Τάσος Πολυμέρης, Μύθος Ομόρριζος: Καβάφης – Θεόφιλος – Μακρυγιάννης
Το βιβλίο του Τάσου Πολυμέρη «Μύθος Ομόρριζος: Καβάφης – Θεόφιλος – Μακρυγιάννης» κυκλοφορεί από τις Εναλλακτικές Εκδόσεις. Η αντιπαράθεση του Καβάφη στον Θεόφιλο και τον Μακρυγιάννη (αλλά και τον Βαμβακάρη) αποκαλύπτει κοινές σταθερές στο έργο ανθρώπων που αρδρεύουν από την νεώτερη ελληνική παράδοση, παρ’ ότι ανήκουν ο μεν στον λόγιο πολιτισμό, οι δε στον λαϊκό. Από το σημαντικό αυτό βιβλίο παραθέτουμε ένα μικρό απόσπασμα, ελπίζοντας να λάβει την αναγνώριση που του αξίζει.
Δημοσιεύεται στο Άρδην τ. 107-8 που κυκλοφορεί
Το κείμενο αυτό, είναι μια ανοικτή πρόταση. Η συγγραφική του πορεία, ξεκίνησε από τη στιγμή που άρχισα να συσχετίζω τις λεζάντες που έγραφε στα έργα του ο Θεόφιλος, με το ύφος και τον τονισμό των ποιημάτων του Καβάφη. Προσπάθησα να αναδείξω τη συνάφεια μεταξύ δημιουργών όπως ο Θεόφιλος, ο Καβάφης και ο Μακρυγιάννης, με μοναδικό αναγνωριστικό –αρχικά– τον τόνο που «άκουγα» στη ροή του λόγου τους. Ίσως το γεγονός ότι δεν στηρίχτηκαν σε λογοτεχνικά ή καλλιτεχνικά δάνεια και κανενός είδους -ισμούς, συνήθως εισαγόμενους από τη Δύση (μοναδικές απ’ όσο γνωρίζω περιπτώσεις στον ελληνικό χώρο), να είναι ένας από τους λόγους που εξηγούν αυτή την υπόρρητη σύνδεση. Επίσης, προσπάθησα να καταδείξω –νύξεις έκανα μόνο– το πνευματικό και ευρύτερα πολιτισμικό πλαίσιο εντός του οποίου κινήθηκαν αυτοί οι δημιουργοί. Διότι βεβαίως, ουδείς δημιουργεί στο κενό. Πάντα υπάρχουν άξονες αναφοράς, είτε γίνεται συνειδητά, είτε –ακόμα πιο ενδιαφέρον– γίνεται ασύνειδα. Η παράδοξη εκ πρώτης όψεως σχέση τόσο διαφορετικών δημιουργών και ανθρώπων, με πορείες ζωής ασύμπτωτες, όπως την εντόπισα αρχικά, ήταν μεγάλη πρόκληση για να την αποφύγω. Οι επαληθεύσεις και οι επιβεβαιώσεις ήρθαν εκ των υστέρων και μου έδωσαν τη σιγουριά ότι δεν ήταν τυχαίες. Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον το πόσο μακριά μπορούν να φθάσουν αυτές οι «υπόγειες» σχέσεις, αυτές οι «συνάψεις», όταν συνδεθούν με τις πνευματικές δυνάμεις και αιτίες που δημιούργησαν τον ελληνικό πολιτισμό.
Ενεστώς και χρονισμός
Ενας κοινός εκφραστικός τρόπος ανάμεσα στον Καβάφη και στον Θεόφιλο είναι ο ενεστώς χρόνος που χρησιμοποιούν και οι δύο. Κατά «σύμπτωση», ο ενεστώτας αυτός αναφέρεται σε γεγονότα του παρελθόντος. Είναι ο ιστορικός ενεστώς. Το κάνουν συστηματικά για νάναι τυχαίο. Όμως τί σημαίνει αυτό; Σημαίνει ότι ο παρελθών χρόνος είναι πάντοτε παρών. Και ο Θεόφιλος στις λεζάντες του, και ο Καβάφης στα ποιήματά του, ζουν και αντιλαμβάνονται το παρελθόν ως ζωντανή παρουσία. Ο Θεόφιλος, ζωγραφίζοντας πρόσωπα ιστορικά ή μυθολογικά, έχει υπ’ όψιν του πρόσωπα που τάχει δει. «Ο θεός Βάκχος», «Η θεά Δήμητρα», «Ο Ερωτόκριτος», κ.λ.π. είναι πρόσωπα αναγνωρίσιμα, δεν τάχει επινοήσει. Αντίστοιχα, ο Καβάφης επαληθεύει αρχαίους χρόνους στο παρόν. Στο «Εν πόλει της Οσροηνής» π.χ. κινείται με μεγάλη άνεση μεταξύ του πλατωνικού Χαρμίδη και του τωρινού Ρέμωνα….
Όμως χθες σαν φώτιζε το ερωτικό
του πρόσωπο η σελήνη,
ο νους μας πήγε στον πλατωνικό
Χαρμίδη.
Έχουμε συναίρεση του παρελθόντος χρόνου στον παρόντα χρόνο. Στο «Πρέσβεις απ’ την Aλεξάνδρεια», καταλήγει ως εξής:
Στην Ρώμη δόθηκε ο χρησμός·
έγιν’ εκεί η μοιρασιά.
Ο Καβάφης γνωρίζει πως οι «χρησμοί» δίνονται στις Ρώμες, τις εκάστοτε. Αλλά οι Ρώμες είναι εδώ, είναι παρούσες, είναι τώρα, και διορίζουν κυβερνήτες δημοκρατικά εκλεγμένους …
Έχει μεγάλη σημασία να δούμε την περίπτωση του Καβάφη αλλά και του Θεόφιλου από πλευράς χρονισμού. Αν απογυμνώσουμε το καλλιτεχνικό και λογοτεχνικό κέλυφος των έργων τους, και τα δούμε αυστηρά από άποψη χρόνου, τότε παρατηρούμε να «ξηλώνονται» κομμάτια του παρελθόντος χρόνου και να μεταφέρονται στο παρόν. Θυμάται κανείς τον γνωστό στίχο του Έλιοτ ότι ο παρελθών χρόνος και ο παρών χρόνος, είναι ίσως παρόντες στον μέλλοντα χρόνο;
Πόσο τους φωτογραφίζει και τους δυο. Και οι δυο τους κατάφεραν αυτό που ο Έλιοτ χαρακτήρισε συν-χρονισμό, την ταυτόχρονη παρουσία του παρελθόντος στο παρόν, την ανακεφαλαίωση του παρελθόντος στο παρόν. Και φυσικά, όποιος το πετυχαίνει αυτό, έχει μια δυναμική προς το μέλλον. Δεν είναι τυχαίο που ο Καβάφης όσο περνά ο καιρός ανεβαίνει και πάντα υπάρχουν πτυχές του προς διερεύνηση. δεν είναι τυχαίο που ο Θεόφιλος έχει μια δροσιά και μια καθαρότητα που μας συγκινεί πάντα.Στα λειτουργικά κείμενα της Εκκλησίας, υπάρχει αυτός ο χρονισμός, αυτή η αντίληψη χρόνου που συναιρεί τα παρελθόντα στον παρόντα χρόνο. Τη Μεγάλη Παρασκευή εκφωνείται: «Σήμερον κρεμάται επί ξύλου…» Ένα γεγονός πριν σχεδόν δύο χιλιάδες χρόνια συμβαίνει στο παρόν, συμβαίνει σήμερον, είναι τώρα. Συναιρείται το παρελθόν στο παρόν, στο εκάστοτε παρόν, κι αυτό συνεχίζεται και στο μέλλον. «Σήμερον της Σωτηρίας ημών το κεφάλαιο», ψάλλεται τα Χριστούγεννα. ακόμη και στα κάλαντα τραγουδάμε «Χριστός γεννάται σήμερον εν Βηθλεέμ τη πόλει». Πόσο βαθιά και βιωματικά έχουν περάσει αυτά στον καθ’ ημάς τρόπο.Κι όχι μόνο τα παρελθόντα, αλλά και τα απώτερα μέλλοντα, δηλαδή τα έσχατα, συναιρούνται ταυτόχρονα στο παρόν διευρύνοντάς το, διότι τα γεγονότα της Γέννησης, της Σταύρωσης, της Ανάστασης έχουν εξ άπαντος εσχατολογικό χαρακτήρα. Πόσο οικεία μας είναι αυτή η αντίληψη χρόνου…
Καβάφης – Θεόφιλος: Ενεστώς
Λίγα ακόμη για τον ενεστώτα. Πρόσεξα πως οι στίχοι του Καβάφη που θυμίζουν λεζάντες του Θεόφιλου είναι γραμμένοι σε χρόνο ενεστώτα, παρ’ όλο που αναφέρονται σε γεγονότα του παρελθόντος. Πρόκειται για τον ιστορικό ενεστώτα.
«Αριστόβουλος»
Κλαίει το παλάτι, κλαίει ο Βασιλεύς,
θρηνεί ο Βασιλεύς Ηρώδης
Οδύρεται και κλαίει η Πρώτη Πριγκηπέσσα.
Οδύρεται και κλαίει η Αλεξάνδρα για τη συμφορά
«Η διορία του Νέρωνος»
Κρυφά το στράτευμά του συναθροίζει και το ασκεί…
«Ιασή τάφος»
Κείμαι ο Ιασής ενταύθα
«Μεγάλη συνοδεία εξ ιερέων και λαϊκών»
… συνοδεία … διέρχεται οδούς, πλατείες
…Προχωρεί ο άγιος Σταυρός … βγαίνουν οι ευλαβείς στις πόρτες …
«Εις ιταλικήν παραλίαν»
Ο Κήμος Μενεδώρου τον Βίον του περνά…
«Άννα Κομνηνή»
Θρηνεί για την χηρεία της, η Άννα Κομνηνή
«Αλέξανδρος Ιανναίος και Αλεξάνδρα»
Ο Βασιλεύς Αλέξανδρος Ιανναίος και
η σύζυγός του … περνούν …
Στις λεζάντες των εικόνων του Θεόφιλου χρησιμοποιείται πάντα ενεστώτας, προφανώς επειδή περιγράφει εικόνες και έχουν ενέργεια, κι ο ενεστώτας δίνει μια ζωντάνια. Όμως, και οι στίχοι του Καβάφη που είναι σε ενεστώτα χρόνο, εικόνες δημιουργούν μέσα από τον λόγο.
Θεόφιλος
«Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος εις την μάχην 1453»
Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος … εξέρχεται άτρομος …
«Ο απαγχονισμός του Πατριάρχου Γρηγορίου του Ε΄»
…Προσφέρω την ζωήν μου διά τον βωμόν της Πατρίδος
«Ο Σαμψών θανατώνει λέοντα»
Ο Σαμψών διά της μεγάλης του ανδρείας θανατώνει λέοντα
«Οθωμανίς με μπαγλαμά»
Οθωμανίς πιανίζει (!) μπαγλαμά
Και είναι και καλά ενημερωμένος περί την τουρκική μουσική. Ο μπαγλαμάς, σε αντίθεση με τον δικό μας μπαγλαμά που είναι πολύ μικρός, είναι το μεσαίου μεγέθους σάζι (ταμπουράς σε μας), ενώ το πολύ μικρό σάζι λέγεται τζουράς. Baglama λένε τον μπαγλαμά που ζωγράφισε ο Θεόφιλος και τον αναπαριστά σωστά, με τα κλειδιά μάλιστα ξύλινα.
«ΟΙ Αβυσσινοί κυνηγούσι Ιταλόν ιππέα»
«Ο Ιωβ ελέγχει την σύζυγόν αυτού»
«Ιάσων και Μήδεια»
Ο Ιάσων διά τα μαγικά της γυναικός του φονεύει περίπνοον Δράκοντα
Στα έργα του Θεόφιλου που βρίσκονται στο μουσείο του στη Μυτιλήνη, στις λεζάντες όπου υπάρχουν ρήματα βρίσκονται σε χρόνο ενεστώτα και μόνο σε μια λεζάντα το ρήμα βρίσκεται σε χρόνο αόριστο και σε μια άλλη σε παρακείμενο. Οι άλλες λεζάντες δεν έχουν καθόλου ρήμα (Ερωτόκριτος και Αρετούσα) ή υπάρχουν μετοχές (Τα παιδιά πειράζοντα τον αλήτη).
Οι Εναλλακτικές Εκδόσεις παρουσιάζουν την Δευτέρα 27 Νοεμβρίου 2017 στις 19.00 το βιβλίο του Τάσου Πολυμέρη,
«Μύθος Ομόρριζος, Καβάφης- Θεόφιλος-Μακρυγιάννης»
Θα μιλήσουν:
Σωτήρης Γουνελάς, ποιητής – δοκιμιογράφος
Ηλίας Πιλάλης, καθηγητής μουσικής
Μάνος Στεφανίδης, καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών
και ο συγγραφέας του βιβλίου
Θα ακολουθήσει μουσικό πρόγραμμα
στο χώρο πολιτικής και πολιτισμού Ρήγας Βελεστινλής, Ξενοφώντος 4, Αθήνα
