του Τάσου Χατζηαναστασίου*
Υποθέτω ότι η σημασία ενός πανηγυρικού λόγου μία τέτοια μέρα, όπως η 25η Μαρτίου είναι για να μας θυμίσει γιατί αξίζει να τιμάμε την επέτειο της έναρξης της Ελληνικής Επανάστασης.
Η Ελληνική Επανάσταση αξίζει πρώτα πρώτα να διατηρηθεί στη μνήμη για τις αξίες και τα πρότυπα που μας κληροδότησε. Αξίες όπως η Πίστη και η αγάπη για την πατρίδα, η αυτοθυσία για έναν ευγενή σκοπό, όπως η εθνική ελευθερία που τα τελευταία χρόνια περιφρονούνται και απαξιώνονται, ως αναχρονιστικές και ξεπερασμένες στην καλύτερη περίπτωση. Αξίζει λοιπόν να σταθούμε με τη σκέψη και την ψυχή μας στο γεγονός που αποτέλεσε έναν Αγώνα Παλιγγενεσίας, για την Ανάσταση ενός Γένους.
Όλ’ αυτά δεν αποτελούν κούφιες ρητορείες, αλλά αποτελούν προϊόν πολύχρονης μελέτης και γνώσης για την Επανάσταση. Θα ήθελα, λοιπόν, να αναφερθώ σ’ εκείνα τα πραγματικά, αυθεντικά στοιχεία που τεκμηριώνουν ότι η Ελληνική ήταν μία από τις μεγαλύτερες επαναστάσεις. Κι αυτό πρέπει να το πιστέψουμε και να είμαστε περήφανοι για την Ιστορία και για τους προγόνους μας:
- Πρώτο στοιχείο η διάρκεια της Επανάστασης, 1821-1829, ενώ η απελευθερωτική προσπάθεια συνεχίστηκε με τις Κρητικές Επαναστάσεις και τον Μακεδονικό Αγώνα, τους Βαλκανικούς Πολέμους και τη Μικρασιατική Εκστρατεία, το 1922. Έχουμε επομένως 100 χρόνια απελευθερωτικών πολέμων στα οποία πρέπει να προστεθούν και οι αγώνες των Κυπρίων ως το 1959.
- Το δεύτερο στοιχείο είναι ότι κινητοποίησε το σύνολο των δυνάμεων του έθνους: από κάθε ελληνικό τόπο από την Κύπρο και τη Μικρασία ως τη Μακεδονία και την Ήπειρο και τα νησιά, αλλά και από την ελληνική διασπορά της Ρωσίας, της Αυστρίας, της δυτικής Ευρώπης. Οι σύντροφοι του Ρήγα Φεραίου που συνελήφθησαν από τους Αυστριακούς κι εκτελέστηκαν μαζί του στο Βελιγράδι, προέρχονταν από τα πιο απομακρυσμένα μέρη του ελληνισμού, από την Κύπρο και τη Χίο ως την Ήπειρο και τη Μακεδονία. Το ίδιο και οι κατάλογοι των νεαρών φοιτητών του Ιερού Λόχου που διασώθηκαν και κατέφυγαν στη Ρωσία μάς πληροφορούν ότι αυτοί προέρχονταν από κάθε σημείο του ελληνισμού και της διασποράς. Το ίδιο, τέλος, και στο Μεσολόγγι όπου πολέμησαν Έλληνες από κάθε σημείο του ελληνισμού. Αρκεί να επισκεφτεί κανείς τον Κήπο των Ηρώων της Ιεράς Πόλεως Μεσολογγίου.
- Ας μην ξεχνάμε επίσης ότι πρόκειται για τον ξεσηκωμό ενός σκλαβωμένου έθνους χωρίς πόρους και χωρίς οργανωμένο και εκπαιδευμένο στρατό ενάντια σε μία Αυτοκρατορία η οποία το 1821 κινητοποίησε 50.000 άντρες στον πόλεμο με την Περσία.
- Οι Έλληνες ξεσηκώθηκαν και πολέμησαν χωρίς συμμάχους έως τουλάχιστον το 1927. Με τις Δυνάμεις να είναι αντίθετες έως εχθρικές και να ενισχύουν και οι Αυστριακοί και οι Βρετανοί και οι Γάλλοι με τα πλοία τους τους πολιορκημένους Τούρκους στα κάστρα. Εκτός από αυτούς τους συμμάχους, ο Σουλτάνος εξαρχής είχε τη βοήθεια των μουσουλμάνων Αλβανών οπλαρχηγών και τη βοήθεια των πειρατικών στόλων των βορειοαφρικανικών αραβικών χωρών, της Τυνησίας και του Αλγερίου και φυσικά αργότερα της Αιγύπτου.
- Οι Έλληνες επίσης είχαν το σοβαρότατο μειονέκτημα να διαθέτουν διάσπαρτες δυνάμεις, χωρίς ενιαία ηγεσία. Αντίθετα, τα αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα της ηγεσίας του Αγώνα έβλαψαν τον Αγώνα.
- Η Ελληνική Επανάσταση ενέπνευσε, συγκίνησε και συνεπήρε ανατρέποντας σταδιακά την πολιτική της Ιεράς Συμμαχίας όλον τον πολιτισμένο κόσμο της εποχής. Όλη η διανόηση της εποχής: Ουγκό, Μπετόβεν, Ροσίνι, Σατωβριάνδος, Ντελακρουά, Λιπαρίνι, ο Σέλλεϊ, ο Τσιβιλέτι, και βέβαια ο Λόρδος Βύρων που πέθανε στο Μεσολόγγι και τόσοι άλλοι συγκινήθηκαν, δημιούργησαν και επηρέασαν τη διεθνή κοινή γνώμη και τις κυβερνήσεις τους.
- Τέλος, η Ελληνική Επανάσταση αποτέλεσε πρότυπο για όλους τους μετέπειτα απελευθερωτικούς αγώνες έως και τον αγώνα της ΕΟΚΑ στην Κύπρο. «Μεθύστε με τ’ αθάνατο κρασί του ’21» καλούσε τους νέους στρατευμένους στο αλβανικό μέτωπο το 1940 ο ποιητής Κωστής Παλαμάς. Στην Εθνική Αντίσταση, πλήθος αντιστασιακών οργανώσεων και αγωνιστών είχαν ονόματα και ψευδώνυμα ηρώων του ’21 ενώ αν το σκεφτούμε και στη δικτατορία, Ρήγας Φεραίος ονομάστηκε η πολύ γνωστή οργάνωση νεολαίας.
Σε ό,τι αφορά τις αξίες της Επανάστασης, αξίζει να σταθούμε σ’ ένα τουλάχιστον παράδειγμα. Επέλεξα την ανατίναξη της τουρκικής ναυαρχίδας από τον Κανάρη που θεωρείται ένα από τα σπουδαιότερα επιτεύγματα της Ιστορίας του πολέμου στη θάλασσα. Δείτε μόνο στην Πινακοθήκη του Ναυπλίου τον εντυπωσιακό πίνακα του Ρώσου ζωγράφου Αϊβαζόφσκι για να καταλάβετε την εντύπωση που προκάλεσε σε όλον τον κόσμο. Αν δεν επρόκειτο για έναν απαίσιο ναζί σκεφτείτε επίσης ότι ο Γερμανός Ναύαρχος Φον Κανάρις επαιρόταν ψευδώς ότι καταγόταν από τον μεγάλο μας μπουρλοτιέρη για ν’ αντλήσει κύρος και φήμη.
Κάποιοι νέοι στις αρχές Ιουνίου 1822 γλεντούσαν στα Ψαρρά και είπαν «γιατί δεν πάμε να κάψουμε τον τουρκικό στόλο;» που ναυλοχούσε μεταξύ μικρασιατικών ακτών και Χίου. Κι αυτό ως εκδίκηση για τη μεγάλη σφαγή της Χίου λίγους μήνες νωρίτερα. Πρώτα ορκίστηκαν στην εικόνα της Παναγίας κι ύστερα ζήτησαν την άδεια της τοπικής αρχής η οποία απευθύνθηκε στον ναύαρχο Μιαούλη. Αλλά ούτε αυτός είχε τον τελικό λόγο. Έπρεπε να συμφωνήσει κι ο Κανάρης κι ο Πιπίνος μαζί με τα πληρώματά τους που θα αναλάμβαναν τον κίνδυνο. Έτσι έχουμε αφενός το θρησκευτικό στοιχείο της Πίστης αλλά και το δημοκρατικό ήθος που επίσης ήταν ισχυρό στη διάρκεια της Επανάστασης. Το αποφάσισαν και το πραγματοποίησαν με γνώση καθώς η κατασκευή και χρήση ενός πυρπολικού απαιτούσε και γνώσεις και δεξιότητες αλλά και απαράμιλλο θάρρος να πλησιάσουν με ένα μικρό σκάφος ένα τεράστιο εχθρικό με στρατιώτες και κανόνια. Κι όταν επέστρεψαν το επόμενο πρωί θριαμβευτές τους υποδέχτηκαν με κωδωνοκρουσίες και δοξολογία.
Και αυτό δεν ήταν φυσικά το μόνο γεγονός που ανέδειξε τα στοιχεία της Πίστης και της αυτοθυσίας στον Αγώνα, με κορυφαία ίσως στιγμή την ηρωική Έξοδο του Μεσολογγίου. Ας σκεφτούμε μόνο πόσα θυσίασε εκείνη η πάμπλουτη και μορφωμένη κοπέλα που πέθανε πάμφτωχη, η Μαντώ Μαυρογένους ενώ και το τελευταίο της νόμισμα έδωσε η Πανωραία Χατζηκώστα από τις Κυδωνιές, πρόσφυγας για τον έρανο υπέρ του Μεσολογγίου. Για να αναδείξουμε και την προσφορά της γυναίκας στον Αγώνα. Σ’ έναν Αγώνα που δεν υπήρχε μέτωπο και άρα ο άμαχος πληθυσμός όπου γίνονταν συγκρούσεις, παντού δηλαδή, υπέφερε τα πάντα.
Αναφερθήκαμε ήδη στο στοιχείο της Πίστης. Δεν είναι τυχαίο ότι βρισκόμαστε στον Ι. Ν. του Αγίου Αναστασίου, του νεομάρτυρα, ούτε βέβαια ότι στο σχέδιο έναρξης του Αγώνα είχε οριστεί ως μέρα του ξεσηκωμού αυτή η μέρα, του Ευαγγελισμού. Η Επανάσταση ξέσπασε βέβαια αλλού νωρίτερα κι αλλού αργότερα, αλλά το θρησκευτικό στοιχείο είναι παντού εντονότατο. Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης ξεκίνησε την Επανάσταση στη Μολδοβλαχία με δοξολογία κατά την οποία ο Μητροπολίτης Μολδαβίας Βενιαμίν 26 Φεβρουαρίου ευλόγησε τα όπλα.
Στιγμές δειλίας, μικροψυχίας, προδοσίας, οι εμφύλιοι, οι εσωτερικοί ανταγωνισμοί, βεβαίως και υπήρξαν. Αλλά αυτό μας κάνει να σκεφτούμε ότι είναι ακόμη πιο άξιοι θαυμασμού οι ήρωες του ’21 διότι κυριολεκτικά ξεπέρασαν τον εαυτό τους. Δεν ήταν άγιοι, είχαν ανατραφεί σ’ ένα περιβάλλον ωμής βίας, σκληρότητας, αρπαγής και λεηλασίας. Γι’ αυτό και σε κάποιες λίγες έστω περιπτώσεις, διέπραξαν και οι Έλληνες αγωνιστές εγκλήματα όπως ήταν η σφαγή κατά την Άλωση της Τριπολιτσάς. Δεν συγκρίνονται βέβαια ούτε συμψηφίζονται με όσα διέπραξαν οι Οθωμανοί σε όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας ή για να καταστείλουν τον Αγώνα.
Παρά λοιπόν τις στιγμές αδυναμίας, παρά τις ολέθριες εμφύλιες συγκρούσεις και τους ανταγωνισμούς, το πνεύμα της αυτοθυσίας ενός ολόκληρου λαού κι όχι απλώς κάποιων ηρώων είναι που έφερε την Ελευθερία, μέσα από την ανατροπή της πολιτικής των Μεγάλων Δυνάμεων. Είναι αυτό που ο ιστορικός Μαζάουερ ονόμασε «η ανεξάντλητη απαντοχή του λαού».
Αυτήν την απαντοχή, το διαχρονικό ελληνικό αντιστασιακό ήθος καλούμαστε και σήμερα να τιμήσουμε και να διατηρήσουμε άσβεστο αν θέλουμε να παραμείνουμε ελεύθεροι.
Χρόνια πολλά!
*Πανηγυρικός λόγος που εκφωνήθηκε στη δοξολογία για την 25η Μαρτίου σήμερα στο Ναύπλιο.
**Δρ Ιστορίας, διδάσκων στο Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο
