Το δουλεμπόριο των μαύρων είναι εφεύρεση του Ισλάμ

715

του Bruno Massy de La Chesneraye

Ποια ήταν η πραγματικότητα αυτού του εμπορίου; Πόσο εκτεταμένο ήταν και ποια μορφή είχε; Μια αναδρομή σε αυτό το σημαντικό κομμάτι της αφρικανικής ιστορίας, το οποίο πολύ συχνά παραβλέπεται.

Αν η δουλεία υπήρξε ένας παγκόσμιος θεσμός τόσο παλιός όσο και ο κόσμος, το δουλεμπόριο του οποίου θύματα υπήρξαν οι πληθυσμοί της υποσαχάριας Αφρικής ήταν μια από τις μεγαλύτερες τραγωδίες της ανθρωπότητας λόγω της τεράστιας κλίμακάς του: από τον 7^ο έως τον 20^ό αιώνα, 28 εκατομμύρια άνθρωποι εκτοπίστηκαν και καταδικάστηκαν σε δουλεία, αφενός στην Αμερική από τους Ευρωπαίους και, αφετέρου, σε ολόκληρο τον μουσουλμανικό κόσμο από τους Άραβες, εξ ου και ο όρος «αραβομουσουλμανικό» για να χαρακτηρίσει αυτό το τελευταίο δουλεμπόριο.

Υπήρξαν, λοιπόν, δύο δουλεμπόρια μαύρων: το ατλαντικό δουλεμπόριο από τον 16^ο έως τον 19^ο αιώνα, το οποίο στοίχισε 11 εκατομμύρια θύματα, και το αραβομουσουλμανικό δουλεμπόριο από τον 7^ο έως τον 20^ό αιώνα, το οποίο στοίχισε 17 εκατομμύρια θύματα και ακολουθούσε δύο κύριες διαδρομές: η μία χερσαία μέσω της Σαχάρας και η άλλη δια θαλάσσης κατά μήκος της ανατολικής ακτής της Αφρικής. Ενώ το πρώτο είναι καλά τεκμηριωμένο και έχει μελετηθεί εκτενώς, το δεύτερο είναι λιγότερο γνωστό, τόσο επειδή οι πηγές είναι λιγότερες και λιγότερο προσιτές στους ερευνητές, όσο και επειδή οι ιστορικοί διστάζουν να ασχοληθούν με ένα τέτοιο θέμα, μέσα σε έναν ακαδημαϊκό κόσμο που χαρακτηρίζεται έντονα από τον αντιαποικιοκρατία και τον ισλαμοαριστερισμό.

Η συνενοχή του ισλάμ στη δουλεία

Στο ισλάμ, ενώ απαγορεύεται σε έναν μουσουλμάνο να υποδουλώσει έναν άλλο μουσουλμάνο, επιτρέπεται η υποδούλωση μη μουσουλμάνων, και αν ο σκλάβος ασπαστεί το ισλάμ, ο αφέντης δεν έχει καμία υποχρέωση να τον απελευθερώσει. Η χρήση παλλακίδων σκλάβων επιτρέπεται ρητά από το Κοράνι. Η Σούρα XXIV αποθαρρύνει –αλλά δεν απαγορεύει– την πορνεία των δούλων προς όφελος των κυρίων τους.

Η ισλαμική νομοθεσία σχετικά με τη δουλεία ενεθάρρυνε τις επιχειρήσεις προμήθειας σκλάβων από μη μουσουλμανικές χώρες, είτε επρόκειτο για τις χριστιανικές χώρες της Ευρώπης είτε για την υποσαχάρια Αφρική. Ήδη από το 642 είχε συναφθεί συνθήκη μεταξύ του Άραβα στρατηγού Αμπντ Αλλάχ ιμπν Σαρτ και του βασιλιά της Νουβίας, η οποία υποχρέωνε τον τελευταίο να παραδίδει 360 σκλάβους, άνδρες και γυναίκες, κάθε χρόνο. Οι μουσουλμανικές επιδρομές που θα ακολουθήσουν, με κατεύθυνση προς τον νότο, συνοδεύονταν συχνά από τέτοιου είδους συμφωνίες. Από τον 9^ο αιώνα και μετά, οι δουλέμποροι οργάνωναν τις δικές τους επιδρομές με τη βοήθεια πολεμιστών, που στρατολογούνταν για το σκοπό αυτό, και στρατολόγων που σύντομα σχημάτιζαν μικτούς πληθυσμούς εδώ και εκεί στην υπηρεσία των εμπόρων.

Υπήρξαν επίσης αυτόνομα σουλτανάτα που ζούσαν από το δουλεμπόριο, όπως το σουλτανάτο Αντάλ, στα υψίπεδα της Αιθιοπίας. Στη Βόρεια Αφρική, ήταν κυρίως οι Μαροκινοί, από τη δυναστεία των Αλμοραβιδών (1040-1147) και μετά, οι οποίοι πραγματοποιούσαν καταστροφικές επιδρομές σε αφρικανικά βασίλεια, όπως το Σονγκάι και το Μαλί, με σκοπό την απόκτηση σκλάβων. Η κατάληψη του Σονγκάι από τις στρατιές του Μαροκινού σουλτάνου Αχμέντ αλ-Μανσούρ, το 1590, οδήγησε σε τέτοια έξαρση το κυνήγι σκλάβων, ώστε η αύξηση της προσφοράς προκάλεσε πτώση της τιμής των σκλάβων κατά 95-99%!

Ο προσηλυτισμός μιας αφρικανικής φυλής στο ισλάμ δεν την καθιστούσε απρόσβλητη από τις επιδρομές των δουλεμπόρων. Ο βασιλιάς και η οικογένειά του μπορεί να είχαν προσηλυτιστεί, αλλά ο υπόλοιπος πληθυσμός ασκούσε ένα ισλάμ με έντονες παγανιστικές πρακτικές. Οι Άραβες μουσουλμάνοι αποκαλούσαν αυτούς τους μαύρους «τεμπέληδες» και τους κατηγορούσαν ότι έπιναν κρασί από φοίνικα και μπύρα από κεχρί. Οι μουσουλμάνοι δουλέμποροι θεωρούσαν δικαίωμά τους να διώκουν αυτούς τους κακούς μουσουλμάνους σαν να ήταν ειδωλολάτρες και να τους κάνουν σκλάβους. Αναπτύχθηκε μια ολόκληρη λογοτεχνία με μυθιστορήματα που παρουσίαζαν το κυνήγι των Μαύρων ως ιερό πόλεμο. Μουσουλμάνοι άγιοι, ηγέτες ευσεβών αιρέσεων, έπαιρναν μέρος σε αυτούς τους ιερούς πολέμους, οι οποίοι ήταν πρωτίστως κυνήγι σκλάβων.

Οι Αφρικανοί βασιλείς συμμετείχαν οι ίδιοι ενεργά στο δουλεμπόριο. Ο τρομερός Σόνι Αλί (1464-1492), μουσουλμάνος αυτοκράτορας του Σονγκάι, πραγματοποιούσε εκστρατείες αδιακρίτως τόσο σε μουσουλμανικές όσο και σε ειδωλολατρικές φυλές. Η δυναστεία που διαδέχτηκε τον Σόνι δεν έκανε τίποτα για να αλλάξει αυτές τις πρακτικές: ο Ασκία Ισάντ (1539-1549) επικρίθηκε για την υποδούλωση ευσεβών μουσουλμάνων. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, πολλά παράπονα από Αφρικανούς μουσουλμάνους βασιλείς έφτασαν μέχρι τα μαροκινά, τα αιγυπτιακά και τα τουρκικά δικαστήρια, χωρίς κανένα αποτέλεσμα.

Το δουλεμπόριο συνεχίστηκε μέχρι τα μέσα του 20^ού αιώνα. Σε αντίθεση με ό,τι συνέβη στην Ευρώπη και την Αμερική, δεν υπήρξε κίνημα για την κατάργηση της δουλείας στις μουσουλμανικές χώρες, οι οποίες αρκέστηκαν να ακολουθήσουν αυτό που είχε ξεκινήσει στη Δύση από τη Δημοκρατία του Βερμόντ, η οποία κατάργησε τη δουλεία το 1777. Ο μπέης της Τύνιδας ήταν ο πρώτος στις ισλαμικές χώρες που κατήργησε τη δουλεία, το 1846, και η Μαυριτανία η τελευταία, το 1980. Ωστόσο, το 1994, μια αμερικανική οργάνωση υπολόγισε ότι υπήρχαν 90.000 σκλάβοι στη Μαυριτανία που δεν είχαν απελευθερωθεί. Το 2002 εξακολουθούσαν να υπάρχουν ακόμα 10.000. Η δράση των δυτικών αποικιοκρατών στάθηκε καθοριστική για την κατάργηση του δουλεμπορίου και της δουλείας στο πρώτο μισό του 20^ού αιώνα.

Η μοίρα των σκλάβων

Η ανάγκη για σκλάβους στον μουσουλμανικό κόσμο ήταν πιο γενικευμένη και πιο διαφοροποιημένη από ό,τι στην Αμερική. Τους απασχολούσαν παντού, όχι μόνο σε φυτείες και αγροκτήματα (φρούτα πολυτελείας, ζαχαροκάλαμο, βαμβάκι και χουρμάδες) αλλά και σε ορυχεία (αλάτι ή στυπτηρία για τη βαφή υφασμάτων). Και στις δύο περιπτώσεις, οι συνθήκες εργασίας ήταν άθλιες, με ποσοστά θνησιμότητας έως και 20% ετησίως, πολύ υψηλότερα από εκείνα που παρατηρούνταν στις αμερικανικές φυτείες.

Οι πιο τυχεροί στρατολογούνταν στα στρατιωτικά συντάγματα που αποτελούνταν εξ ολοκλήρου από μαύρους σκλάβους, στην υπηρεσία των Μαροκινών και Αιγυπτίων ηγεμόνων. Μερικές φορές, εκμεταλλευόμενοι τη θέση τους, εξεγέρθηκαν, όπως συνέβη με τα μαύρα συντάγματα του χαλίφη Φατιμίντ της Αιγύπτου, στις αρχές του 11^ου αιώνα, μια εξέγερση που καταπνίγηκε με μεγάλη δυσκολία.

Ένας τύπος δουλείας χαρακτηριστικός για τον μουσουλμανικό κόσμο ήταν η σεξουαλική δουλεία για τις γυναίκες και η φύλαξη χαρεμιού για τους άνδρες, οι οποίοι ευνουχίζονταν για να επιτελέσουν αυτή τη λειτουργία. Ο ευνουχισμός γινόταν κάτω από άθλιες συνθήκες υγιεινής, οργανωνόταν απευθείας από τους δουλέμπορους σε χώρους που ήταν προορισμένοι γι’ αυτόν τον σκοπό και είχε ως αποτέλεσμα ένα τρομακτικό ποσοστό θνησιμότητας: περίπου 70 έως 80% για τον πλήρη ευνουχισμό των ενήλικων ανδρών και 30 έως 40% για τα παιδιά ηλικίας 7 έως 12 ετών, τα οποία ανέχονταν καλύτερα αυτόν τον ακρωτηριασμό.

Η θέση, που υπερασπίζονται ορισμένοι διανοούμενοι, που θέλουν να κλείνουν τα μάτια τους, περί «ήπιας» δουλείας των μουσουλμάνων προς τους δούλους τους, δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.

Ως αποτέλεσμα του μαζικού ευνουχισμού και του χαμηλού κόστους των σκλάβων στις ισλαμικές χώρες, που τους καθιστούσε ένα εμπόρευμα που μπορούσε να καταναλωθεί «κατά βούληση», ελάχιστοι μαύροι σκλάβοι είχαν τη δυνατότητα να δημιουργήσουν οικογένεια στον μουσουλμανικό κόσμο, σε αντίθεση με τους αδελφούς τους που εκτοπίστηκαν στην Αμερική, αφήνοντας σήμερα 70 εκατομμύρια απογόνους. Οι απόγονοι των 14 εκατομμυρίων μαύρων σκλάβων στις μουσουλμανικές χώρες αριθμούν μόλις 1 εκατομμύριο. Για τον λόγο αυτό, ο Αφρικανός ιστορικός Tidiane N‘Diaye περιγράφει το αραβομουσουλμανικό δουλεμπόριο ως «συγκεκαλυμμένη γενοκτονία».

Τέλος, οι σύγχρονοι ιστορικοί έχουν παρατηρήσει ότι η περιφρόνηση και ο ρατσισμός των Αράβων για τους μαύρους, ο οποίος εξακολουθεί να είναι έντονος μέχρι σήμερα, είναι συνέπεια και όχι αιτία του δουλεμπορίου και της δουλείας. Αυτό μπορεί να καταδειχθεί από την περίπτωση του ιστορικού Ιμπν Καλντούν (1332-1406), ενός ιδιαίτερα λαμπρού διανοούμενου, ο οποίος ανέπτυξε μια ρατσιστική θεωρία βασισμένη στο κλίμα: σύμφωνα με αυτόν, η ζέστη του κλίματός τους ήταν αυτή που εξηγούσε την ηλιθιότητα και την αποκτήνωση των Μαύρων. Τον μιμήθηκαν πολλοί μουσουλμάνοι συγγραφείς. Οι Άραβες θεωρούσαν πάντα τον Μαύρο από τη φύση του κατώτερο, ακόμη και εκείνον που είχε προσηλυτιστεί στο ισλάμ.

Εν κατακλείδι…

Συνολικά, ενώ στις χώρες με χριστιανικό πολιτισμό, μια πραγματική διαμάχη υπέρ ή κατά της δουλείας ξεκίνησε από πολύ νωρίς –ήδη από τον τέταρτο αιώνα–, με ορισμένους Πατέρες της Εκκλησίας, και διήρκεσε μέχρι την πλήρη κατάργησή της, δεν θα συναντήσουμε παρόμοια συζήτηση στο ισλάμ, από το οποίο έλειπε μια σαφής επιβεβαίωση της ισότιμης αξιοπρέπειας κάθε ανθρώπινου όντος, όπως διατυπώθηκε από τον Απόστολο Παύλο: «Οὐκ ἔνι Ἰουδαῖος οὐδὲ Ἕλλην, οὐκ ἔνι δοῦλος οὐδὲ ἐλεύθερος, οὐκ ἔνι ἄρ­σεν καὶ θῆλυ· πάντες γὰρ ὑμεῖς εἷς ἐστε ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ» (Γαλ. 3,28). «Δεν υπάρχει πλέον Ιουδαίος ή Έλληνας, δεν υπάρχει πλέον δούλος ή ελεύθερος, δεν υπάρχει πλέον άνδρας ή γυναίκα – διότι όλοι είστε ένα εν Χριστώ Ιησού» (Γαλ. 3:28).

Για περισσότερες πληροφορίες

– Jacques Heers, Les négriers en terre d’islam, Perrin, 2003.

– Bernard Lugan, Afrique: Histoire à l’endroit, Perrin, 1989.

– Tidiane N’Diaye, Le génocide voilé, Gallimard, 2008.

– Emily Ruete, Mémoire d’une princesse arabe, Karthala, 1991.

LA NEF τχ. 370, Ιούνιος 2024, online από 19/07/2024