Ολοκληρωμένη αντιμετώπιση των κορωνοϊών τον 21ο αιώνα

897

Γράφει η Αγγελίνα Μεταξάτου

Δρ Βιολόγος, Υγειονολόγος

Τον 20ό αιώνα η ισορροπία ανάμεσα στον άνθρωπο και την φύση άλλαξε ριζικά. Με την εξέλιξη των μέσων μετακίνησης, τα φθηνά αεροπορικά ταξίδια και τον μαζικό τουρισμό, οι ανθρώπινοι πληθυσμοί διασυνδέθηκαν όσο ποτέ άλλοτε. Επίσης, η παγκοσμιοποιημένη οικονομία οδήγησε στην εξάλειψη όλων σχεδόν των μέτρων φυτοπροστασίας και ζωοπροστασίας ανάμεσα σε πολλές χώρες. Η περιβαλλοντική υποβάθμιση συνόδεψε την ανάπτυξη της τεχνολογίας. Η συγκατοίκηση των ανθρώπων σε τεράστιες πυκνοκατοικημένες μεγαλουπόλεις μαζί με ζώα συνέβαλλε στη δημιουργία νέων συνθηκών διαβίωσης και μιας νέας δυναμικής εμφάνισης παλιών και νέων επιδημιών. Με τις ανθρωπογενείς παρεμβάσεις, είδη που ήταν για χιλιετίες απομονωμένα, βρέθηκαν να συνυπάρχουν σε νέες συνθήκες. Αυτές οι διασυνδέσεις ή μετακινήσεις δημιουργούν ευκαιρίες για τους παθογόνους οργανισμούς να μεταπηδήσουν σε νέο ξενιστή, να διασχίσουν τα σύνορα χωρών, να σπάσουν το φράγμα των ειδών και με την συσσώρευση μεταλλάξεων να εξελιχθούν σε νέα στελέχη, ισχυρότερα και μολυσματικότερα από αυτά που ήδη γνωρίζουμε.

Oρισμένα πειράματα γενετικής μηχανικής και γενετικής μετατροπής εγείρουν ζητήματα βιοασφάλειας και πιθανότητας διασποράς ειδών που δημιουργήθηκαν in vitro. Μετά από πολλές δεκαετίες στην Ελλάδα παρατηρήθηκαν θάνατοι από ξεχασμένες νόσους, (π.χ. ελονοσία, φυματίωση από τα σφαγεία και τα ζώα, διφθερίτιδα), καθώς πολλά προγράμματα καταπολέμησης ή επαγρύπνησης παρασίτων και ζωονόσων υποβαθμίστηκαν ή εγκαταλείφθηκαν σταδιακά μετά το 1960 για λόγους οικονομικούς και άλλους. Η δημόσια υγεία πέρασε σε δεύτερο πλάνο, όπως και η βασική μελέτη (ζωογεωγραφία, συγκριτική φυσιολογία των ειδών, συστηματική των ενδημικών ειδών κάθε περιοχής, παρασιτολογία).

Οι κορωνοϊοί και ιδίως του γένους betacoronovirus έχουν μελετηθεί μετά το 1960. Έχουν σαν κοινό τους πρόγονο έναν ιό που ανιχνεύθηκε στις νυχτερίδες και μεταφέρθησαν σε πολλά άλλα είδη θηλαστικών.

Ο 21^ος αιώνας ξεκίνησε με επιδημίες κορωνοϊών (CoVs). Το οξύ αναπνευστικό σύνδρομο προέκυψε από τον κορωνοϊό SARS-CoV το 2002 και 2003, και το αναπνευστικό σύνδρομο της Μέσης Ανατολής προέκυψε από τον κορωνοϊό MERS-CoV το 2012 και 2015. Στο ηλεκτρονικό μικροσκόπιο οι κορωνοϊοί φαίνεται να φέρουν ένα στέμμα (corona) γύρω τους, λόγω της παρουσίας πάνω από τον φάκελο/περίβλημμα του ιού πολλών σειρών από ακτινωτές γλυκοπρωτεϊνες (spikes) με τις οποίες προσκολλώνται στο κύτταρο του ξενιστή για να εισέλθουν σε αυτό, μετά την μόλυνση. Μεταλλάξεις στις πρωτεϊνες αυτές, αλλάζουν και την μολυσματικότητα του ιού.

Οι νυχτερίδες ανήκουν στην τάξη των Chiropterα, είναι νυχτόβια, κοσμοπολίτικα θηλαστικά που πετούν. Πολλά είδη τους μεταναστεύουν και άλλα πέφτουν σε χειμέρια νάρκη. Πρόκειται για μια τάξη πολυπληθή με 1.200 είδη. Σύμφωνα με τους Hu et al. (2015) οι νυχτερίδες έχουν μια μεγάλη γεωγραφική κατανομή και είναι φυσικοί ξενιστές πολλών και διαφορετικών ιών με μεγάλη υγειονομική σημασία για τον άνθρωπο. Ενδεικτικά αναφέρονται ως φυσικοί ξενιστές των ιών (lyssaviruses, paramyxoviruses, coronaviruses, filoviruses) που προκαλούν τη λύσσα, ιλαρά, παρωτίτιδα, κ.α. Η λύσσα παραμένει μια σοβαρή νόσος από την οποία πεθαίνουν δεκάδες χιλιάδες άτομα ετησίως. Το 2015 πέθαναν 17.400 άνθρωποι, 40% αυτών παιδιά, κυρίως στην Ασία και Αφρική.

H ηθολογία των νυχτερίδων (ζώα κοινωνικά και μακρόβια, μετακινούμενα γρήγορα) τις κάνει πολύ αποτελεσματικές στην διασπορά μολυσματικών ασθενειών. Θηρευτές τους είναι το γεράκι, η κουκουβάγια, το κουνάβι, η γάτα και τα φίδια. Ανάμεσα στους κορωνοϊούς Alphacoronavirus και Betacoronavirus που προσβάλλουν θηλαστικά, οι 7 στους 15 έχουν βρεθεί στις νυχτερίδες, οι οποίες είναι οι κύριοι ξενιστές τους και οι οποίες φιλοξενούν πολλούς περισσότερους κορωνοϊούς από κάθε άλλο είδος, ενώ φαίνεται να παίζουν ένα σημαντικό ρόλο στην γενετική τους εξέλιξη (Hu et al., 2015).

Οι ζωονόσοι είναι νόσοι που μεταδίδονται στον άνθρωπο από τα ζώα, τους ενδιάμεσους ξενιστές τους. Τα ζώα αποτελούν αποθήκες του ιού στη φύση για την διάδοσή του αλλά και την εξέλιξή του μέσω μεταλλάξεων σε νέα στελέχη. Μέχρι τα τέλη του 2019 γνωρίζαμε 6 παθογόνους κορωνοϊούς, οι οποίοι προκαλούσαν ασθένειες ή επιδημίες. Εξ αυτών οι 4 προκαλούν μια ήπια συνήθως νόσο όπως το κοινό κρυολόγημα στον άνθρωπο και είναι γνωστοί ως οι ιοί hCoV-229E, hCoV-HKU1, hCoV-NL63 και hCoV-OC43. ΄Ολοι αυτοί έχουν μικρή σημασία για την δημόσια υγεία (Weston & Frieman, 2020).

Οι άλλοι δύο όμως (SARS-CoV, MERS-CoV) προκαλούν το παγκόσμιο ενδιαφέρον, τόσο για την βαρύτητα της νόσου που προκαλούν, τον ζωονοτικό τους κύκλο, όσο και για την παγκόσμια οικονομία (Huai-Dong et al., 2005, Lau et al., 2005).

Το οξύ αναπνευτικό σύνδρομο που προκλήθηκε το 2002 από τον SARS-CoV, προκάλεσε το παγκόσμιο ενδιαφέρον αφού σε λίγους μήνες αυτός ο ιός των νυχτερίδων πέρασε στον άνθρωπο. Η μεταφορά αυτή έγινε με ενδιάμεσο ξενιστή (Drexler et al., 2014) με το όνομα μοσχογαλή (ένα θηλαστικό που μοιάζει με γάτα ή κουνάβι, ζεί στην Ασία και την Αφρική και θρέφεται με φρούτα και έντομα, και αποτελεί τροφή και κατοικίδιο για τους Ασιάτες). Η μετάδοση από την μοσχογαλή στον άνθρωπο έγινε στην Guangdong της Κίνας. O SARS-CoV απομονώθηκε από την μοσχογαλή Himalayan palm civets (Paguma larvata) και από το raccoon dog (Nyctereutes procyonoides) στην αγορά Shenzhen το 2002–2003. Οι αλληλουχίες τους έδωσαν ομοιότητα 99.8% με τον SARS-CoV από ανθρώπους (Huai-Dong et al., 2005). Ο ιός αυτός μόλυνε 8.000 άτομα με θνησιμότητα 10% περίπου, ενώ το επόμενο έτος 2003 η επιδημία αυτή έσβησε.

To 2012 ένα νέο επιδημικό οξύ αναπνευστικό σύνδρομο από τον MERS-CoV εμφανίστηκε στην Σ. Αραβία. Τα λίγα περιστατικά της νόσου στην Ασία, Ευρώπη και ΗΠΑ συσχετίστηκαν με άτομα που είχαν ταξιδέψει στην Σ. Αραβία. Η δεύτερη επιδημία της νόσου στην Κορέα το 2015 με 185 περιστατικά, πάλι συνδέθηκε με ταξιδιώτη από την Μέση Ανατολή. Η μετάδοση του MERS-CoV από τις νυχτερίδες στον άνθρωπο, σε αυτήν την περίπτωση έγινε μέσω ενός άλλου ενδιάμεσου ξενιστή, της καμήλας. Μελέτες έδειξαν ότι ο MERS-CoV μπορεί να μολύνει και να «πολλαπλασιαστεί» σε κύτταρα από άνθρωπο, άλλα πρωτεύοντα, νυχτερίδες, χοίρους, αίγες, άλογα, καμήλες, κουνέλια κ.α. (Hu et al., 2015). Αξιοσημείωτο είναι ότι αυτή η διαειδική μεταπήδηση του ιού έγινε δεκαετίες πριν την εμφάνιση της νόσου. Ο ιός MERS-CoV ανιχνεύθηκε σε καμήλες από την Σ. Αραβία, το Κατάρ, την Αίγυπτο και έχει ομοιότητα >99%, με τις αλληλουχίες από τον MERS-CoV από τον άνθρωπο. Από φυλογενετικές μελέτες φαίνεται πιθανόν ότι ο πιο κοντινός πρόγονος του ιού μεταπήδησε από τις νυχτερίδες στις καμήλες στην Αφρική 20 χρόνια πριν, όταν μεταφέρθηκαν καμήλες από την Αραβική χερσόνησο. Ο ιός αυτός χαρακτηρίζεται από μικρότερη μεταδοτικότητα από άνθρωπο σε άνθρωπο, ακόμα και από το SARS-CoV, μόλυνε μόλις 2.500 άτομα κυρίως στην Μέση Ανατολή αλλά είχε πολύ υψηλή θνησιμότητα (περίπου 35%), γεγονός που κατατάσσει τον MERS-CoV ως έναν από τους πιο θανατηφόρους ιούς στον κόσμο. Η αντιμετώπιση του έγινε εφικτή χωρίς πολλά μέτρα, λόγω του εντοπισμού του κύριου ενδιάμεσου ξενιστή (της καμήλας). Η ανακάλυψη εμβολίου για τους κορωνοϊούς δεν έγινε ακόμα εφικτή, αλλά υπήρξαν πολλές υποσχόμενες μελέτες για εμβόλιο έναντι του MERS-CoV στις καμήλες.

Έτσι, πριν την εκδήλωση της σημερινής πανδημίας, έχουμε δύο παρόμοιους κορωνοϊούς να προκαλούν σοβαρές ζωονοτικές νόσους, επιδημίες με οξέα αναπνευστικά σύνδρομα και προς το παρόν γνωστούς ενδιάμεσους ξενιστές: δύο θηλαστικά, την μοσχογαλή (Paguma larvata) και την δρομάδα (camel).

φολιδωτός μυρμηγκοφάγος

Στα τέλη του 2019 εμφανίστηκε ο τρίτος κορωνοϊός (SARS-CoV-2), από τις νυχτερίδες πάλι, αλλά με άγνωστο ενδιάμεσο ξενιστή προς το παρόν. Υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι συνδέεται με την δημόσια αγορά θαλασσινών στην Κίνα και μέσω αυτής έγινε η διασπορά του στην Βουχάν αρχικά. Τα ζώα που πωλούνται στις αγορές θαλασσινών στην Κίνα μπορεί να είναι ξενιστές του. Ο μυρμηγκοφάγος (εντομοφάγο θηλαστικό της τάξης Pholidοta) εμφανίστηκε ως ο ενδιάμεσος ξενιστής του νέου ιού SARS-CoV-2, αλλά αυτό μένει να επιβεβαιωθεί.

Η νέα επιδημία είχε προβλεφθεί. Ο Menachery και οι συνεργάτες του, π.χ. από το 2016, με πειράματα γενετικής μηχανικής είχαν προβλέψει ότι κάποιοι κοροναϊοί των νυχτερίδων από την Βουχάν μπορεί να προκαλέσουν νέες επιδημίες και μεγάλες κρίσεις. Εν ολίγοις, η ομάδα του Menachery συνέθεσε έναν πλήρη DNA κλώνο με βάση την αλληλουχία του ιού, προκειμένου να προβλέψει αν ένας SARS τύπου CoV (που ονομάστηκε WIV1-CoV και βρέθηκε σε νυχτερίδες στην Yunnan) είχε την πιθανότητα να προσβάλλει τον άνθρωπο. Ο κλώνος αποδείχτηκε ικανός να δημιουργήσει μολυσματικό ιό για τον άνθρωπο σε καλλιέργειες κυττάρων και in vivo.

Όταν χρησιμοποιήθηκε το γονίδιο spike του WIV1-CoV σε διαγονιδιακά ποντίκια τα οποία είχαν, μετά από γενετική μετατροπή, τη δυνατότητα να εκφράζουν τον υποδοχέα ACE2 όπως τα ανθρώπινα κύτταρα, τα πειράματα έδειξαν ότι ο WIV1-CoV έχει πράγματι μεγάλη πιθανότητα πρόκλησης επιδημιών στον άνθρωπο και  μετάδοσης ανάμεσα σε ανθρώπους. Επιπλέον, μελετήθηκαν τρόποι μετριασμού μιας τέτοιας κρίσης από WIV1-τύπου ιούς.

Πειραματιζόμενη με γενετικά τροποποιημένα πειραματόζωα και εστιάζοντας στην ενζυμική πρωτείνη ACE2 με αφορμή τις πρόσφατες επιδημίες του έμπολα, της γρίππης και του MERS-CoV, η ομάδα Menachery θεωρούσε ότι υποεκτιμάται η κρίση που μπορεί να δημιουργήσει ένας νέος κορωνοϊός. Δεδομένης της αύξησης των ταξιδίων αναψυχής και των άνισων δυνατοτήτων των ιατρικών υποδομών σε διάφορες χώρες, πρότεινε την ανάπτυξη μελετών για την μετρίαση και την αντιμετώπιση αυτών των μελλοντικών κρίσεων.

Ο νέος ιός SARS-CoV-2 ανήκει στην οικογένεια Coronaviridae, φέρει μονόκλωνο RNA (ssRNA) ως γενετικό υλικό και έχει μεγάλη ομοιότητα με τον SARS-CoV, αφού εμφανίζει γενετική ομοιότητα με αυτόν (80% identity). Αλλά ο πιο κοντινός συγγενικός ιός του νέου ιού φαίνεται να είναι ο ιός των νυχτερίδων RaTG13-2013 (96% identity) σύμφωνα με τους Weston & Frieman (2020).

Οι πρώτες μελέτες του SARS-CoV-2 το 2020 προσδιόρισαν ότι ο κυτταρικός υποδοχέας του είναι το ένζυμο ACE2, όπως και του SARS-CoV. Οι μεταλλάξεις στον τομέα δέσμευσης υποδοχέα (receptor-binding domain, RBD) είναι συχνές στους ιούς αυτούς και φαίνεται ότι ο SARS-CoV-2 φέρει RBD με υψηλή συγγένεια με το ένζυμο ACE2 ανθρώπων, γάτας, κουναβιού και άλλων ειδών με υψηλή ομολογία υποδοχέα (Andersen et al, 2020). Τις τελευταίες μέρες πιστοποιήθηκε η μόλυνση από αυτόν τον ιό, σε γάτες και μια τίγρη, ζώα της ίδιας οικογενείας των Αιλουριδών. Στο παρελθόν πολλοί ερευνητές είχαν επισημάνει ότι δεν έχει μελετηθεί ικανοποιητικά το ιϊκό φορτίο σε πολλά είδη νυχτερίδων αλλά και θηλαστικών (χοίροι, άλογα, ερίφια, σκατζόχοιροι, κουνάβια, κατοικίδια και οικόσιτα ζώα, κ.α.) και άλλων ειδών που είναι ενδιάμεσοι ξενιστές των κορωνοϊών παρότι ο κίνδυνος μιας νέας επιδημίας ήταν πιθανός.

Όταν χρησιμοποιήθηκε το γονίδιο spike του WIV1-CoV σε διαγονιδιακά ποντίκια τα οποία είχαν, μετά από γενετική μετατροπή, τη δυνατότητα να εκφράζουν τον υποδοχέα ACE2 όπως τα ανθρώπινα κύτταρα, τα πειράματα έδειξαν ότι ο WIV1-CoV έχει πράγματι μεγάλη πιθανότητα εμφάνισης επιδημιών στον άνθρωπο και την μετάδοση ανάμεσα σε ανθρώπους.

Το 2019 μια μεταπήδηση του ιού SADS-CoV από τις νυχτερίδες στους χοίρους παρατηρήθηκε επίσης (Gui et al, 2019). Ο Corman και οι συνεργάτες του το 2014, γνωρίζοντας ότι οι ιοί συνεξελίσσονται στους ξενιστές τους, μελέτησαν τα κόπρανα των σκατζόχοιρων στην Γερμανία που ανήκουν στην πιο κοντινή τάξη των νυχτερίδων, τα Eulipotyphla, και βρήκαν ότι σε ποσοστά άνω 60% οι σκατζόχοιροι της Ευρώπης, οι Erinaceus europaeus, ήταν μολυσμένοι με έναν κορωνοϊό πολύ όμοιο με τον MERS CoV.

Η βιολογική έρευνα λοιπόν, αν και περιορισμένη πριν το 2019, έδειξε τόσο την μεγάλη πιθανότητα μεταλλαγής και δημιουργίας ενός πιο επικίνδυνου ιού, αλλά και την ελλιπή γνώση της διαειδικής και ενδοειδικής μετάδοσης των κορωνοϊών σε διαφορετικά είδη, είτε αυτά είναι οικόσιτα, είτε είναι εδώδιμα, είτε ζουν στη φύση. Εκτός από τον MERS-CoV κανένας άλλος ιός δεν ιχνηλατήθηκε ολοκληρωμένα ως προς τον κύριο ξενιστή του και αυτό δημιουργεί μεγάλες αβεβαιότητες ως προς τον έλεγχο της νόσου που προκαλεί.

Η εξελισσόμενη με υψηλούς ρυθμούς πανδημία γεννά νέα επιστημονικά ερωτήματα και διαμορφώνει νέα πεδία έρευνας. Επέφερε σε παγκόσμιο επίπεδο, μέτρα περιορισμού της ελευθερίας των πολιτών πρωτοφανή ιδίως για τη Δύση, με μικρή προς το παρόν αποτελεσματικότητα. Τα μέτρα περιορισμού και κοινωνικής απομόνωσης είναι μέτρα αντιμετώπισης επιδημιών και σε περασμένους αιώνες στη χώρα (*1).

Στην Ελλάδα δεν έγιναν ιολογικές μελέτες για τους κορωνοϊούς ούτε μελέτες εντοπισμού τους στην πανίδα, έτσι ώστε να ιχνηλατηθεί ο αναμενόμενος κίνδυνος μιας επιδημίας, πέραν του εντοπισμού ανθρώπων (των κρουσμάτων) που γίνεται μεσούσης της πανδημίας, έτσι ώστε να υπάρχουν δεδομένα για τον ολοκληρωμένο έλεγχο της διασποράς του και δεδομένα για την περιοδική ή μη επανεμφάνιση του. Μια οικολογική προσέγγιση θα μπορούσε να δώσει πληροφορίες χρήσιμες για μια τέτοια πρόβλεψη.

Το κεντρικό ερώτημα λοιπόν, του προσδιορισμού των ενδιάμεσων ξενιστών σε όλες τις φονικές πανδημίες ζωονοτικών παθογόνων, είναι το κρίσιμο ερώτημα και σε αυτήν την πανδημία. Οι ξενιστές είναι οι αποθήκες του ιού που παραμένουν στη φύση, διασπείρονται και μεταλλάσσονται. Αυτό το γεγονός είναι και ο λόγος που οι ζωονόσοι δεν εξαλείφονται, όσα κι αν γνωρίζουμε για την μορφή και την βιολογία τους ή ακόμα για τα φάρμακα ή τα εμβόλια. Οι επιδημίες μετριάζονται, ελέγχονται αλλά δεν εξαλείφονται εφόσον οι αποθήκες των παθογόνων ιών ή μικροβίων στη φύση διαιωνίζονται μέσω των ζώων όπου και μεταλλάσσονται δημιουργώντας νέα πιο μολυσματικά ή θανατηφόρα στελέχη. Ο MERS-CoV αντιμετωπίστηκε ακριβώς, επειδή προσδιορίστηκε εύκολα ο ενδιάμεσος ξενιστής του. Ένα εμβόλιο σε ζώα είναι πάντα πιο εύκολο και ακίνδυνο να εφαρμοστεί, ενώ περιορίζει δραστικά την εξάπλωση του ιού ή την μηδενίζει πρακτικά. Tα μέτρα απομόνωσης και περιορισμού των λαών, που εφαρμόζονται για αιώνες στις πανδημίες, μετριάζουν το πρόβλημα χωρίς να εξαλείφουν το αίτιο.

Η αντιμετώπιση λοιπόν των ζωονόσων και ιδιαίτερα των ζωονοτικών ιών με μια πιο ολοκληρωμένη οικοσυστημική προσέγγιση, με την μελέτη δηλαδή, όλων των πιθανών ειδών που παίζουν τον ρόλο ξενιστή, είναι επιβεβλημένη και για την έγκαιρη πρόγνωση νέων επιδημιών και για τον έλεγχό τους. Οι κορωνοϊοί δεν αντιμετωπίζονται χωρίς την μελέτη της βιογεωγραφίας και του πλέγματος παθογόνου και ξενιστή/ξενιστών. Οι γνωστοί κορωνοϊοί προσβάλλουν πολλά όργανα και μπορεί να προκαλέσουν πολυοργανική ανεπάρκεια, τόσο σε ζώα όσο και στον άνθρωπο. Επειδή προσβάλλουν το πεπτικό σύστημα, απεκκρίνονται στο περιβάλλον με τα κόπρανα, γεγονός που βοηθά μεν στην ιχνηλάτηση των άγριων ζώων, αλλά δυστυχώς διασπείρει με τα μικροσταγονίδια και τα λύματα τον ιό στο περιβάλλον, τα επιφανειακά νερά, το έδαφος αλλά και τον αέρα. Στις περιοχές που η πανδημία έχει δραματικές διαστάσεις, είναι πιθανή η μόλυνση του περιβάλλοντος από τα λύματα. Ιδίως όπου τα λύματα χύνονται σε ρέματα ή στη θάλασσα, δεδομένης της αντοχής του ιού στο περιβάλλον αλλά και την έλλειψη γνώσης όλων των δυνητικά ενδιάμεσων ξενιστών του. Πρέπει να σχεδιαστούν προγράμματα εντοπισμού και παρακολούθησης των ιών στον αέρα

α) μέσω των βιοαερολυμάτων στις πόλεις και κοντά σε βιολογικούς καθαρισμούς,

β) στα θαλασσινά και επιφανειακά νερά λόγω της μεγάλης σχετικά αντοχής του ιού στο περιβάλλον.

Επίσης προγράμματα βασικής έρευνας όπως π.χ. η παρακολούθηση της βιοποικιλότητας και της δυναμικής πληθυσμών όλων των δυνητικά ξενιστών των κορωνοϊών σε περιοχές κρίσιμες όπως οι περιαστικές. Επίσης προγράμματα σε βιότοπους μικρών θηλαστικών και νυχτερίδων κ.α. είναι απαραίτητο να γίνουν έρευνες για να ελεγχθεί και να αντιμετωπιστεί η σημερινή αλλά και προληφθούν οι επόμενες κρίσεις. Η γνώση της πανίδας και της χλωρίδας της χώρας είναι ελλιπής και αποσπασματική, παρότι είναι μια γνώση πολύτιμη για την δημόσια υγεία, την οικονομία και την επιστήμη. Σε αυτήν την προσπάθεια η επιστήμη των πολιτών και η σύγχρονη τεχνολογία μπορούν να βοηθήσουν πολύ και η πανδημία αυτή μπορεί να επιταχύνει τέτοιες προσεγγίσεις. 

(*1) Όπως της πανώλης το 1828, όταν ο Καποδίστριας έκλεισε τις εκκλησίες και επέβαλε κατ΄οίκον περιορισμό και αυστηρό αποκλεισμό της Ύδρας και των Σπετσών.

Ο Ε. Λυκούδης περιγράφει παρόμοια μέτρα για τη χολέρα επί Όθωνα. Η νόσος ήρθε το 1854 με τον γαλλικό στρατό της Κριμαίας που είχε καταφθάσει στον Πειραιά μέσω οπλιταγωγών πλοίων ως στρατός Κατοχής και διαδόθηκε επειδή οι Γάλλοι απέκρυπταν την νόσο.

Βιβλιογραφία

Huai-Dong Song, Chang-Chun Tu, Guo-Wei Zhang, Sheng-Yue Wang, Kui Zheng, Lian-Cheng Lei, Qiu-Xia Chen,… and Guo-Ping Zhao. (2005) Cross-host evolution of severe acute respiratory syndrome coronavirus in palm civet and human. PNAS 102 (7) 2430-2435; https://doi.org/10.1073/pnas.0409608102

Susanna K. P. Lau, Patrick C., Kenneth S. M. Li, Yi Huang… and Kwok-Yung Yuen, (2005) Severe acute respiratory syndrome coronavirus-like virus in Chinese horseshoe bats. PNAS vol. 102 no. 39 , 14040–14045

Meriadeg Ar Gouilh, Sébastien J. Puechmaille, Jean-Paul Gonzalez , Emma Teeling , Pattamaporn Kittayapong , Jean-Claude Manuguerra. (2011) SARS-Coronavirus ancestor’s foot-prints in South-East Asian bat colonies and the refuge theory. Infection, Genetics and Evolution 11, 1690–1702

Jan Felix Drexler, Victor Max Corman, Christian Drosten (2014) Ecology, evolution and classification of bat coronaviruses in the aftermath of SARS. Antiviral Research 101, 45–56

Ben Hu, Xingyi Ge, Lin-Fa Wang and Zhengli Shi. (2015) Bat origin of human coronaviruses, Virology Journal 12:221

Vineet D. Menachery, Boyd L. Yount Jr., Amy C. Sims, Kari Debbink,, Sudhakar S. Agnihothram, …, and Ralph S. Baric, (2016) SARS-like WIV1-CoV poised for human emergence. PNAS,vol. 113. 11,3048–3053, www.pnas.org/cgi/doi/10.1073/pnas.1517719113

Jie Cui , Fang Li & Zheng- Li Shi (2019) Origin and evolution of pathogenic coronaviruses. Nature Reviews Microbiology  vol 17.181

WestonS, Frieman MB. (2020) COVID19: knowns, unknowns and questions. mSphere5 :e00203-20. https://doi.org/10.1128/ mSphere.00203-20.

Πρώτη δημοσίευση στον Ερανιστή