Λίνδος
των Νίκου Παππά & Μάριου Νοβακόπουλου* από το Άρδην τ. 133
Σε μια εποχή που ακόμη δεν υπήρχε φιλοσοφία, θρησκεία και ιδεολογία, οι πρόγονοί μας κλήθηκαν να βρουν τρόπο να επιβιώσουν σε ένα περιβάλλον το οποίο θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σε πολλές περιπτώσεις εχθρικό. Στην προσπάθειά τους να βελτιώσουν τη ζωή τους πέτυχαν τη νεολιθική επανάσταση (ο όρος για πρώτη φορά εισάγεται από τον Γκόρντον Τσάιλντ στο βιβλίο του Man Makes Himself το 1936). Η επανάσταση αυτή, που έλαβε χώρα πριν από 12.000 χρόνια, οδήγησε τους ανθρώπους της Εύφορης Ημισελήνου να την ελέγξουν προς όφελός τους και από τροφοσυλλέκτες να γίνουν γεωργοί και από κυνηγοί, κτηνοτρόφοι. Την ίδια εποχή, οι άνθρωποι θα αρχίσουν να εγκαθίστανται μόνιμα σε περιοχές και να μη ζουν πια ως νομάδες. Η πρώτη τομή για τον άνθρωπο είχε γίνει.
Απεικόνιση του οικισμού ύστερα από τις αρχαιολογικές ανασκαφές. Πηγή εικόνας: khanacademy.org
Οι πόλεις της Εγγύς Ανατολής
Ταυτόχρονα με τη νεολιθική επανάσταση οι άνθρωποι δημιουργούν τους πρώτους οικισμούς και μάλιστα μερικοί πολύ σύντομα αποκτούν μεγάλο μέγεθος, που μπορούσε να φιλοξενεί μέχρι και 10.000 ανθρώπους. Τέτοιο παράδειγμα αποτελεί το Τσαταλχογιούκ της Μικράς Ασίας. Δημιουργήθηκε πριν από 9.500 χρόνια (7.500 π.Χ.) και επιβίωσε για περίπου 2 χιλιετίες. Δεν υπήρχαν δρόμοι μεταξύ των οικιών, ήταν πολύ κοντά μεταξύ τους και είχαν ανοίγματα στις οροφές από τα οποία μπορούσες και μπαινοβγαίνεις με σκάλα. Όλα τα σπίτια ήταν πανομοιότυπα, κάτι που σημαίνει ότι δεν υπήρχε ακόμα διαχωρισμός κοινωνικών τάξεων. Μια βόλτα στον οικισμό γινόταν πιο εύκολα από τις ταράτσες.
Ο οικισμός βέβαια δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ακόμα πόλη, κι ας απέκτησε μεγάλο μέγεθος. Οι πόλεις πρέπει να έχουν αυτό που λέμε αστική ζωή, κεντρική διοίκηση, υπηρεσίες, οργανωμένο εμπόριο και φυσικά περιφέρεια που τις τροφοδοτεί. Η πρώτη πόλη με αυτά τα αστικά χαρακτηριστικά εμφανίζεται στο νότιο άκρο της Μεσοποταμίας στα μέσα της 4ης χιλιετίας π.Χ., στην Ουρούκ. Από εκεί και έπειτα εμφανίζονται δεκάδες πόλεις στη Μέση Ανατολή, οι οποίες συνεχώς αυξάνονται, εξαπλώνονται και πολιτισμοί με τη δύναμη του σπαθιού επιβάλλονται και παράγουν πολιτισμό.
Η ελληνική πόλη στο διάβα της ιστορίας
Την εποχή που στην Ανατολή συμβαίνουν όλα αυτά, στην περιοχή του Αιγαίου λαμβάνουν χώρα επίσης σημαντικές αλλαγές. Από την 7η με 6η χιλιετία π.Χ. δημιουργούνται οι πρώτοι οργανωμένοι οικισμοί στον ελλαδικό χώρο, παραμένοντας όμως αγροτικοί. Κατά τη Μέση Χαλκοκρατία (1900-1600 π.Χ.) τα πρώτα ισχυρά αστικά κέντρα θα οργανωθούν στην Κρήτη και συγκεκριμένα στα ανάκτορα της Κνωσού και των Μαλίων.
Στη συνέχεια έχουμε τον μυκηναϊκό πολιτισμό (1700–1100 π.Χ.) και τη γεωμετρική εποχή (1200-800 π.Χ.). Κατά τις περιόδους αυτές εμφανίζονται οι πρώτοι ανθρωποκεντρικοί θήλακες. Η νέα μεγάλη εξέλιξη για την ελληνική πόλη έρχεται στην αρχαϊκή εποχή (750-500 π.Χ.). Η ανάπτυξη της πόλης και το νόμισμα δίνουν νέα δυναμική. Κατά τα αρχαϊκά χρόνια οι πολίτες – οπλίτες, προστατεύοντας με την ασπίδα τον συμπολεμιστή τους στην οπλιτική φάλαγγα, γίνονται μια συλλογικότητα και ισχυροποιούν την κοινή τους ταυτότητα. Η βασιλεία αρχίζει να χάνει έδαφος και νέες κοινωνικές ομάδες διεκδικούν την εξουσία, με αποτέλεσμα να εμφανιστούν τα πολιτικά συστήματα της αριστοκρατίας (η ισχύς της καταγωγής) και της ολιγαρχίας (οικονομική ισχύς). Πρέπει να τονιστεί πως χωρίς την πόλη δεν υπάρχει και ελευθερία (ατομική, κοινωνική και πολιτική) και μόνο στο εσωτερικό αυτής εμφανίζεται και αναπτύσσεται.
Από τον 8ο μέχρι τον 6ο αιώνα σε όλη τη Μεσόγειο οι πόλεις κράτη πληθαίνουν. Οι ακτές της Μεσογείου και του Ευξείνου Πόντου αποικίζονται από τους Έλληνες. Αιτία των αποικισμών ήταν η μεγάλη αύξηση του πληθυσμού η οποία οδηγούσε σε λιγότερη διαθέσιμη τροφή και γη και αυτό με τη σειρά του οδηγούσε σε κοινωνικές εντάσεις. Οι αποστολές αποικισμών βοήθησαν στην αντιμετώπιση των εντάσεων αυτών. Η ελληνική πόλη και η οργάνωσή της επεκτείνεται με τους αποικισμούς, μεταφέροντας στη νέα γη τον ορισμό του πολίτη και την έννοια της ελευθερίας.
Η Αθήνα ηγέτιδα δύναμη στη Μεσόγειο
Στην κλασική εποχή, δηλαδή τον 5ο αιώνα, η πόλη φτάνει στο ζενίθ της εσωτερικής της εξέλιξης και αναπτύσσονται οι τέχνες, η πολεοδομία και φυσικά η διοίκηση. Η Εκκλησία του Δήμου, δηλαδή ο ελεύθερος πολίτης, παίρνει τα ηνία και ορίζει το μέλλον της πόλης του.
Και κάπου εδώ αξίζει να κάνουμε μια αναφορά για την Αθήνα. Η σημαντική αυτή πόλη κατά τα αρχαϊκά χρόνια αντιμετώπιζε κοινωνικά προβλήματα. Οι ακτήμονες συνεχώς καταχρεώνονταν στους κατόχους μεγάλων γαιών, με αποτέλεσμα να χάνουν την ελευθερία τους. Κάποια στιγμή ο διαλλακτής Σόλων κλήθηκε να αντιμετωπίσει το πρόβλημα και εκτός από τη σεισάχθεια, έκανε μια τομή με σκοπό να μην επαναληφθούν οι ίδιες κοινωνικές αδικίες, εισήγαγε τους Αθηναίους στην πολιτική. Δεν δημιούργησε τη δημοκρατία, αλλά οργάνωσε τους πολίτες σε Εκκλησία του Δήμου και τους έδωσε τον ρόλο του εντολέα. Οι ολιγαρχικοί πολιτικοί είχαν το ρόλο του εντολοδόχου. Οι πολίτες τους ήλεγχαν, ζήτουσαν τον λόγο για τα πεπραγμένα τους και εάν θεωρούσαν ότι οι εντολοδόχοι πολιτεύονταν ενάντια στα συμφέροντα της κοινωνίας, τους παρέπεμπαν στη δικαιοσύνη και τους δίκαζαν. Αυτό το σύστημα είναι το αντιπροσωπευτικό.
Φυσικά οι ολιγαρχικοί δεν ανέχθηκαν για πολύ αυτό το νέο σύστημα και με την πρώτη ευκαιρία το κατέλυσαν. Μετά την πτώση της τυραννίας οι Αθηναίοι αποφάσισαν να μην επανέλθουν στο παλιό ασταθές αντιπροσωπευτικό σύστημα, αλλά να πάρουν το πολιτικό σύστημα στα χέρια τους (και άρα τον ρόλο του εντολέα και του εντολοδόχου), φέρνοντας στην ιστορία τη δημοκρατία.
Μαζί με τη δημοκρατία, όμως, έρχονται στον ελληνικό κόσμο και οι συνεχείς πόλεμοι, με σημαντικότερο τον Πελοποννησιακό. Οι πόλεις αλληλοεξοντώνονται, παρακμάζουν, και το κενό εξουσίας που δημιουργείται θα έρθει να το καλύψει τον 4ο αιώνα το βασίλειο της Μακεδονίας με τον Φίλιππο Β΄. Ο γιος του διάδοχος, Αλέξανδρος ο Μέγας, θα οδηγήσει τις πόλεις σε μια νέα φάση, στη δημιουργία μιας ελληνικής οικουμενικής αυτοκρατορίας η οποία επεκτάθηκε μέχρι τις Ινδίες.
Ο Αλέξανδρος ίδρυσε ελληνικές πόλεις σε όλη την Ασία, καθώς γνώριζε ότι αυτός ήταν ο μόνος τρόπος για να μπορέσει να ελέγξει τη βαρβαρική Ασία. Αυτοί οι ανθρωποκεντρικοί θύλακες αναμείχθηκαν με τους τοπικούς πληθυσμούς και τους εισήγαγαν στον ελληνικό τρόπο. Ο θάνατός του οδήγησε σε κατάρρευση της οικουμενικής αυτοκρατορίας και τη διαίρεσή της σε βασίλεια. Στην ανατολή τα βασίλεια λειτουργούσαν με τη μητρόπολη – πρωτεύουσα, η οποία όριζε τους κανόνες λειτουργίας των πόλεων. Οι πόλεις στον νότιο ελλαδικό χώρο, οι οποίες συνέχιζαν να αντιστέκονται στην οικουμενική μετάβαση, δημιούργησαν ενώσεις πόλεων, τις λεγόμενες συμπολιτείες, για να επιβιώσουν στο νέο περιβάλλον.
Οι Ρωμαίοι και οι πόλεις
Τα ελληνιστικά βασίλεια έκαναν συνεχώς πολέμους μεταξύ τους (αλλά και με τις πόλεις και τις συμπολιτείες) παρακμάζοντας ένα ένα. Ακόμα μια φορά μια εξωτερική δύναμη, αυτή τη φορά εκτός του ελληνικού κόσμου, η Ρώμη, ήρθε για να επιβάλει την ηγεμονία της. Η νέα τάξη πραγμάτων ήταν η Pax Romana (Ρωμαϊκή Ειρήνη), η οποία έδωσε νέα ώθηση στο εμπόριο της Μεσογείου και οι πόλεις της αυτοκρατορίας απέκτησαν σημαντικά έργα υποδομής, πολλά από τα οποία θαυμάζουμε μέχρι και σήμερα. Η διοίκηση αναπτύχθηκε περαιτέρω, η αυτοκρατορία χωρίστηκε σε επαρχίες, κατασκευάστηκαν δρόμοι που διέσχιζαν ολόκληρη την αυτοκρατορία και δημιουργήθηκε ένα αξιοσημείωτο σύστημα οικονομικού και στρατιωτικού ελέγχου.
Όμως οι βαρβαρικές εισβολές στα βόρεια σύνορα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, από τον 3ο αιώνα μ.Χ. και μετά, οδήγησαν σε οικονομικό και δημογραφικό μαρασμό. Η εποχή αβεβαιότητας που ακολούθησε, οι νέοι βαρβαρικοί πληθυσμοί που εγκαταστάθηκαν σε πολλές ρωμαϊκές περιοχές και η νέα θρησκεία, ο χριστιανισμός, οδηγούν στο τέλος αυτού που λέμε ύστερη αρχαιότητα, η οποία δίνει τη θέση της στον Μεσαίωνα.
* Ο Νικολάος Π. Παππάς είναι Πολιτικός Επιστήμονας, Ιστορικός & Αρχαιολόγος. Ο Μάριος Νοβακόπουλος είναι διεθνολόγος, κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου Βυζαντινής Ιστορίας. Το κείμενο παρουσιάστηκε στο «TedX Λαμία 2024».
Ενισχύστε την προσπάθειά μας κάνοντας μια δωρεά στο Άρδην πατώντας ΕΔΩ.
Γνωρίστε τα βιβλία των Εναλλακτικών Εκδόσεων
Ακολουθήστε το Άρδην στο Facebook
Ακολουθήστε το Άρδην στο twitter
Εγγραφείτε στο κανάλι του Άρδην στο Youtube
