και τον Καβάκο), που δεν κατάφεραν παρά μόνο να ψελλίσουν τη λέξη ειρήνη, ξέρετε, εκείνη που σαρκάζει ο Δικαιόπολις του Σαββόπουλου ως αντιπολεμική καρικατούρα ή ο Λάκης Καραλής του ’71, όταν τραγούδαγε το «ήρθε πάλι η ΕΔΑ, ασβέστωσε τις μάντρες».
Νηστεία και περισυλλογή, λοιπόν, για ν’ ακουστεί ο υψηλός λόγος αντίστασης που στέλνουν αυτά τα μαχόμενα παιδιά της Ουκρανίας και οι γενναίοι Ρώσοι νέοι, που για την ώρα μπορούν μόνο να σηκώσουν ένα πλακάτ με τη λέξη ειρήνη, εκείνη όμως που έχει τη σημασία μαχητικού πυραύλου. Φαίνεται ότι κανένας λαός δεν μπορεί να κατακτήσει τον υψηλότερο βαθμό αυτοσυνείδησης και ελευθερίας χωρίς να καταθέσει το δικό του Μεσολόγγι.
Κι εμείς αφήσαμε τους θησαυρούς του πολιτισμού μας στο πλιάτσικο των εισβολέων. Πάνω από 250 πολιτιστικά ιδρύματα καταστράφηκαν, με πιο σημαντικό για μας το Ελληνικό Θέατρο της Μαριούπολης, που στα συντρίμμια του θάφτηκαν εκατοντάδες νεκροί μαζί με τις ενοχές μας για την αδιαφορία χρόνων. Πάνω από δυο χιλιάδες εκθέματα κλάπηκαν από τα μουσεία της Μαριούπολης, ανάμεσά τους και το Ευαγγέλιο του 1811 που δημιουργήθηκε από βενετσιάνικο τυπογραφείο για τους Μαριουπολίτες . Κλαίγαμε όταν βλέπαμε να σηκώνουν οι Αμερικάνοι στρατιώτες τους θησαυρούς της Βαβυλώνας, όσοι τους είδαμε στις προθήκες των μουσείων τους εκεί. Το ίδιο αργότερα στη Συρία, πιο πολλοί οι πλιατσικολόγοι εκεί. Κι ας θυμηθούμε τον πόνο του Σαρηγιαννίδη λίγο παλιότερα για τους αμύθητους θησαυρούς της Βακτριανής στο Αφγανιστάν, που έβλεπε να δημοπρατούνται από εμπόρους οι συλλογές του.
Τώρα λαφυραγώγησαν το Ελληνικό Λαογραφικό Μουσείο της Μαριούπολης, την ελληνική αίθουσα τέχνης Κουιντζή και σήκωσαν τους πίνακες του Αϊβαζόφσκι, του μεγάλου Ρώσου ζωγράφου, εκείνου με τους δυο απαγορευμένους πίνακες της σοβιετικής περιόδου, γιατί λέει οι φοβερές θαλασσογραφίες του αναφέρονταν στα πλοία της αμερικάνικης βοήθειας στη Ρωσία στο λιμό του 1892!
Η κόρη του μεγάλου λαογράφου, ερευνητή του ελληνικού πολιτισμού, Έντουαρντ Χατζήνοβ, η Αθηνά Χατζήνοβα, πήρε από το σπίτι τους στη Μαριούπολη φεύγοντας, μετά από πολλές μέρες στα καταφύγια, ό,τι είχε σε ψηφιακή μορφή κι άφησε πίσω 300 CD με πολύτιμες καταγραφές μαρτυριών και μουσικής, πίνακες Ελλήνων κι εκείνα τα πολύτιμα βιβλία στη ρουμέικη διάλεκτο με κυριλλική γραφή. Θα τα βρούμε στα Μοναστηράκια του κόσμου, έτσι όπως βρήκαμε τις κάμερες και τα λάπτοπ μας από τα πλοία για τη Γάζα στα μαγαζιά των εποίκων στο Ισραήλ.
Άλλο θέμα κι αυτό για νηστεία και περισυλλογή (ιδιαίτερα μετά τη χτεσινή επίσκεψη της Χαμάς στη Μόσχα, προσκεκλημένης του Πούτιν και του Καντίροφ), όπως και κείνο το άλλο, της άρνησής μας να δεχτούμε την αυτοδιάθεση των εθνών στην πρώην Γιουγκοσλαβία, και άλλα αμαρτήματα…
Τι να απολογηθώ τώρα εγώ στην Κυρία Μαρία Γκαϊτάν από το Σαρτανά, που μου άνοιξε την αγκαλιά της στο Πολιτιστικό Κέντρο του Κολχόζ Καρλ Μαρξ στο χωριό της το 1994, πολύτιμο κομμάτι της ψυχής μου, που δεν την ξαναεπισκέφτηκα και δεν την ξανάφερα εδώ, που σκεπάστηκε ο χρόνος από αριστερές γεωπολιτικές αναλύσεις, Μινσκ, αυτόνομες δημοκρατίες, ναζιστικά τάγματα και πορτοκαλί, δήθεν, εξεγερμένα Μεϊντάνια;
Τι να απολογηθώ στον Μιχαήλ, που πλήρωσε με τη ζωή του την περηφάνια για τον Έλληνα παππού του που πολέμησε τους ναζί, κι όλος ο πολιτικός κόσμος έτρεξε περιδεής να κάνει νομιμόφρονα δήλωση απάρνησής του στους κομισάριους του Λαφαζάνη, του Φίλη και του Βαρουφάκη.
Τι να απολογηθώ στον γενναίο Λιθουανό ανθρωπολόγο και κινηματογραφιστή, Μάντας Κβενταρασίβιους, που πέρασε μεγάλο διάστημα καταγράφοντας τους Έλληνες της Αζοφικής, έκανε το ντοκιμαντέρ «Μαριούπολις» και στις 22 Μαρτίου, τη μέρα που έφευγε η ελληνική αποστολή με τον γενναίο πρόξενο Μανώλη Ανδρουλάκη αυτός έμπαινε με την 29χρονη γυναίκα του για να κινηματογραφήσει λέει τη ζωή που αντιτάσσουν οι αντιστεκόμενοι άνθρωποι στον θάνατο και τον πόλεμο. Λίγες μέρες μετά τον συνέλαβαν οι Ρώσοι στρατιώτες κι επειδή του βρήκαν κάποια μελανιά στον ώμο, σημάδι ότι κρατούσε όπλο (φυγάδες βοηθούσε να κουβαλήσουν τα πράγματά τους) τον εκτέλεσαν και βρήκε η γυναίκα του το σώμα του πεταμένο στη μέση του δρόμου.
Τι να απολογηθώ στην Κατερίνα Καλιούζνα, που έζησε ένα μήνα στα καταφύγια της Μαριούπολης και στο ημερολόγιό της έγραψε: «Η βαρβαρότητα μάς οδήγησε να καταλάβουμε ότι το σημαντικότερο αίτημά μας για ζωή και ελευθερία είναι ένας πρωινός καφές κι ένα μπάνιο»!
Αυτό που καμιά ολοκληρωτική, μεσσιανική ιδεολογία δεν μπορεί να προσφέρει παρά μόνο μια ανοιχτή, ανεκτική δημοκρατία. Καιρός να στοχαστούμε πολυποίκιλους νέους δρόμους για την υλοποίηση αυτής της δημοκρατίας, απαλλαγμένοι από όλες τις καταστροφικές ιδεοληψίες του παρελθόντος, διαλέγοντας τον δρόμο με καθαρότητα, όπως μας υποχρεώνει η νέα πραγματικότητα που ανοίγει αυτός ο πόλεμος.
Και, όπως μας είπε αυτό το καλό παιδί προχτές το βράδυ, σαν να πίναμε μαζί ένα ποτό στο μπαρ της γειτονιάς, ο Βολοντιμίρ Ζελένσκι, στη συνέντευξή του στην ΕΡΤ, αυτός ο πόλεμος θα τελειώσει με νίκη της Ουκρανίας.
Ομιλία που εκφωνήθηκε στην ημερίδα του Άρδην: «Ο πόλεμος στην Ουκρανία και οι γεωπολιτικές επιπτώσεις σε Ελλάδα – Ευρώπη – Τουρκία». Διαδικτυακά την ημερίδα μπορείτε να την παρακολουθήσετε στο κανάλι του Άρδην στο youtube.
