του Μάριου Κωνσταντίνου από το Άρδην τ. 87
Ομιλία από την εκδήλωση της 12ης Οκτωβρίου 2011
Το ερώτημα το οποίο προτείνω προς συζήτηση αφορά το 2004 και τις πνευματικές του συνέπειες. Ποιος ήταν, για παράδειγμα, ο διανοητικός αντίκτυπος του Ναι, ενός παρατεταμένου ναι, στην πολιτική και πνευματική ζωή του τόπου;
Το επίμαχο θέμα σε σχέση με το Ναι αφορά το θεσμικό και υλικό υπόβαθρο, που εξωθεί πεισματικά την πολιτική και διανοητική ζωή της Δημοκρατίας στην πνευματική καθίζηση. Είναι καιρός λοιπόν να αντιμετωπίσουμε τον πνευματικό ζόφο που δημιούργησε η σύγχρονη τουρκική αποικιοκρατία, ως συνιστώσα του ευρύτερου αποικιοκρατικού φαινομένου της αγγλικής περιόδου. Πώς, δηλαδή, η σωφρονιστική και ομαλοποιητική επίδραση της κατοχικής εξουσίας αφομοιώθηκε από τους πνευματικούς θεσμούς της Δημοκρατίας, εγκαθιδρύοντας έτσι το μέτρον του ορθού λόγου, της σωφροσύνης, της κόσμιας συμπεριφοράς κλπ., από την οποία όποιος αποκλίνει στιγματίζεται πολιτικά, διώκεται πειθαρχικά και νομικά. Πιο συγκεκριμένα, τι είδους διανοούμενος, τι είδους ακαδημαϊκός και τι είδους αυτοκρατορικός υπάλληλος εμφανίζεται ως συμπληρωματική και καθοριστική, τελικά, φιγούρα μέσα στη σκοτοδίνη του 2004; Η ερμηνευτική κλείδα για μια μακρο-ιστορική κατανόηση των παραμέτρων αυτού του νέου επαγγελματικού προσανατολισμού βρίσκεται στο τουρκο-ισλαμικό εγχειρίδιο πολυπολιτισμικού ιμπεριαλισμού, του οποίου συγγραφέας είναι ο Αχμέτ Νταβούτογλου1. Σε τι συνίσταται λοιπόν αυτή η στρατηγική καινοτομία της τουρκο-ισλαμικής σύνθεσης η οποία αλλάζει, όπως θα δούμε, τα επαγγελματικά δεδομένα της πολιτικής, αλλά και της ακαδημαϊκής νομιμότητας; Συνίσταται (πρώτον) στην απαλλαγή από το καθιδρυτικό κεμαλικό σύνδρομο ενός αποκλειστικά στρατοκρατικού ιμπεριαλισμού θεμελιωμένου στο έθνος-κράτος, δηλ. χωρίς δυνατότητα ηγεμονικής επιρροής εκτός συνόρων και (δεύτερον) στην μετάλλαξη της Τουρκίας από έθνος-κράτος σε ένα πολυπολιτισμικό ιμπέριουμ, διαφεύγοντας όμως τον κίνδυνο γεωπολιτισμικού κατακερματισμού.
Η τομή η οποία σημειώνεται αφορά την συμπληρωματική μετάλλαξη του κλασικού κεμαλικού μιλιταρισμού σε μια βιοπολιτική δύναμη εξατομίκευσης. Ο νεοθωμανισμός, δηλαδή, δημιουργεί ένα πεδίο βιοπολιτικής συνέργειας για πρώην υπηκόους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, προσφέροντάς τους την δυνατότητα εθελούσιας επανένταξης. Ένα είδος, δηλαδή, νεοθωμανικής Κοινοπολιτείας, στα πρότυπα της αγγλικής Κόμονγουελθ. Το δόγμα Νταβούτογλου ουσιαστικά μετοχοποιεί το ιμπεριαλιστικό εγχείρημα του τουρκικού κράτους, απονέμοντας μικρά μερίσματα κέρδους και μερίδια προσωπικού οφέλους στους μετόχους. Αυτό παρουσιάζεται στην Δημοκρατία μας ως εξατομικευμένη αναζήτηση ταυτότητας, ως ειρηνισμός, ως πειραματισμός μ’ ένα νέο τρόπο ζωής, που περιλαμβάνει προσωπικό αυτοπροσδιορισμό, μεταφυσικές αναζητήσεις, σουφισμό, θρησκευτικά υβρίδια, κοσμοπολιτισμό, και, βεβαίως, ακαδημαϊκό τουρισμό στην Τουρκία από τα αεροδρόμια του τουρκικού στρατού κατοχής στην Βόρεια Κύπρο.
Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο ο Νταβούτογλου εισηγείται ως μοντέλο ιμπεριαλιστικής πολιτικής όχι αυτό του πολιορκητικού κριού, με τον οποίο κατελήφθη το Βυζάντιο, αλλά αυτό της πολιορκητικής γέφυρας, η οποία συνδυάζει την στρατιωτική επιθετικότητα και τεχνολογική υπεροχή με την πολυπολιτισμική διαπραγμάτευση, τον κατευνασμό, την παραπλάνηση, την δωροδοκία, τον εξευμενισμό, κ.λπ. Ανατρέχει σε παραδείγματα ιμπεριαλιστικής τέχνης όπως το ευρωπαϊκό Ισλάμ, η κατάκτηση της Ανδαλουσίας και η συνύπαρξη με νομαδικούς πληθυσμούς. Αναφέρεται βεβαίως και στο στρατηγικό παράδειγμα των μεγάλων ισλαμικών μεταναστεύσεων και εποικισμών στην Κεντρική-Δυτική Ασία και Ινδία, στην οθωμανική εγκατάσταση στα Βαλκάνια, κλπ. Το νέο ιμπεριαλιστικό υπόδειγμα, το οποίο προτείνει ο Νταβούτογλου για την Τουρκία, θεμελιώνεται πάνω στην κορπορατιστική λογική ενός ελεγχόμενου και κατευνασμένου πλουραλισμού ταυτοτήτων, αποσυνδεδεμένων από διεκδικήσεις δικαίου εναντίον του. Αυτό, λοιπόν, το υπόδειγμα αλληλοδιαδραστικού ιμπεριαλισμού, επιφυλάσσει ένα στρατηγικό και διαμεσολαβητικό ρόλο για τους διανοούμενους, επειδή ακριβώς είναι φορείς ηγεμονικής δράσης:
Εάν είναι αναπόφευκτο ένα άνοιγμα της Τουρκίας προς τα έξω με αφετηρία την εγγύτερη περιοχή της, το ζήτημα τότε είναι με τι είδους ψυχολογία, με ποια μέθοδο και με ποιους θεσμούς μπορεί να πραγματοποιηθεί το εν λόγω άνοιγμα… Ο επαναπροσδιορισμός του στρατηγικού βάθους της Τουρκίας αφορά την διενέργεια μιας ευρείας αξιολόγησης των γεωπολιτισμικών, γεωπολιτικών και γεωοικονομικών διαστάσεων του εν λόγω βάθους ως παραμέτρων εξωτερικής πολιτικής…. (σελ. 830-31)
Τι είδους λοιπόν ηθική και διανοητική κραιπάλη εξέλαβε, μέσα στην σκοτοδίνη του 2004, την ανάγκη του τουρκικού κράτους για μια πολύπλευρη στρατηγική ανανέωση της ιμπεριαλιστικής του δυνατότητας, ως φιλότιμη προσπάθεια και ως θετική αλλαγή στάσης απέναντι στο κυπριακό ζήτημα της αυτοδιάθεσης; Όμως, για κάθε αναιδέστατο Ναι που εκφέρει το Διαρκές Ναι των διανοουμένων από το 2004 μέχρι το Μαρί (όπου σιώπησαν), υπάρχει και μια αποστομωτική διόρθωση από τον μέντορά τους. Με συμβατικό κυνισμό οραματικού ιμπεριαλιστή, ρωτά ο Νταβούτογλου: Σε τι συνίσταται η στρατηγική ανανέωση της ιμπεριαλιστικής μας παράδοσης; Και ως ικανότατος γνώστης της κοινωνιολογικής γραμματείας απαντά: Σε ένα νέο τρόπο χαρισματικής νοηματοδότησης, της οποίας σημείο εκκίνησης είναι η κοινωνική ψυχολογία και η αυτοπεποίθηση:
Σε μια περίοδο που ένας ολόκληρος κόσμος έχει εισέλθει σε διαδικασία αλληλεπίδρασης, πυρήνες των νέων κέντρων ισχύος θα αποτελέσουν εκείνες οι κοινωνίες οι οποίες θα κατορθώσουν να διατηρήσουν ακμαία την αυτοπεποίθησή τους. Αντιθέτως, εκείνες οι κοινωνίες που, έχοντας χάσει την αυτοπεποίθησή τους, αποδέχτηκαν να γίνουν περιφερειακά στοιχεία άλλων κοινωνιών, μετά από μια ψυχολογική κατάρρευση θα μείνουν αντιμέτωπες και με τον κίνδυνο της στρατηγικής τους διάλυσης (σελ. 832)
Ο Νταβούτογλου λοιπόν αντιμετωπίζει τον κίνδυνο στρατηγικής διάλυσης με αναπροσαρμογή της παραδοσιακής εθνοκρατικής, ιμπεριαλιστικής νοοτροπίας του τουρκικού κράτους, στη βάση ψυχομετρικών τεχνικών νομιμοποίησης. Δεν είναι καθόλου τυχαίο που το Κυπριακό θεωρείται ψυχολογικό πρόβλημα και όχι αίτημα αυτοδιάθεσης. Στην βάση αυτού του ιμπεριαλιστικού διανοήματος αποπολιτικοποιείται η θεσμική ζωή της Δημοκρατίας, ψυχολογικοποιούνται οι προσωπικές και συλλογικές μας αντιστάσεις, στιγματίζονται ως ανώριμες, ρομαντικές, εθνικιστικές και ρατσιστικές οι λαϊκές μάζες, αποκηρύσσεται το νέο υποκείμενο κοινωνικής διαμαρτυρίας που εμφανίστηκε μετά το Μαρί ως «μπουλούκι» το οποίο πρέπει να συμμαζέψει η αστυνομία και, βεβαίως, προσάπτει ηθική μομφή κατά του Όχι στο νεοθωμανικό αθλιούργημα του 2004, ως συναισθηματικά φορτισμένης και ανορθολογικής στάσης. Πραγματικά, δεν θα ήταν υπερβολικό αν κάποιος ισχυριζόταν ότι το μεγαλύτερο και ίσως μοναδικό επίτευγμα του Νταβούτογλου μέχρι στιγμής είναι το ότι, στην βάση αυτής της φιλόδοξης γεωπολιτισμικής–γεωοικονομικής και γεωπολιτικής ολοκλήρωσης του τουρκικού κράτους, δημιουργήθηκε ένας διανοητικός καταμερισμός εργασίας που ισοδυναμεί με έκδοση άδειας άσκησης νέου επαγγέλματος, καθώς και με ευκαιρίες ανέλιξης και καριέρας στην αυτοκρατορική αλυσίδα του χρήματος.
Τι έχει αλλάξει λοιπόν στον διανοητικό χάρτη της επαγγελματικής μας Δημοκρατίας από το 2004; Η ήττα του νεοθωμανισμού στο δημοψήφισμα ανέδειξε για πρώτη φορά, ως σημαντική συνιστώσα του Ναι, το γεγονός ότι η ιδιότητα του πολίτη δεν αποτελεί πλέον μοναδική πηγή δικαιωμάτων και υποχρεώσεων. Τα νέα υπηρεσιακά επαγγέλματα του νεοθωμανικού καταμερισμού εργασίας αντλούν επιχειρηματικά οφέλη, γόητρο και κοινωνική επιρροή, όχι από την νομιμοφροσύνη τους σε ιδέες που θα μπορούσαν να συνεγείρουν σε απελευθερωτική κατεύθυνση καταπιεζόμενα έθνη, λαούς ή κοινωνικές τάξεις, αλλά από την επαγγελματική τους καριέρα, καθώς και από τα προνόμια που τους προσφέρει η ιμπεριαλιστική προστασία, η οποία τους ενθαρρύνει να λειτουργούν ως διαμορφωτές γνώμης. Υπάρχει, λοιπόν, αξιοσημείωτη συμβατότητα ανάμεσα στο ηθικό και διανοητικό πρότυπο, το οποίο σκιαγραφεί ο Νταβούτογλου ως αξιωματική συνθήκη για την γεωπολιτισμική ολοκλήρωση του τουρκικού κράτους, και στον φιλειρηνιστικό, έθνικ, πολυπολιτισμικό πλουραλισμό του νεοθωμανικού λαϊφστάιλ το οποίο εξιδανικεύει την μετανάστευση, τον νεονομαδισμό, τις γκρίζες ζώνες, τον εποικισμό, καθώς και την χειραγώγηση ταυτοτήτων στο πλαίσιο του συμφιλιωτισμού, με όλη την πειθαρχική μανία και το παραλήρημα της πολιτικής ορθότητας που αυτό συνεπάγεται. Ακόμη και εδώ, υπάρχει ξεκάθαρη ντιρεκτίβα από τον Νταβούτογλου για μια νεοθωμανικού τύπου βιοπολιτική μηχανική:
Οι μακροχρόνιες ταυτότητες καθώς και οι στρατηγικές που κατευθύνουν αυτές οι ταυτότητες επιδρούν ανεξαρτήτως των μέσων που διαθέτουν. Τα μέσα των εν λόγω στρατηγικών μπορεί να είναι άλλοτε στρατιωτικά, άλλοτε πολιτισμικά, άλλοτε οικονομικά και άλλοτε ένας ευρύς πολιτισμικός σχηματισμός και μια δομή κυριαρχίας που εμπεριέχει όλα αυτά τα στοιχεία. Το πρωταρχικό ζήτημα είναι (πέραν από το ποια εργαλεία θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν και ποιος είναι ο κατάλληλος χρόνος) ποια στρατηγική ταυτότητα και νοοτροπία θα ενεργοποιηθεί, και προς την επίτευξη ποίων στόχων. Μετά απ’ αυτό το ζήτημα αναπόφευκτα υπεισέρχονται τα μέσα και η διαχείριση του κατάλληλου χρόνου…» (σελ. 837).
Είναι ξεκάθαρο, λοιπόν, ότι το στοίχημα για την επιτυχία της τουρκο-ισλαμικής σύνθεσης είναι η στρατηγική χρήση εύπλαστων ταυτοτήτων ως προαπαιτούμενων στοιχείων της γεωπολιτισμικής υποδομής του κράτους. Παρομοίως, όλος αυτός ο νεοθωμανικός θίασος διανοουμένων που επανδρώνει ΜΚΟ, ινστιτούτα έρευνας για την ειρήνη, και ασκείται στις πολιτισμικές σπουδές, δεν επαγγέλλεται τίποτ’ άλλο από ευλύγιστες και εθελοντικές ταυτότητες μιας χρήσεως. Αναπτύσσεται κυρίως κατά την δεύτερη πενταετία Κληρίδη, η οποία προετοιμάζει το Σχέδιο Ανάν, και εξελίσσεται σε πλατφόρμα του νεοθωμανισμού, με αποκορύφωμα το δημοψήφισμα. Η ήττα του 2004 τους υποχρεώνει σε μάχες οπισθοφυλακής μέσα στους θεσμούς, διείσδυση σε διευθυντικές θέσεις και κέντρα εξουσίας, δημιουργία δικτύου αλληλοεξυπηρέτησης, έλεγχο ραδιοφωνικών σταθμών, δημιουργία νέων ημερήσιων εφημερίδων, κλπ. Έτσι ξεκινά η μεγάλη πορεία του Ναι μέσα στο κράτος, για να το καταστήσει πλήρες προτεκτοράτο του δικού του γεωπολιτικού παραγοντισμού. Θέτει επιθετικά και προβοκατόρικα το ζήτημα της ταυτότητας ως άξονα της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης και την οδηγεί σε φιάσκο. Αποδιοργανώνει την άμυνα στο όνομα της επερχόμενης νεοθωμανικής συμφιλίωσης και ανατινάζει στον αέρα την ναυτική βάση στο Μαρί, καταστρέφοντας την ενεργειακή υποδομή του κράτους.
Η πλήρης βιοπολιτική ευθυγράμμιση του Διαρκούς Ναι, με την ημερήσια διάταξη της νεοθωμανικής μεταρρύθμισης του τουρκικού ιμπεριαλισμού, διασαφηνίζει και την κλίση του προς τις προσωρινές ταυτότητες, ως απλές χειροποίητες κατασκευές και τυχαίες εξιστορήσεις, αποσυνδεδεμένες από διεκδικήσεις δικαίου. Εξηγεί επίσης την καθήλωσή του στην έννοια της μεταβατικής δικαιοσύνης και του μεταβατικού κράτους. Όλοι αυτοί οι νευρωτικοί ιδεοκαταναγκασμοί είναι απολύτως συμβατοί με τον καπιταλισμό της κατοχής, τον σφετερισμό εδάφους, τα προσωρινά συμβόλαια, τις αποζημιώσεις, την ευέλικτη και ανασφάλιστη εργασία. Το μοντέλο γνώσης αυτού του Διαρκούς Ναι είναι η εύχρηστη πληροφορία, η δήθεν τεχνοκρατική μελέτη και όχι η βαθιά σκέψη, όχι η συνταγματική θεωρία και σίγουρα όχι η φιλοσοφία του δικαίου. Ο ανθρωπολογικός τύπος που υποστασιοποιεί αυτή την νέα επαγγελματική υποκουλτούρα είναι ο εκλεπτυσμένος και σοβαροπρεπής πληροφοριοδότης και όχι ο διανοητής ή ο λόγιος. Υποκαθιστά την πολιτική με την κοινωνικότητα και το κράτος με το δίκτυο των ΜΚΟ.
Στο Μαρί, λοιπόν, τινάχτηκαν στον αέρα όχι μόνο τα εμπορευματοκιβώτια του θανάτου, αλλά ολόκληρο το νεοθωμανικό σύστημα ενός λαθρόβιου ναι, το οποίο επιβίωνε και πολλαπλασιαζόταν παρασιτικά μέσα στο κράτος από το 2004. Τινάχτηκαν στον αέρα ο τυχοδιώκτης πολιτικός, ο ακαδημαϊκός υπεργολάβος της οικειοθελούς δουλείας, αλλά και κάτι άλλο: Κάηκε, νομίζω, το πιο περιζήτητο εμπόρευμα του κυπριακού νεοθωμανισμού: το πελατολόγιο του Ναι. Οι αντιστάσεις μας μετά το Μαρί θα δείξουν αν η νεοθωμανική μας παρακμή είναι αναστρέψιμη. Αν δεν εισαγάγουμε τώρα, ακαριαία, λαϊκή και πνευματική δύναμη στην πολιτική, αν δεν πάψουμε να την αντιμετωπίζουμε ως δεδομένη και αν δεν την επιδιώξουμε ως ζητούμενο, αν δεν επανιδρύσουμε το πνευματικό μας πολίτευμα – την Ελληνική Παιδεία – αν δεν ανοικοδομήσουμε από τις στάχτες μια σύγχρονη παλλαϊκή άμυνα, τότε το νεοθωμανικό μας μέλλον θα επιστρέψει καταιγιστικό.
Υποσημείωση
1 Ahmet Davutoglu, Το Στρατηγικό Βάθος: Η Διεθνής θέση της Τουρκίας, Εκδόσεις Ποιότητα, 2010.
* Ο Μάριος Κωνσταντίνου είναι επίκουρος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου
