του Κ. Σηλ, από το Άρδην τ. 53, Απρίλιος-Μάιος 2005
είναι αρκετά ειρωνικό: μόλις μια δεκαετία αφότου η ιδέα των Ηνωμένων Πολιτειών ως μια αυτοκρατορική δύναμη έγινε αποδεκτή τόσο από την αριστερά όσο και από τη δεξιά, και οι άνθρωποι μπορούσαν να μιλούν ανοιχτά για αυτήν, η τελευταία δείχνει πολλαπλά σημάδια που υποδηλώνουν την αδυναμία της να συνεχίσει.
Οι νέο-συντηρητικοί που κατέχουν την εξουσία στην Ουάσιγκτον, αυτοί που αρέσκονται να μιλούν για την Αμερική ως τη μοναδική υπερδύναμη που έμεινε στον πλανήτη έπειτα από τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, θα αρνηθούν φυσικά να παραδεχθούν την πιθανότητα της κατάρρευσης, όπως ακριβώς αγνοούν και την πραγματικότητα του αυτοκρατορικού πολέμου στο Ιράκ. Παρόλα αυτά, σκέφτομαι ότι επιβάλλεται σε μας να εξετάσουμε σοβαρά τους τρόπους με τους οποίους το αμερικανικό σύστημα κινδυνεύει τόσο ώστε να απειλείται με κατάρρευση η παγκόσμια αυτοκρατορία του και με ριζική αλλοίωση το ίδιο το έθνος στο εσωτερικό μέτωπο.
Στο τέλος, όλες οι αυτοκρατορίες καταρρέουν: οι Ακκάδιοι, οι Σουμέριοι, η Βαβυλώνα, η Νινευή, η Ασσυρία, η Περσία, η Μακεδονία, η Καρχηδόνα, η Ρώμη, το Μαλί, η Σoνγκάη, η Τοκουγκάουα, οι Γκούπτα, οι Χμερ, οι Αψβούργοι, οι Ίνκας, οι Αζτέκοι, οι Ισπανοί, οι Ολλανδοί, οι Οθωμανοί, η Αυστρία, η Γαλλία, η Μεγάλη Βρετανία, η Σοβιετική Ένωση, οποιαδήποτε αυτοκρατορία, εν τέλει, καταρρέει έπειτα από μερικούς αιώνες. Οι λόγοι της κατάρρευσης δεν είναι τόσο πολύπλοκοι. Η αυτοκρατορία είναι ένα είδος πολιτικού συστήματος που αναπόφευκτα κάνει τα ίδια λάθη απλά από τη φύση της αυτοκρατορικής δομής του και αποτυγχάνει λόγω του μεγέθους του, της πολυπλοκότητάς του, της τεράστιας εδαφικής του επικράτειας, της ετερογένειάς του, της κυριαρχίας του, της ιεραρχίας και των ανισοτήτων.
Στη δική μου ανάγνωση της ιστορίας των αυτοκρατοριών, έχω καταλήξει σε τέσσερις βασικούς λόγους οι οποίοι σχεδόν πάντοτε εξηγούν την κατάρρευσή τους. (Το νέο βιβλίο του Jared Diamond, H Κατάρρευση, περιλαμβάνει επίσης μια λίστα με τα διαχρονικά αίτια της κοινωνικής κατάρρευσης, η οποία ξεφεύγει εν μέρει από τη δική μου, διότι αναφέρεται σε συστήματα που διαφέρουν από τις αυτοκρατορίες). Επιτρέψτε μου να εκθέσω τους λόγους αυτούς, σε σχέση με την παρούσα αμερικανική αυτοκρατορία.
Πρώτον, η περιβαλλοντική υποβάθμιση. Οι αυτοκρατορίες πάντοτε τελειώνουν καταστρέφοντας τα εδάφη και τις πηγές από τις οποίες εξαρτούν την επιβίωσή τους, κυρίως γιατί χτίζουν, καλλιεργούν και επεκτείνονται δίχως όρια. Η δική μας αυτοκρατορία δεν μπορεί να αποτελέσει εξαίρεση, ακόμα και εάν θα πρέπει να βιώσουμε τη μεγαλύτερη επέμβαση στη φύση που έχει πραγματοποιηθεί ποτέ. Η Επιστήμη επιβεβαιώνει ότι οι σημαντικοί οικολογικοί δείκτες βρίσκονται, εδώ και πάρα πολλές δεκαετίες, σε παρακμή: διάβρωση των καλλιεργήσιμων εδαφών και των παραλίων, υπεραλίευση, αποψίλωση των δασών, εξάντληση των αποθεμάτων νερού και πτώση των υδροφόρων οριζόντων, μόλυνση του νερού, του εδάφους, του αέρα και των τροφίμων, εδαφική εξαλάτωση, υπερπληθυσμός, υπερκατανάλωση, εξάντληση των απο-θεμάτων πετρελαίου και του ορυκτού πλούτου, ανάπτυξη νέων ασθενειών και ενί-σχυση των παλαιοτέρων, ακραίες κλιματολογικές αλλαγές, λιώσιμο των πάγων και άνοδος της στάθμης της θάλασσας, εξάλειψη ειδών και κατάχρηση από τον άνθρωπο της φωτοσυνθετικής ικανότητας της γης. Όπως και ο βιολόγος του Χάρβαρντ, Ε.Ο Wilson, υποστήριξε, έπειτα από εκτεταμένη μελέτη του αντίκτυπου της ανθρώπινης δραστηριότητας πάνω στη γη, το «οικολογικό ίχνος του ανθρώπου είναι ήδη πολύ μεγάλο για να το αντέξει ο πλανήτης –και μεγαλώνει ολοένα και περισσότερο». Μια περυσινή έρευνα του υπουργείου Εθνικής Άμυνας προέβλεπε την «απότομη αλλαγή κλίματος», η οποία πιθανώς να εμφανιστεί μέσα σε μια δεκαετία και να οδηγήσει σε «καταστροφικές» ελλείψεις στα αποθέματα νερού και ενέργειας, σε επιδημικές «συγκρούσεις και αντιπαραθέσεις», που θα μπορούσαν να καθορίσουν «τις τύχες της ανθρώπινης ζωής», και μια σημαντική εξασθένιση «της δυνατότητας του πλανήτη να θρέψει τον πληθυσμό που ζει πάνω σ’ αυτόν». Αυτές οι εξελίξεις σηματοδοτούν σίγουρα το τέλος της αυτοκρατορίας, και ίσως το τέλος του ίδιου του πολιτισμού.
Δεύτερον, η οικονομική κατάρρευση. Οι αυτοκρατορίες πάντοτε εξαρτώνται από την υπερεκμετάλλευση των πόρων που προέρχονται συνήθως από απομακρυσμένες από το κέντρο αποικίες και, εν τέλει, παρακμάζουν όταν αυτοί εξαντλούνται ή γίνονται πάρα πολύ δαπανηροί για να είναι προσβάσιμοι σε όλους πέρα από τις ελίτ. Σε αυτό το σημείο βρισκόμαστε σήμερα σε σχέση με το πετρέλαιο. Η παραγωγή του ενδέχεται να φτάσει στο μεγαλύτερο δυνατό ύψος σε περίπου ένα με δυο χρόνια, ενώ η οικονομία μας στηρίζεται σ’ ένα εύθραυστο σύστημα στο οποίο όλος ο κόσμος παράγει για να καταναλώνουμε εμείς (η μεταποίηση αντιπροσωπεύει μόνο το 13% του αμερικάνικου Α.Ε.Π.). Αυτή τη στιγμή, διαχειριζόμαστε ένα εμπορικό έλλειμμα της τάξεως των 630 δισεκατομμυρίων δολαρίων. Το έλλειμμα αυτό έχει αυξηθεί κατά 500 δισεκατομμύρια από το 1993 και κατά 180 από τότε που ο Μπους ανέλαβε την εξουσία, το 2001. Προκειμένου να πληρώσουμε γι’ αυτό, απορροφούμε από την παγκόσμια αγορά πόρους της τάξης του 1 τρισεκατομμυρίου την ημέρα ενώ, πριν από ένα χρόνο, το ποσό αυτό κυμαινόταν στο ήμισυ. Αυτό το είδος της υπέρβασης δεν μπορεί να είναι βιώσιμο, ιδιαίτερα εάν αναλογιστούμε ότι μια άλλη παγκόσμια αυτοκρατορία, η Κίνα, στηρίζει ουσιαστικά τις Η.Π.Α. με το να δανείζει περίπου 83 δισεκατομμύρια δολάρια τον χρόνο στην αμερικανική Κεντρική Τράπεζα.
Αν προσθέσουμε σ’ αυτό και το ομοσπονδιακό δημοσιονομικό έλλειμμα των 500 δισεκατομμυρίων, που αποτελεί απλά ένα μέρος του συνολικού εθνικού χρέους των 7,4 δισεκατομμυρίων δολαρίων, αλλά και τη μόνιμη ετήσια αιμορραγία των 530 δισεκατομμυρίων δολαρίων για τις στρατιωτικές δαπάνες (το αληθινό μέγεθος των οποίων δεν θα μάθουμε ποτέ, εξαιτίας της ύπαρξης των μυστικών κονδυλίων), θα καταλάβουμε γιατί το δολάριο έχει υποτιμηθεί κατά 30% σε σχέση με το ευρώ, από το 2001, και έχει χάσει παντού την αξιοπιστία του. Μέσα στα επόμενα χρόνια, προβλέπω ότι το δολάριο θα είναι τόσο αποδυναμωμένο ώστε τα πετρελαιοπαραγωγά κράτη θα το εγκαταλείψουν προτιμώντας το ευρώ και η Κίνα θα αφήσει το γουάν να ανατιμηθεί, καθιστώντας τις Η.Π.Α. ανίκανες να ελέγξουν την οικονομική ζωή εντός των συνόρων τους και πολλώ μάλλον έξω από αυτά.
Τρίτον, η στρατιωτική υπερεπέκταση. Οι αυτοκρατορίες, επειδή είναι από τη φύση τους αποικιοκρατικές, αναγκάζονται πάντοτε να διευρύνουν διαρκώς τη στρατιωτική τους δράση εναντίον των απρόθυμων αποικιών, μέχρι ο ανεφοδιασμός να γίνει αδύνατος, οι επικοινωνίες να καταρρεύσουν, το στράτευμα να καταστεί αναξιόπιστο και οι περιφέρειες να παραδοθούν σε μια επαναστατική αναταραχή. Η αμερικανική αυτοκρατορία, η οποία ολοκλήρωσε την παγκόσμια εξάπλωσή της πολύ πριν την άνοδο του Μπους του Β’ στην εξουσία, διαθέτει τώρα επισήμως περίπου 446.000 ενεργά στρατεύματα σε περισσότερες από 725 αναγνωρίσιμες βάσεις, σε τουλάχιστον 38 χώρες του πλανήτη, συν μια επίσημη «στρατιωτική παρουσία» σε τουλάχιστον 153 χώρες οι οποίες βρίσκονται σε όλες τις ηπείρους πλην της Ανταρκτικής, αλλά και σχεδόν μια δωδεκάδα στόλους που πλέουν πάνοπλοι σε όλους τους ωκεανούς. Για να μιλήσουμε για την υπερεπέκταση: οι Η.Π.Α. αντιπροσωπεύουν λιγότερο από το 5% του παγκόσμιου πληθυσμού. Και τώρα ο Μπους έχει κηρύξει την έναρξη του «πολέμου ενάντια στην τρομοκρατία», αντί του πιο ρεαλιστικού πολέμου ενάντια στην Αλ Κάιντα, οι ανάγκες του οποίου απαιτούν την εξάπλωση των στρατευμάτων και των πρακτόρων μας σε όλο τον κόσμο –σε τέτοια έκταση δηλαδή που δεν μπορούν να ελεγχθούν αποτελεσματικά.
Μέχρι στιγμής το στρατιωτικό δίκτυο δεν έχει, βέβαια, καταρρεύσει αλλά, όπως αποδεικνύει η περίπτωση του Ιράκ, δοκιμάζεται σοβαρά και είναι ανήμπορο να συγκροτήσει έναν κατοχικό μηχανισμό που να αναλάβει τη διοίκηση της περιοχής και να προστατέψει τους απαραίτητους σε μας πόρους. Και, καθώς ο αντιαμερικανισμός συνεχίζει να εξαπλώνεται σε όλες τις μουσουλμανικές χώρες, στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης και της Ασίας, και καθώς, επίσης, ολοένα και περισσότερες χώρες αρνούνται να αποδεχθούν τις «δομικές μεταρρυθμίσεις» που απαιτεί η καθοδηγούμενη από το δικό μας ΔΝΤ παγκοσμιοποίηση, είναι πολύ πιθανόν η περιφέρεια της αυτοκρατορίας μας να αρχίσει να αμφισβητεί την κυριαρχία μας, ακόμα και στρατιωτικά αν χρειαστεί. Και όχι μόνο δεν έχουμε τη δυνατότητα να ανταποκριθούμε στις απαιτήσεις δυο πολεμικών μετώπων, όπως ήλπιζε το Πεντάγωνο, αλλά αποδεικνύεται σήμερα ότι δεν μπορούμε να αντεπεξέλθουμε ούτε στις ανάγκες ενός.
Τέλος, οι εσωτερικές διαφωνίες και η αναταραχή. Οι παραδοσιακές αυτοκρατορίες συνήθως καταρρέουν τόσο από εξωτερικές πιέσεις όσο και υπό το βάρος των αντιθέσεων στο εσωτερικό τους. Μέχρι σήμερα, το επίπεδο της δυσαρέσκειας στο εσωτερικό των Ηνωμένων Πολιτειών δεν έχει φτάσει ακόμα σε επίπεδο εξέγερσης ή απόσχισης. Και αυτό οφείλεται τόσο στην καταστολή της αντιπολίτευσης όσο και στην πολιτική κλιμάκωσης του φόβου στο όνομα της «ασφάλειας της πατρίδος», αλλά και στη σύγχρονη εκδοχής της πολιτικής «άρτος και θεάματα» που περιλαμβάνει έναν μοναδικό συνδυασμό διασκεδάσεων, αθλητικών και άλλων τηλεοπτικών θεαμάτων, εικονικού σεξ, κατανάλωσης, ναρκωτικών, φαρμάκων και θρησκοληψίας που αποχαυνώνει αποτελεσματικά τις μάζες. Αλλά οι πρακτικές της κυβέρνησης του Μπους του Β’ αποκαλύπτουν ότι φοβάται τόσο πολύ τη δημόσια έκφραση της αντιπολίτευσης ώστε είναι διατεθειμένος να αγνοήσει τις περιβαλλοντικές οργανώσεις, τις οργανώσεις για τα πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα και τις υπόλοιπες προοδευτικές ομάδες, να δωροδοκήσει τους αρθρογράφους για να προωθήσουν την προπαγάνδα του, να ενισχύσει την καταστολή και την παραβίαση του απορρήτου των προσωπικών δεδομένων, να εκμεταλλευτεί την κομματική του υπεροχή και να χρησιμοποιήσει παρασκηνιακές τακτικές για να υπονομεύσει την αντιπολίτευση στο Κογκρέσο, να χρησιμοποιήσει κατά κόρον το ψεύδος και την εξαπάτηση για να επιβάλει τις κυβερνητικές επιλογές, να παραβιάσει τις διεθνείς συνθήκες και το διεθνές δίκαιο για να πετύχει βραχυπρόθεσμα οφέλη και να επικαλείται, τέλος, τη θρησκεία ως άλλοθι για να δικαιολογήσει την πολιτική του.
Είναι πολύ δύσκολο να πιστέψει κανείς ότι η μεγάλη μάζα της αμερικανικής κοινής γνώμης θα κινητοποιηθεί για να προκαλέσει την αυτοκρατορία στο εσωτερικό της αν οι συνθήκες δεν χειροτερέψουν δραματικά. Εξ άλλου, πρόκειται για ένα λαό που –όπως έδειξε μια δημοσκόπηση της εταιρείας Gallup- κατά 61%, πιστεύει ότι «η θρησκεία μπορεί να απαντήσει στα περισσότερα από τα καθημερινά προβλήματα» ενώ, ταυτόχρονα, το 59% πιστεύει –σύμφωνα με μία δημοσκόπηση των Time/CNN– στην επικείμενη αποκάλυψη που προβλέπεται στην Αποκάλυψη του Ιωάννη και ερμηνεύει κάθε καταστροφή ως αποτέλεσμα της θείας βούλησης. Κι όμως, είναι δύσκολο να πιστέψει κανείς ότι ένα έθνος τόσο διεφθαρμένο όπως είναι το αμερικάνικο –σε όλους τους βασικούς θεσμούς, τα κόμματα, τις ακαδημίες, τις εταιρίες κ.λ.π.– που βασίζεται σ’ ένα κοινωνικό και οικονομικό σύστημα τέτοιων τρομακτικών ανισοτήτων, ότι θα συνεχίσει να επιβιώνει με τους ίδιους όρους. Ο εντεινόμενος προβληματισμός γύρω από αποσχιστικές τάσεις μετά τις τελευταίες εκλογές, μερικές από τις οποίες ήταν ιδιαίτερα σοβαρές και οδήγησαν σε δημιουργία οργανώσεων στις περισσότερες από τις περιοχές όπου κυριάρχησε ο Μπους, δείχνει ότι, τουλάχιστον μια μειοψηφία είναι αποφασισμένη να πραγματοποιήσει δραστικά βήματα για την «αλλαγή ή την κατάργηση» ενός καθεστώτος με το οποίο βρίσκεται σε ριζική διαφωνία.
Αυτές οι τέσσερις διαδικασίες μέσω των οποίων όλες οι αυτοκρατορίες εν τέλει παρακμάζουν, θεωρώ ότι έχουν ενεργοποιηθεί, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, και στην παρούσα αυτοκρατορία. Και πιστεύω ότι ένας συνδυασμός μερικών ή όλων αυτών των παραγόντων θα προκαλέσει την κατάρρευσή της μέσα στα επόμενα 15 χρόνια περίπου.
Ο Jared Diamond, στο τελευταίο του βιβλίο όπου αναλύει τις διαδικασίες μέσα από τις οποίες οι κοινωνίες καταρρέουν, θεωρεί ότι η αμερικανική κοινωνία, ή ο βιομηχανικός πολιτισμός συνολικά, από τη στιγμή που αποκτά συνείδηση των κινδύνων που αντιμετωπίζει, μπορεί να διδαχτεί από τις αποτυχίες του και να αποφύγει τη μοίρα του. Αλλά αυτό δεν θα συμβεί ποτέ, για έναν λόγο που και ο ίδιος ο Diamond κατανοεί.
Όπως ο ίδιος λέει, στην ανάλυσή του για την καταδικασμένη κοινωνία των Νορβηγών στην Γροιλανδία που κατέρρευσε στις αρχές του 15ου αιώνα: «Οι αξίες στις οποίες προσκολλώνται οι άνθρωποι όλο και πιο επίμονα, κάτω από τις πιο ακατάλληλες συνθήκες, είναι εκείνες οι αξίες που άλλοτε αποτέλεσαν την πηγή των μεγάλων τους θριάμβων». Εάν είναι όντως έτσι, μπορούμε να προσδιορίσουμε εκείνες τις αξίες της αμερικανικής κοινωνίας οι οποίες ευθύνονται για τους μεγαλύτερους θριάμβους της και στις οποίες θα προσκολληθούμε ανεξάρτητα από την αποτελεσματικότητά τους. Αυτές είναι, σ’ ένα αντιφατικό μείγμα, η κεφαλαιοκρατία, ο ατομικισμός, ο εθνικισμός, η λατρεία της τεχνολογίας και ο ανθρωποκεντρισμός. Δυστυχώς, δεν υπάρχει καμία πιθανότητα να απαγκιστρωθούμε από αυτές τις αρχές, όσο σοβαρός και προφανής και αν είναι ο κίνδυνος.
Ως εκ τούτου, δεν υπάρχει καμιά πιθανότητα να αποφύγουμε την κατάρρευση της αυτοκρατορίας.
*Tο κείμενο δημοσιεύτηκε στο αμερικανικό
πολιτικό περιοδικό Counter Punch.
