Ανάλυση ενός εγκληματικού ατυχήματος
του Κωνσταντίνου Μαυρίδη* από το Άρδην τ. 133
Περσικός κόλπος, 10.24 π.μ., 3 Ιουλίου 1988. Το καταδρομικό κλάσης Ταϊκοντερόγκα του αμερικανικού ναυτικού, «Βινσένς» (CG-49), καταρρίπτει ένα αεροσκάφος Αίρμπας Α300 των Ιρανικών Αερογραμών που πραγματοποιούσε το προγραμματισμένο δρομολόγιο 655, Τεχεράνη-Μπαντάρ Αμπάς-Ντουμπάι, με αποτέλεσμα να βρουν τον θάνατο 290 πολίτες. Η κατάρριψη της πτήσης 655 θα προκαλέσει τόσο την παγκόσμια κατακραυγή όσο και εύλογα ερωτηματικά για το πώς ήταν δυνατόν να συμβεί μια τέτοια τραγωδία. τριάντα έξι χρόνια αργότερα μπορούμε να δούμε τι πήγε τόσο λάθος στο κέντρο ελέγχου πληροφοριών του Βινσένς για να έχουμε την τραγική αυτή εξέλιξη.
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Το καλοκαίρι του 1988 είναι μια εξαιρετικά επικίνδυνη περίοδος για τα πληρώματα των πλοίων που αποφασίζουν να διασχίσουν τα στενά του Ορμούζ. Με τον πόλεμο Ιράκ-Ιράν να βρίσκεται στον όγδοο χρόνο του και οι δύο χώρες έχουν, πλέον, εστιάσει στον Περσικό Κόλπο και στη φάση της σύγκρουσης που έμεινε στην ιστορία ως ο «πόλεμος των τάνκερ». Οι αντιμαχόμενες πλευρές προσπαθούν να πλήξουν η μία την άλλη οικονομικά και οι Ιρανοί στοχεύουν συστηματικά τα δεξαμενόπλοια που διέρχονται τα στενά από και προς το Κουβέιτ, που εκείνη την εποχή είναι ο στενότερος σύμμαχος του Ιράκ. Οι ΗΠΑ, που υποστηρίζουν το Ιράκ στη σύγκρουση, έχουν δεσμευτεί να προστατεύσουν κάθε σκάφος που μεταφέρει ιρακινό πετρέλαιο με την επιχείρηση που φέρει τον τίτλο «Earnest Will». Με όλους τους δρώντες με το δάχτυλο στην σκανδάλη οι «στραβές» δεν θα αργήσουν. Περίπου ένα χρόνο πριν η ιρακινή αεροπορία είχε πλήξει εκ παραδρομής την αμερικανική φρεγάτα «Σταρκ» σκοτώνοντας 37 ναύτες. Οι Αμερικανοί θα έχουν περαιτέρω απώλειες όταν η φρεγάτα Σάμουελ M. Ρόμπερτς (FFG-58) θα προσκρούσει σε ιρανική νάρκη τον Απρίλιο του ‘88 και η ακραία δυσανάλογη αντίδρασή τους θα καταστρέψει το μισό ιρανικό ναυτικό μέσα σε 24 ώρες με την επιχείρηση «Praying Mantis».
Με το επίπεδο της απειλής να βρίσκεται σε τόσο υψηλά επίπεδα τα αμερικανικά πλοία στην περιοχή αλλάζουν τους κανόνες εμπλοκής. Ενώ μέχρι πρότινος απαιτούνταν επιβεβαιωμένη βολή κατά του πλοίου πριν υπάρξουν οποιαδήποτε απαντητικά πυρά, οι νέες διαταγές προβλέπουν «πυρ κατά βούληση εναντίον οποιουδήποτε παράγοντα θέτει το σκάφος και το πλήρωμα σε άμεσο κίνδυνο» – κάποιοι θα τις χαρακτηρίσουν κυνικά «Shoot first, ask questions later». Στο περιορισμένο περιβάλλον των στενών με την πληθώρα άμεσων και δυνητικών απειλών από θάλασσα και αέρα, οι νέοι κανόνες εμπλοκής θα δημιουργήσουν τις τέλειες συνθήκες για αυτό ακριβώς που φτιάχτηκαν να αποτρέψουν.
Υπό αυτές, λοιπόν, τις συνθήκες, στις αρχές Ιουνίου του ’88 οι Αμερικανοί στέλνουν στον κόλπο το καταδρομικό κατευθυνομένων πυραύλων Βινσένς για να παράσχει την αντιαεροπορική του ομπρέλα στα πλοία που δρουν στο πεδίο. Το Βινσένς είναι ένα από τα 5 πλοία στο ναυτικό των ΗΠΑ που είναι εξοπλισμένα με το ενός δισεκατομμυρίου δολαρίων σύστημα «Αιγίς», το πλέον σύγχρονο ψηφιοποιημένο σύστημα ελέγχου πυρός στον κόσμο, σχεδιασμένο να παρακολουθεί και να πλήττει πολλαπλούς στόχους ταυτόχρονα. Το καταδρομικό φέρει το παρατσούκλι «Robocruiser» και ο κυβερνήτης του, Ουίλιαμ Ρότζερς, έχει τη φήμη του επιθετικού διοικητή.
Στις 07.40 το πρωί της 3ης Ιουλίου, το Βινσένς βρίσκεται στα διεθνή ύδατα ανάμεσα στα ιρανικά νησιά Άμπου Μούσα και Χενγκάμ, όταν λαμβάνει σήμα από την φρεγάτα κλάσης Νοξ, «Έλμερ Μοντγκόμερυ», πως τρεις διαφορετικές ομάδες από ελαφρά ιρανικά ταχύπλοα κλάσης «Ταρέγκ», που φέρουν την κωδική ονομασία ]« Μπογκχάμαρ», παρενοχλούν δύο δεξαμενόπλοια που εξέρχονται των στενών. Στις 07.45’ το Βινσένς διατάσσεται να παραμείνει στη θέση ευθύνης του και να στείλει ένα από τα ελικόπτερά του (Seahawk SH-60B) για να επιβεβαιώσει την αναφορά. Ο πιλότος του ελικοπτέρου αναφέρει ότι βλέπει ένα μεγάλο αριθμό από Μπογκχάμαρς γύρω από το γερμανικό φορτηγό πλοίο «Ντολαγκίρι». Η επόμενη ώρα θα περάσει με τα ιρανικά ταχύπλοα να παραβιάζουν τα χωρικά ύδατα του Ομάν και το ίδιο να πράττει και το Βινσένς. Στις 08.40’ η αμερικανική ναυτική διοίκηση του κόλπου εντοπίζει το Βινσένς 40 μίλια μακριά από την θέση όπου είχε διαταχθεί να παραμείνει και στέλνει σήμα άμεσης απομάκρυνσης από τα ομανικά χωρικά ύδατα.
Ο πλοίαρχος Ρότζερς θα υπακούσει αφήνοντας πίσω το ελικόπτερο να επιτηρεί τα Μπογκχάμαρς αλλά τα πράγματα θα περιπλακούν την επόμενη ώρα όταν ο πιλότος του «Ocean Lord» 25, Μαρκ Κόλιερ, αναφέρει ότι δέχεται πυρά από τους Ιρανούς και κάνει ελιγμούς διαφυγής. Ο Ρότζερς θα σπεύσει αμέσως προς την ομάδα των Μπογκχάμαρς και μέσα στη βιασύνη του θα παραβιάσει τα ιρανικά χωρικά ύδατα. Στις 09.48 το πλήρωμα του Βινσένς εντοπίζει δύο ομάδες από ταχύπλοα να πλησιάζουν από τα ΒΑ και δίνει εντολή για πρόσω ολοταχώς προς την κατεύθυνσή τους Στις 10.09 ο Ρότζερς επικοινωνεί με την διοίκηση στο Μπαχρέιν και ζητά την άδεια να ανοίξει πυρ κατά των Μπογκχάμαρς. Η διοίκηση ζητά από τον Ρότζερς να επιβεβαιώσει τη θέση των Ιρανών, όσο και τη δική του και να γνωστοποιήσει αν τα ταχύπλοα πλησιάζουν ή απομακρύνονται. Η απάντηση του Ρότζερς είναι πως τα σκάφη πλησιάζουν και έχουν ήδη ανοίξει πυρ. Τρία λεπτά αργότερα η άδεια για πυρ κατά βούληση δίνεται με το Βινσένς να στοχεύει ένα προς ένα τα ταχύπλοα.
Καθώς μαίνεται η μάχη, 90 χλμ βορειότερα, το Αίρμπας Α300 της προγραμματισμένης πτήσης 655 των Ιρανικών Αερογραμμών ετοιμάζεται για το τελευταίο σκέλος της από το μικτό πολιτικό/στρατιωτικό αεροδρόμιο του Μπαντάρ Αμπάς στο Ντουμπάι των ΗΑΕ. Στις 10.17’ η πτήση 655 αναχωρεί από τον διάδρομο 21 του Μπαντάρ Αμπάς με 27 λεπτά καθυστέρηση, εκπέμποντας το σωστό ραδιοσήμα (mode 3) που προβλέπεται για τα πολιτικά αεροσκάφη. Ο πύργος ελέγχου κατευθύνει αμέσως το σκάφος στον εμπορικό αεροδιάδρομο Amber 59 σε μία νοητή ευθεία πλάτους 32 χλμ κατ’ ευθείαν στο αεροδρόμιο του Ντουμπάι. Το σχέδιο πτήσης είναι πολύ απλό: 240 χλμ απόσταση, 28 λεπτά διάρκεια, άνοδος στα 14 χιλιάδες πόδια, οριζοντία πτήση και κάθοδος στο Ντουμπάι.
Με το που βρίσκεται το Αίρμπας στον αέρα εντοπίζεται από το ραντάρ του Βινσένς. Ο Άντριου Άντερσον στο κέντρο πληροφοριών μάχης προβαίνει αμέσως σε αναγνώριση στόχου IFF (Αναγνώριση Φίλιου ή Εχθρικού Αεροσκάφους) μέσω του συστήματος «Αιγίς» και ο αναμεταδότης του Αίρμπας εκπέμπει Mode 3-ComAir, δηλ. εμπορικό αεροσκάφος. Κάνοντας, όμως, την επαλήθευση στο πρόγραμμα πτήσεων, ο Άντερσον δεν βρίσκει την πτήση 655 στη λίστα. Πιθανό να μπερδεύτηκε από τις 4 διαφορετικές ωριαίες ζώνες στον περσικό κόλπο ή το γεγονός ότι η πτήση 655 είχε καθυστέρηση. Προφανώς, μέσα στον χαμό της μάχης με τα Μπογκχάμαρς, δεν θέλει να το ρισκάρει και ρωτά τον διπλανό του υπαξιωματικό, Τζον Λιτς,: «Λες να είναι μαχητικό αεροσκάφος αυτό το στίγμα που έρχεται κατά πάνω μας;» Τι το ήθελε; Ο προϊστάμενός του ακούει την ερώτηση και διαβιβάζει αμέσως την πληροφορία στον αξιωματικό αντιαεροπορικού πολέμου του πλοίου. Όλα τα μάτια έχουν στραφεί σ› αυτό το μοναχικό στίγμα που φαίνεται να έρχεται κατ› ευθείαν πάνω στο πλοίο. Κάπου εκεί, μια φωνή στο ιντερκόμ ακούγεται να λέει ότι «είναι πιθανό να είναι Άστρο» (κωδικός για το μαχητικό F-14 Τόμκατ που είχαν προμηθευτεί οι Ιρανοί επί σάχη) και το κλίμα στο Κέντρο Πληροφοριών Μάχης αλλάζει άρδην.
Στις 10.19 θα γίνει η πρώτη κλήση από το Βινσένς (που βρισκόταν σε ιρανικά χωρικά ύδατα) προς το άγνωστο αεροσκάφος στο στρατιωτικό κανάλι εκτάκτου ανάγκης (MAD): «Προσεγγίζεις πολεμικό πλοίο των ΗΠΑ στα διεθνή χωρικά ύδατα. Δήλωσε τις προθέσεις σου». Φυσικά, καμία απάντηση από το Αίρμπας καθώς ως πολιτικό αεροσκάφος δεν διαθέτει τον εξοπλισμό για να επικοινωνεί στην στρατιωτική συχνότητα εκτάκτου ανάγκης. Το εκπληκτικό είναι ότι το υπερσύγχρονο αντιαεροπορικό καταδρομικό Βινσένς, δεν διαθέτει με τη σειρά του τη δυνατότητα να επικοινωνεί στις πολιτικές ραδιοσυχνότητες με αποτέλεσμα οι τρύπες του ελβετικού τυριού του πιθανού ατυχήματος να αρχίσουν να ευθυγραμμίζονται επικίνδυνα.
Στις 10.20 το Βινσένς εκπέμπει μια σειρά από φρενήρεις προειδοποιήσεις στη διεθνή συχνότητα εκτάκτου ανάγκης (IAD), που μένουν επίσης αναπάντητες. Το άγχος στο κέντρο πληροφοριών θα απογειωθεί όταν το πρόσθιο πυροβόλο του καραδρομικού πάθει αφλογυστία και ο Ρότζερς γυρίσει απότομα το πλοίο στα δεξιά για να βάλει εναντίον των Μπογκχάμαρς με το πρυμναίο πυροβόλο. Σημειωματάρια, χάρτες και καφέδες θα βρεθούν στο πάτωμα, καθώς το σύστημα «Αιγίς» εντοπίζει ακαριαία ένα στίγμα IFF Mode 2 (δηλαδή στρατιωτικό αεροσκάφος) κάπου κοντά στο πλοίο (πιθανόν από κάποιο F-14 στο Μπαντάρ Αμπάς) και οι υπαξιωματικοί Άντερσον και Λιτς βεβαιώνουν ότι το στίγμα μπαίνει σε παραμέτρους βολής (συμπεράσματα που ήταν τελείως αυθαίρετα). Στις 10.21 η πτήση 655 θα βρεθεί στα 28 ν.μ. (51 χλμ.) από το Βινσένς και τότε ο Ρότζερς θα πληροφορήσει τη διοίκηση ότι: «Ιρανικό F-14 φαίνεται πως προσεγγίζει τη θέση μου. Προτίθεμαι να ανοίξω πυρ στα 20 ν.μ. (37 χλμ.) αν δεν απομακρυνθεί. Έχω την έγκριση»; Η διοίκηση δίνει το πράσινο φως αλλά παρόλα αυτά, ο Ρότζερς δεν θα ανοίξει πυρ στα 20 ν.μ.
Συνολικά θα γίνουν 10 προσπάθειες επικοινωνίας από το Βινσένς και μία και τελευταία από την παρακείμενη φρεγάτα «Σάιντς», το πλήρωμα της οποίας φαίνεται ότι είχε πολύ ευκρινέστερη εικόνα από αυτό του Βινσένς, καθώς το στίγμα του Αίρμπας αναγνωρίστηκε ορθώς ως ανερχόμενο και πολύ αργό για να είναι F-14. Η προσπάθεια επικοινωνίας από το Σάιντς έγινε στη συχνότητα IAD στις 10.23. Ήταν, όμως, πολύ αργά. Ο Ρότζερς είχε πάρει την απόφασή του και ένα λεπτό αργότερα θα γυρίσει το κλειδί εκτόξευσης στη θέση 3 για το σύστημα πυραύλων επιφανείας-αέρος SM-2. Η ένταση είναι τόση, που ο αξιωματικός εκτόξευσης πατά λάθος κουμπιά 23 φορές μέχρι να βρει τον σωστό συνδυασμό και στις 10.24’ το Αίρμπας θα καταρριφθεί στα 8 ν.μ. (15 χλμ.) από το Βινσένς παίρνοντας μαζί του 290 ζωές, 66 εξ αυτών παιδικές.
Η συνέχεια είναι λίγο-πολύ γνωστή. Το αμερικανικό ναυτικό θα διεξάγει ΕΔΕ, η οποία θα απαλλάξει τον πλοίαρχο Ρότζερς και το πλήρωμα από κάθε ευθύνη. Θα διαπιστώσει ωστόσο ότι: «το άγχος, η στοχοπροσήλωση και η ασυνείδητη παραμόρφωση των δεδομένων για να ταιριάξουν με έναν προϊδεασμό» επέτρεψαν στο συμβάν να λάβει χώρα. Τέσσερα χρόνια αργότερα, ο δημοσιογράφος του περιοδικού Newsweek, Τζον Μπάρυ, και ο πρώην συν/χης των πεζοναυτών Ρότζερ Τσαρλς, θα συντάξουν μία ανεξάρτητη αναφορά που θα μείνει στη ιστορία με τον τίτλο «Μία θάλασσα από ψέματα» στην οποία θα χαρακτηρίσουν το πόρισμα ως «χονδροειδή συγκάλυψη». Οι δύο ερευνητές θα ρίξουν την ευθύνη για την κατάρριψη στον «γνωστό νταή» πλοίαρχο Ρότζερς καθώς δεν έχει υπάρξει παγκοσμίως άλλη περίπτωση αντιαεροπορικού καταδρομικού να κυνηγά ταχύπλοα μέσα σε ξένα χωρικά ύδατα. «Άν το Βινσένς είχε επικεντρωθεί στην κύρια αποστολή του, δηλ. την παροχή αντιαεροπορικής ομπρέλας πάνω από τα στενά, θα είχε τον χρόνο και την ευχέρεια να αξιολογήσει την υποτιθέμενη απειλή από το Αίρμπας και η τραγωδία θα είχε αποφευχθεί». Τελικά, τόσο το πλήρωμα όσο και ο πλοίαρχός του θα παρασημοφορηθούν για τη δράση τους στον Περσικό Κόλπο και οι ΗΠΑ θα πληρώσουν το ποσό των 131 εκατομμυρίων δολαρίων στις οικογένειες των θανόντων, ως προϊόν εξωδικαστικού συμβιβασμού στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης. Μία προσωπική παρατήρηση σε σχέση με το συμβάν είναι ότι ακόμη και αν το αεροσκάφος ήταν όντως ένα ιρανικό F-14, από τη στιγμή που το F-14 είναι καταδιωκτικό αεροσκάφος και φέρει αποκλειστικά και μόνο αντιαεροπορικό οπλισμό, πώς θα μπορούσε να απειλήσει το Βινσένς κι έτσι ποιος ο λόγος για την κατάρριψη;
