Η μεσοπολεμική διαμάχη του Π. Κανελλόπουλου και Θ. Παπακωνσταντίνου -

του Σπύρου Κουτρούλη

Οι πιο παράδοξες συνεργασίες με την απριλιανή δικτατορία, ως υπουργών, υπήρξαν ο Άγγελος Τσουκαλάς (συνήγορος του Ν. Μπελογιάννη και δήμαρχος της Αθήνας με την υποστήριξη της ΕΔΑ) και ο Θεοφύλακτος Παπακωνσταντίνου. Ο τελευταίος, κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου υπήρξε δραστήριος κομμουνιστής διανοούμενος, συγγραφέας αρκετών βιβλίων, μεταφραστής του έργου του Καρλ Μαρξ Το εβραϊκό ζήτημα. Όπως διαβάζουμε στο έργο του Παναγιώτη Νούτσου Η σοσιαλιστική σκέψη στην Ελλάδα (γ΄ τόμος, σελ. 394, εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 1983) ο Θ. Παπακωνσταντίνου το 1927 εξέδωσε το περιοδικό Μαρξιστική βιβλιοθήκη για το οποίο ζήτησε τη βοήθεια του ΚΚΕ. Πράγματι, κατά τη β΄ περίοδο θα εκδοθεί με εισαγωγή του Ν. Ζαχαριάδη.
Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος ανέλαβε να απαντήσει στον μαρξισμό με έργα όπως Η κριτική της εποχής μας και Ο σοσιαλισμός, και η Κριτική του ιστορικού υλισμού. Θεμελιώνεται στη στιβαρή γνώση του μαρξικού έργου και της κριτικής του από Γερμανούς κοινωνιολόγους όπως ο Ζόμπαρντ και ο Σπένγκλερ.
Ο Θεοφύλακτος Παπακωνσταντίνου θα του απαντήσει με τα έργα του που θα κυκλοφορήσουν από τον Γκοβόστη Αι παραποιήσεις του Μαρξισμού εν Ελλάδι και Εισαγωγή στη διαλεκτική.
Η ανταπάντηση του Π. Κανελλόπουλου θα έρθει με βιβλιοκριτική που θα δημοσιευθεί στο Αρχείον Φιλοσοφίας και Θεωρίας των Επιστημών, Ιούλιος 1933, τεύχος 4. Πρόκειται για αρτιότερο δοκίμιο από τα προηγούμενα του ιδίου συγγραφέα. Προφανώς υπήρξε μια προσωπική επαφή μεταξύ των δύο που μετρίασε την οργή του Π. Κανελλόπουλου, ενώ διαπιστώνει ήδη κάποια μεταστροφή των απόψεων του Θ. Παπακωνσταντίνου. Τον σημερινό αναγνώστη σίγουρα θα εντυπωσιάσει η πρώιμη γνώση από τον Π. Κανελλόπουλο όχι μόνο του έργου των κλασικών του μαρξισμού, αλλά και του Χέγκελ, του Ταίνις, του Πλεχάνωφ, του Λούκατς, του Κορς κ.ά.. Μάλιστα αναφέρει τη φράση του Λούκατς, τον οποίο θεωρεί απαραίτητο για την σωστή ερμηνεία του Μαρξ: «αι παρεξηγήσεις αι οποίαι προκύπτουν εκ της υπό του Engels γενομένης αναπτύξεως της διαλεκτικής, οφείλονται κατ’ ουσίαν εις το γεγονός ότι ο Engels –ακολουθών το εσφαλμένο παράδειγμα του Hegel– προεκτείνει την διαλεκτικήν μέθοδον και εις την γνώσιν της φύσεως. Οι κυριώτεροι όμως όροι της διαλεκτικής, τουτέστι η αλληλεπίδρασις υποκειμένου και αντικειμένου, η ενότης θεωρίας και πράξεως, η ιστορική αλλοίωσις του υποκειμένου των κατηγοριών, ως βάσις της αλλιώσεως των εν αυτή ταύτη τη διανοία κλπ, δεν υπάρχουν εις την γνώσιν της φύσεως» (σελ. 455).
Επίσης ο Π. Κανελλόπουλος τον επικρίνει διότι «δεν αγνοεί απλώς, πλην της Λογικής, τα άλλα και σπουδαιότερα έργα του Hegel, αλλά βασίζεται εν γένει επί βιβλιογραφίας πτωχότατης» (σελ. 457), ώστε είναι «ελάχιστα ικανή να εισαγάγη εις το θεμελιώδες πρόβλημα της διαλεκτικής. Παρ’ όλα τα αναμφισβήτητα προσόντα του, μεταξύ οποίων προέχει η σαφήνεια, «σκωντάφτει» ο συγγραφέας εις την έλλειψιν επαρκών γνώσεων» (σελ. 459). Ενδιαφέρουσα είναι η υποσημείωση του Π.Κανελλόπουλου ότι έργο του Θ.Παπακωνσταντίνου διαφήμιζε το περιοδικό Σπάρτακος.
Οι εξελίξεις ήταν απρόβλεπτες. Ο Π.Κανελλόπουλος όπως και ο Κ.Τσάτσος εξορίσθηκαν από τη δικτατορία Μεταξά. Ο Θεοφύλακτος Παπακωνσταντίνου ήταν εναντίον του τελευταίου, αλλά σταδιακά θα απομακρυνθεί και από την Αριστερά. Στην αρχή αντιμετωπίστηκε με καχυποψία από τον αστικό κόσμο, αλλά μετά από αρκετά χρόνια θα γίνει στέλεχος στην Ελευθερία του Πάνου Κόκκα. Με ιδεολογία σοσιαλδημοκρατική θα εκδόσει το περιοδικό Διεθνής Ζωή στο οποίο λέγεται ότι έγραφε και ο Δημήτρης Γιωτόπουλος, ο παλαιός αρχηγός των «αρχειομαρξιστών». Θα βοηθήσει τον Ρένο Αποστολίδη όταν μηνύθηκε από τον Κωνσταντίνο Πλεύρη για την κριτική που διατύπωσε στο Ημερολόγιο Ιωάννη Μεταξά.
Τον Απρίλιο του 1967 η δικτατορία θα συλλάβει τον πρωθυπουργό Π. Κανελλόπουλο. Ως σοβαρότερο λόγο του πραξικοπήματος, η χούντα επικαλέστηκε τον «κομμουνιστικό κίνδυνο». Ανάμεσα στους υπουργούς της υπήρξε ο πρώην δραστήριος κομμουνιστής διανοούμενος Θεοφύλακτος Παπακωνσταντίνου.