του Γιώργου Ρακκά
Η σύγχρονη στεγαστική κρίση δεν αφορά μόνο στην Ελλάδα. Εκδηλώνεται σε ολόκληρο τον δυτικό κόσμο. Εντοπίζεται κυρίως στις υπερδιεθνοποιημένες ή “παγκόσμιες πόλεις”, και είναι σύμφυτη με την υποχώρηση των κατώτερων και μεσαίων στρωμάτων. Η παγκόσμια πόλη είναι ταυτόχρονα πολλά πράγματα: κόμβος χρηματοπιστωτικός, διοίκησης πολυεθνικών επιχειρήσεων, υπερτουρισμού, των λεγόμενων δημιουργικών βιομηχανιών (ΜΜΕ και ψηφιακές πλατφόρμες). Εντός της, κυριαρχούν δυναμικά στρώματα υψηλής μόρφωσης και εισοδημάτων. Δίπλα σε αυτά, σε συμπληρωματικό ρόλο, ένα κερματισμένο πολυπολιτισμικό μωσαϊκό αναλαμβάνει τις καθημερινές απασχολήσεις: εστίαση, μετακινήσεις και μεταφορές, λιανική, προσωπική φροντίδα, διασκέδαση, τουρισμός, κατασκευές.
Ταυτόχρονα, η παγκόσμια πόλη είναι αποβιομηχανοποιημένη, ενώ η τοπική της αγορά, με την μορφή που υπήρχε και εξελισσόταν μέχρι τα τέλη του προηγούμενου αιώνα, μαραζώνει. Είναι μια πόλη όπου το κόστος διαβίωσης αυξάνει διαρκώς, και η στεγαστική παράμετρος διαδραματίζει ιδιαίτερο ρόλο σε αυτό, καθώς απορροφά ολοένα και μεγαλύτερο μέρος του διαθέσιμου εισοδήματος. Είναι επίσης μια πόλη με ελάχιστα ή δίχως παιδιά, καθώς το κλίμα εντατικοποίησης, είτε μιλάμε για εργασία είτε διασκέδαση ή κατανάλωση, δεν είναι φιλικό για την ανατροφή τους.
Για όλους τους προηγούμενους λόγους, η “παγκόσμια πόλη” είναι μια πόλη όπου τα μεσαία και κατώτερα στρώματα συρρικνώνονται: ο παλιός κοινωνικός ιστός της, που διαμόρφωνε με την ποικιλομορφία του και τον ιδιαίτερο χαρακτήρα των πόλεων αυτών, μοιάζει να την έχει εγκαταλείψει. Οι επισημάνσεις αυτές μας θυμίζουν το Σαν Φρανσίσκο, το Παρίσι ή την Βαρκελώνη· εσχάτως, θυμίζουν και την Αθήνα.
Αν κάτι αλλάζει στην εκάστοτε περίπτωση είναι το μείγμα των αιτιών που προκαλεί την στεγαστική κρίση: Στο Σαν Φρανσίσκο, εκτοξεύουν τις τιμές τα στελέχη και οι ανώτεροι στην ιεραρχία εργαζόμενοι της ψηφιακής και δημιουργικής βιομηχανίας. Η Αθήνα, δεν διαθέτει σημαντικό αποτύπωμα σε κάτι από αυτά. Είναι λοιπόν ο υπερτουρισμός που συμβάλει κατά πολύ περισσότερο στην αλλαγή φυσιογνωμίας· όχι βέβαια αποκλειστικά.
Ο υπερτουρισμός επιδρά πιο έντονα στην Ελλάδα και για έναν ακόμα λόγο. Οι οικονομικοί κλάδοι που θα συνέβαλαν σε μίαν εξισορρόπηση είναι αποδυναμωμένοι. Ένα παράδειγμα: στις ξένες άμεσες επενδύσεις, κυριαρχούν οι τουριστικές επενδύσεις και η Χρυσή Βίζα· όχι οι κλάδοι υψηλής προστιθέμενης αξίας που θα συνέβαλαν στην άνοδο του μέσου μισθού. Έτσι στα ακίνητα ασκούνται πολλαπλώς ανοδικές πιέσεις, οι μισθοί όμως παραμένουν καθηλωμένοι και οι θέσεις εργασίας που ανοίγουν αφορούν κατά κύριο λόγο τον κατώτατο μισθό. Όμως, με αυτόν τον τρόπο εντείνεται η περιθωριοποίηση των μέσων και κατώτερων στρωμάτων.
Ολόκληρες γειτονιές, λοιπόν, στο κέντρο της Αθήνας (και όχι μόνο) αλλάζουν ραγδαία χαρακτήρα. “Εξευγενίζονται” μεν, χάνουν το στοιχείο της εντοπιότητας, την ιδιαίτερη φυσιογνωμία, τον μικροϊδιοκτητικό χαρακτήρα και την ποικιλομορφία τους δε. Και φυσικά καταγράφεται μια τάση για την μονοπώληση χρήσεων εστίασης, διασκέδασης, φιλοξενίας, και του λιανεμπορίου που συνδέεται με τον τουρισμό. Είναι παράδοξο· επίσης διεθνώς, αυτή η νέα μορφή αστικού τουρισμού κατακυριαρχείται από ένα αίσθημα νοσταλγίας για την παλιά όψη, ζωή, και αίσθηση των πόλεων, «αναζήτησης της χαμένης αυθεντικότητας». Γι’ αυτό το Κουκάκι έφτασε κάποια στιγμή “στις πέντε δημοφιλέστερες γειτονιές του Airbnb”. Την ίδια στιγμή, όμως, ο κατακλυσμός των επισκεπτών που αναζητούσε αυτό το ιδιαίτερο κλίμα, συνέβαλε στην εξαφάνισή του. Φαύλος κύκλος. Το έλλειμμα βιωσιμότητας αυτού του μοντέλου διαφαίνεται στο ότι υπό την επίδρασή του η πόλη χάνει την ζωτικότητά της και αποστεώνεται.
Προσφάτως η κυβέρνηση αποπειράθηκε να αντιμετωπίσει το στεγαστικό πρόβλημα. Πέραν των ωφελούμενων του συγκεκριμένου προγράμματος, το συνολικό τοπίο δεν άλλαξε διότι δεν άλλαξαν οι συνθήκες που το διαμορφώνουν. Δεν μπορούν τόσο άμεσα. Πρέπει, επομένως, να σκεφτούμε «εκτός πλαισίου». Διεθνώς, μια τάση που έρχεται ως απάντηση είναι η αποκέντρωση. Για παράδειγμα στις ΗΠΑ, καταγράφεται πληθυσμιακή έξοδος από τα κορεσμένα μητροπολιτικά κέντρα, όπως η Νέα Υόρκη ή το Λος Άντζελες, σε πόλεις που έχουν υιοθετήσει ένα διαφορετικό οικονομικό μοντέλο και είναι πιο φιλικές στις μεσαίες και κατώτερες τάξεις, όπως συμβαίνει στο Τέξας ή την Φλόριντα.
Στην Ελλάδα η αποκέντρωση είναι ζητούμενο και για άλλους, ζωτικούς λόγους. Ωστόσο, μια πολιτική που ενισχύει τις μεσαίες πόλεις έναντι του υδροκέφαλου κέντρου, θα αποδώσει πολλαπλάσια και στην αντιμετώπιση του στεγαστικού ζητήματος.
*Δημοσιεύθηκε στις Νέες Εποχές του Κυριακάτικου Βήματος (10/03/2024)
