Μερικές σκέψεις για την αυτοκρατορία

803

του Γ. Ρακκά, από το Άρδην τ. 43, Ιούλιος 2003

Η Αυ­το­κρα­το­ρί­α των Νέ­γκρι-Χαρ­τ α­πο­τε­λεί μια φι­λό­δο­ξη προ­σπά­θεια για μια νέ­α α­νά­λυ­ση πά­νω στην πα­γκο­σμιο­ποί­η­ση και συ­νά­μα μια α­πό­πει­ρα για την ε­πε­ξερ­γα­σί­α ε­νός νέ­ου προ­γράμ­μα­τος α­πε­λευ­θέ­ρω­σης. Εί­ναι σα­φές ό­τι πα­τά­ει ε­πά­νω στα βή­μα­τα του Μαρ­ξ και φι­λο­δο­ξεί να α­πο­τε­λέ­σει έ­να «νέ­ο κομ­μου­νι­στι­κό μα­νι­φέ­στο» που σκο­πεύ­ει να θω­ρα­κί­σει τους ση­με­ρι­νούς α­γώ­νες για χει­ρα­φέ­τη­ση με μια ι­σχυ­ρή, μά­χι­μη πο­λι­τι­κή θε­ω­ρί­α.

Σί­γου­ρα, δώ­δε­κα χρό­νια με­τά την κα­τάρ­ρευ­ση του υ­παρ­κτού σο­σια­λι­σμού και την δια­κή­ρυ­ξη του «τέ­λους των ο­ρα­μά­των, των ι­δε­ο­λο­γιών και των με­γά­λων συλ­λο­γι­κών προσ­δο­κιών», οι σύγ­χρο­νοι α­γώ­νες των λα­ών χρειά­ζο­νται έ­ναν νέ­ο ο­δη­γό ώ­στε να μπο­ρούν να α­να­λύ­σουν με σα­φή­νεια την πραγ­μα­τι­κό­τη­τα που τους πε­ρι­βάλ­λει. Χρειά­ζο­νται α­κό­μα και μια νέ­α α­φή­γη­ση, έ­να σύ­νο­λο α­πό α­ξί­ες που θα πλαι­σιώ­σουν τον σκο­πό τους για του δώ­σουν τη θε­τι­κή υ­φή μιας νέ­ας πρό­τα­σης ε­νά­ντια στην υ­φι­στά­με­νη τά­ξη πραγ­μά­των. Οι Νέ­γκρι και Χαρ­τ, μέ­σα σ’ έ­να βι­βλί­ο ε­ξα­κο­σί­ων –πε­ρί­που– σε­λί­δων φι­λο­δο­ξούν να προ­σφέ­ρουν και τα δυο. Πα­ρό­λα αυ­τά, οι τε­λευ­ταί­ες ε­ξε­λί­ξεις μοιά­ζουν να τους δια­ψεύ­δουν στις βα­σι­κό­τε­ρες ε­πι­ση­μάν­σεις και προσ­δο­κί­ες τους, και εί­ναι αυ­τή η ε­ξέ­λι­ξη που κρί­νει μέ­χρι τώ­ρα την α­πο­τε­λε­σμα­τι­κό­τη­τα της προ­σπά­θειάς τους.

Η Αυ­το­κρα­το­ρί­α
Η βα­σι­κή ι­δέ­α που δια­περ­νά το έρ­γο τους, α­πο­κα­λύ­πτε­ται κιό­λας α­πό τον τί­τλο του. Οι Νέ­γκρι-Χαρ­τ πραγ­μα­τεύ­ο­νται τη γέν­νη­ση ε­νός ο­μοιο­γε­νούς πα­γκό­σμιου πο­λι­τι­κού, κοι­νω­νι­κού και οι­κο­νο­μι­κού συ­στή­μα­τος, μιας αυ­το­κρα­το­ρί­ας. Ο πλα­νή­της ε­νο­ποιεί­ται κά­τω α­πό έ­να συ­γκε­κρι­μέ­νο κα­θε­στώς, το ο­ποί­ο συν­δέ­ει ό­λα τα ε­πι­μέ­ρους πε­ρι­φε­ρεια­κά, ε­θνι­κά και το­πι­κά σύ­νο­λα ο­μο­γε­νο­ποιώ­ντας τις πο­λι­τι­κές, κοι­νω­νι­κές και οι­κο­νο­μι­κές τους συν­θή­κες. Η ο­λο­κλή­ρω­ση αυ­τής της δια­δι­κα­σί­ας κα­τα­λή­γει σε έ­να ε­νιαί­ο, πλα­νη­τι­κό ό­λο που δεν γνω­ρί­ζει κα­νέ­να σύ­νο­ρο και κα­νέ­ναν πε­ριο­ρι­σμό. Στην αυ­το­κρα­το­ρί­α δεν υ­πάρ­χει «έ­ξω» και κα­τά συ­νέ­πεια δεν υ­πάρ­χει και «μέ­σα»: Πρό­κει­ται για έ­να πε­ριε­κτι­κό, α­νοι­χτό σύ­στη­μα που εν­σω­μα­τώ­νει ό,τι έ­χει πλα­νη­τι­κή υ­πό­στα­ση.

Το πε­ριε­χό­με­νο αυ­τού του νέ­ου συ­στή­μα­τος ο­ρί­ζε­ται α­πό μια σει­ρά στα­θε­ρές. Τη λάμ­ψη της «νέ­ας οι­κο­νο­μί­ας», που α­να­δει­κνύ­ει τα προ­ϊ­ό­ντα της ως προ­άγ­γε­λλους ε­νός νέ­ου, τε­χνη­τού κό­σμου ό­που η τε­χνο­λο­γί­α λει­τουρ­γεί ως προ­έ­κτα­ση της αν­θρώ­πι­νης βού­λη­σης ε­πι­τυγ­χά­νο­ντας την α­πε­ριό­ρι­στη α­το­μι­κή ε­λευ­θε­ρί­α, την πραγ­μά­τω­ση του πιο ύ­ψι­στου νε­ω­τε­ρι­κού ι­δα­νι­κού. Την πρω­το­κα­θε­δρί­α των χρη­μα­το­πι­στω­τι­κών δρα­στη­ριο­τή­των ε­πά­νω στην πα­γκό­σμια οι­κο­νο­μί­α, που δια­μορ­φώ­νει έ­να νέ­ο οι­κο­νο­μι­κό μο­ντέ­λο ό­που το κέρ­δος πα­ρά­γε­ται σε πε­δί­ο δυ­νη­τι­κό και οι μορ­φές εκ­με­τάλ­λευ­σης δια­χέ­ο­νται σε κά­θε πτυ­χή της αν­θρώ­πι­νης ύ­παρ­ξης. Την α­πό­λυ­τη κυ­ριαρ­χί­α των υ­πε­ρε­θνι­κών ορ­γα­νι­σμών και την υ­πο­τα­γή της συ­ντρι­πτι­κής πλειο­ψη­φί­ας των χω­ρών του πλα­νή­τη στα κε­λεύ­σμα­τά τους, που ο­μο­γε­νο­ποιεί ό­λο τον κό­σμο στα πρό­τυ­πα ε­νός νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρου οι­κο­νο­μι­κού μο­ντέ­λου. Τη δι­πλω­μα­τι­κή νη­νε­μί­α στο ΝΑ­ΤΟ, που α­πο­κα­λύ­πτει την α­πό­λυ­τη ευ­θυ­γράμ­μι­ση των υ­πό­λοι­πων α­νε­πτυγ­μέ­νων χω­ρών στο αυ­το­κρα­το­ρι­κό πρό­σταγ­μα των Η.Π.Α., αλ­λά και την οι­κου­με­νι­κή ρη­το­ρι­κή των τε­λευ­ταί­ων –στη­ριγ­μέ­νη στις α­να­φο­ρές στη δη­μο­κρα­τί­α και τα αν­θρώ­πι­να δι­καιώ­μα­τα– που προσ­δί­δει σ’ αυ­τήν την πλα­νη­τι­κή συμ­μα­χί­α τις ύ­ψι­στες ε­κεί­νες α­ξί­ες που υ­πο­δη­λώ­νουν έ­ναν α­νώ­τε­ρο σκο­πό.

Αυ­τά τα χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά της αυ­το­κρα­το­ρί­ας εί­ναι που την δια­φο­ρο­ποιούν α­πό τις προ­γε­νέ­στε­ρες ι­μπε­ρια­λι­στι­κές φά­σεις του κα­πι­τα­λι­στι­κού συ­στή­μα­τος, μιας και αυ­τές κι­νη­το­ποιού­σαν τις πα­ρα­γω­γι­κές τους δυ­νά­μεις με την α­να­πα­ρα­γω­γή των συ­νό­ρων, α­να­γνω­ρί­ζο­ντας μό­νι­μα έ­ναν ε­ξω­τε­ρι­κό ε­χθρό, έ­ναν α­ντί­πα­λο και εκ­στρα­τεύ­ο­ντας ε­νά­ντιά του. Οι ι­μπε­ρια­λι­στι­κές φά­σεις του κα­πι­τα­λι­σμού, υ­πο­στη­ρί­ζουν οι συγ­γρα­φείς, ή­ταν που ε­πέ­βαλ­αν στις α­νε­πτυγ­μέ­νες χώ­ρες τις τά­σεις του οι­κο­νο­μι­κού ε­πε­κτα­τι­σμού, της πο­λι­τι­κής ε­πι­βο­λής και της στρα­τιω­τι­κής ε­πέ­κτα­σης γρά­φο­ντας έ­τσι την ι­στο­ρί­α της ω­μής κυ­ριαρ­χί­ας της Δύ­σης ε­πά­νω στον υ­πό­λοι­πο κό­σμο.

Φυ­σι­κά, τα ε­ξω­τε­ρι­κά σύ­νο­ρα α­να­πα­ρά­γο­νταν και σε «ε­σω­τε­ρι­κό» κοι­νω­νι­κό ε­πί­πε­δο, με τον α­πό­λυ­το τα­ξι­κό δια­φο­ρι­σμό και την κα­τα­πί­ε­ση της κυ­ρί­αρ­χης τά­ξης της α­στι­κής ε­πά­νω στην κυ­ριαρ­χού­με­νη _ το προ­λε­τα­ριά­το. Οι διά­φο­ρες συλ­λο­γι­κές ταυ­τό­τη­τες, εί­τε ε­πρό­κει­το για κοι­νω­νι­κές εί­τε για ε­θνι­κές, συ­γκρο­τού­νταν με βά­ση έ­ναν δυ­ϊ­σμό (ε­μείς και οι άλ­λοι) που τρο­φο­δο­τού­σε αυ­τές τις διαι­ρέ­σεις με το να α­ντα­να­κλούν στο ε­πί­πε­δο της αν­θρω­πο­λο­γι­κής θέ­σμι­σης τον μα­νι­χα­ϊ­σμό των συ­νό­ρων, του «μέ­σα» και του «έ­ξω».

Η Αυ­το­κρα­το­ρί­α, κα­τά την ά­πο­ψή τους, ξε­περ­νά­ει και αυ­τό το ε­πί­πε­δο α­ντι­κα­θι­στώ­ντας τον κοι­νω­νι­κό δια­φο­ρι­σμό και τον πο­λι­τι­στι­κό δυ­ϊ­σμό, έν­νοιες κά­θε­τες και κλει­στές που γεν­νού­σαν συ­ντρι­πτι­κές α­ντι­πα­ρα­θέ­σεις, με ε­πί­πε­δα «α­νοι­χτών» δια­βαθ­μί­σε­ων που κα­τα­λή­γουν να συ­γκρο­τούν ά­πει­ρες κοι­νω­νι­κές και πο­λι­τι­στι­κές υ­βρι­δι­κό­τη­τες, ο πλού­τος και το βά­θος των ο­ποί­ων εί­ναι α­πε­ριό­ρι­στος.

Αυ­τές οι ε­ξε­λί­ξεις, που πραγ­μα­το­ποιού­νται με τη με­τά­βα­ση στην αυ­το­κρα­το­ρί­α, εί­ναι «α­ντι­κει­με­νι­κά» θε­τι­κές, για­τί κα­ταρ­ρί­πτουν τους φραγ­μούς της νε­ω­τε­ρι­κό­τη­τας και θέ­τουν τις χει­ρα­φε­τη­τι­κές προ­σπά­θειες των αν­θρώ­πων σε μια νέ­α, πραγ­μα­τι­κά ελ­πι­δο­φό­ρα διά­στα­ση. Οι προ­γε­νέ­στε­ροι α­γώ­νες των λα­ών, στην ι­μπε­ρια­λι­στι­κή φά­ση του κα­πι­τα­λι­σμού, ή­ταν δια­πο­τι­σμέ­νοι α­πό την αν­θρω­πο­λο­γί­α των συ­νό­ρων και μι­λού­σαν εν ο­νό­μα­τι μιας πα­γιω­μέ­νης, μο­νο­λι­θι­κής ταυ­τό­τη­τας, εί­τε αυ­τή λέ­γο­νταν «προ­λε­τά­ριος» εί­τε ε­πρό­κει­το για τις ε­θνι­κές ταυ­τό­τη­τες των ε­θνι­κο­α­πε­λευ­θε­ρω­τι­κών κι­νη­μά­των. Το γε­γο­νός αυ­τό κα­τα­κερ­μά­τι­ζε τις ε­πι­θυ­μί­ες, τις προ­θέ­σεις και τις δια­θέ­σεις των μα­ζών σε ε­πι­μέ­ρους, κλει­στά σύ­νο­λα, κα­θι­στώ­ντας α­δύ­να­τη την ε­πι­κοι­νω­νί­α, τη συν­διαλ­λα­γή και εν τέ­λει τη συγ­χώ­νευ­σή τους σ’ έ­να ε­πα­να­στα­τι­κό ό­λο που θα α­νέ­τρε­πε τους υ­πάρ­χο­ντες συ­σχε­τι­σμούς.

Σή­με­ρα, λέ­νε οι συγ­γρα­φείς, οι υ­βρι­δι­κό­τη­τες συ­γκρο­τούν έ­να ε­τε­ρο­γε­νές αλ­λά ε­νιαί­ο πλή­θος, που συν­θέ­τει τις α­νά­γκες και τις ε­πι­θυ­μί­ες του κά­τω από το μο­να­δι­κό σκή­πτρο του αυ­το­κρά­το­ρα και δια­μορ­φώ­νει έ­τσι μια μο­να­δι­κή, κα­θο­λι­κή δυ­να­μι­κή α­να­τρο­πής, πράγ­μα που φέρ­νει τα ε­ξι­σω­τι­κά, χει­ρα­φε­τη­τι­κά προ­γράμ­μα­τα έ­να βή­μα πιο κο­ντά στην πραγ­μα­το­ποί­η­σή τους. Γι’ αυ­τό εξ άλ­λου, η αυ­το­κρα­το­ρί­α εί­ναι «κα­λή καθ’ ε­αυ­τήν, αλ­λά ό­χι και δι’ ε­αυ­τήν»1 για­τί «πα­ρέ­χει με­γα­λύ­τε­ρες δυ­να­τό­τη­τες για δη­μιουρ­γί­α και α­πε­λευ­θέ­ρω­ση»2 και κα­τά συ­νέ­πεια «πρέ­πει μέ­σα α­πό την αυ­το­κρα­το­ρί­α να α­νοί­ξου­με τον δρό­μο που θα μας βγά­λει στην α­ντί­πε­ρα ό­χθη»3.

Αυ­τή εί­ναι, σε α­δρές γραμ­μές, η βα­σι­κή ι­δέ­α της αυ­το­κρα­το­ρί­ας των Νέ­γκρι-Χαρ­τ. Οι βα­σι­κές δια­φω­νί­ες που μπο­ρεί κα­νείς να ορ­θώ­σει α­πέ­να­ντι σ’ αυ­τήν α­φο­ρούν δυο ζη­τή­μα­τα. Αφ’ ε­νός, το κα­τά πό­σο ζού­με τη σύ­στα­ση μιας αυ­το­κρα­το­ρί­ας με τα πα­ρα­πά­νω χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά και αφ’ ε­τέ­ρου, ε­φό­σον τη ζού­με, αν πρό­κει­ται ό­ντως για μια «α­ντι­κει­με­νι­κά θε­τι­κή» δια­δι­κα­σί­α που θα ευ­νο­ή­σει τα κι­νή­μα­τα. Το πρώ­το ζή­τη­μα έ­χει να κά­νει με την α­νά­λυ­ση της πραγ­μα­τι­κό­τη­τας. Το δεύ­τε­ρο, με την ι­δε­ο­λο­γι­κή το­πο­θέ­τη­ση που μπο­ρεί να έ­χει κα­νέ­νας α­πέ­να­ντι σ’ αυ­τή.

Κυ­ρί­αρ­χη τά­ση η διαί­ρε­ση και ό­χι η ε­νο­ποί­η­ση
Ό­σον α­φο­ρά το πρώ­το ζή­τη­μα, η συ­γκυ­ρί­α του πο­λέ­μου στο Ι­ράκ α­νά­δει­ξε ως κυ­ρί­αρ­χη τά­ση τη διαί­ρε­ση και ό­χι την ε­νο­ποί­η­ση. Για πρώ­τη φο­ρά, η μο­να­δι­κή υ­περ­δύ­να­μη λει­τούρ­γη­σε τό­σο «ε­γω­ι­στι­κά», α­ψή­φη­σε την α­ντι­πα­ρά­θε­ση με τον Γάλ­λο-Γερ­μα­νι­κό ά­ξο­να, αγνόησε τη δια­φω­νί­α της Ρω­σί­ας και της Κί­νας και α­δια­φό­ρη­σε για το με­γα­λύ­τε­ρο α­ντι­πο­λε­μι­κό κί­νη­μα που ορ­θώ­θη­κε ε­να­ντί­ον της σε ό­λη την ι­στο­ρί­α της κυ­ριαρ­χί­ας της στη διε­θνή σκη­νή.
Αυ­τή η συ­μπε­ρι­φο­ρά μάς α­πο­κά­λυ­ψε την πραγ­μα­τι­κό­τη­τα ε­νός πλα­νη­τι­κού αυ­ταρ­χι­σμού των Η.Π.Α., δια μέ­σω του ο­ποί­ου προσ­δο­κούν στην α­πο­κλει­στι­κή ι­κα­νο­ποί­η­ση των πο­λι­τι­κών και οι­κο­νο­μι­κών συμ­φε­ρό­ντων τους. Α­κό­μα και η ί­δια η Δύ­ση, που μέ­χρι πρό­τι­νος εμ­φα­νι­ζό­ταν συ­σπει­ρω­μέ­νη πί­σω α­πό τις δυ­νά­μεις της πα­γκο­σμιο­ποί­η­σης, δι­χά­στη­κε. Η ει­κό­να της συμ­μα­χί­ας των βιο­μη­χα­νι­κά προ­ηγ­μέ­νων και πο­λι­τι­στι­κά “φω­τι­σμέ­νων” χω­ρών, που ε­ξα­πο­λύ­ουν μια εκ­στρα­τεί­α ε­νά­ντια στις σκο­τει­νές δυ­νά­μεις της “ο­πι­σθο­δρό­μη­σης”, που συ­νό­δευε κά­θε πο­λε­μι­κή ε­πέμ­βα­ση της Δύ­σης α­πό το 1991 κι έ­πει­τα, ξάφ­νου χά­θη­κε α­πό το προ­σκή­νιο.

Στη θέ­ση της, οι­κο­δο­μή­θη­κε η ει­κό­να της α­πό­λυ­της υ­περ­δύ­να­μης, που διεκ­δι­κεί την α­πο­κλει­στι­κό­τη­τα της η­θι­κής, των υ­πέρ­τα­των α­γα­θών α­ξιών, του δι­καί­ου, και ε­ξα­σκεί το μο­νο­πώ­λιο στη βί­α στο­χεύ­ο­ντας στη συμ­μόρ­φω­ση ό­λων ό­σων αμ­φι­σβη­τούν την α­πο­κλει­στι­κό­τη­τα αυ­τή. Πέ­ρα α­πό τη δι­κή της α­λή­θεια, υ­πάρ­χει το κα­κό, οι δυ­νά­μεις που ε­πι­βου­λεύ­ο­νται το μέλ­λον της –και, κα­τά τη συ­νέ­πεια της α­ντί­λη­ψής της, το μέλ­λον της αν­θρω­πό­τη­τας– και πρέ­πει να πα­τα­χθούν.

Φυ­σι­κά και, η α­με­ρι­κα­νι­κή εκ­δο­χή της η­θι­κής, του δι­καί­ου, το σύ­στη­μα α­ξιών το ο­ποί­ο προσ­δο­κά να πα­γκο­σμιο­ποι­ή­σει δια πυ­ρός και σι­δή­ρου, α­ντα­πο­κρί­νε­ται σ’ έ­να και μό­νο κρι­τή­ριο: στη με­γι­στο­ποί­η­ση των οι­κο­νο­μι­κών της κερ­δών και στην ε­ξα­σφά­λι­ση του α­πό­λυ­του πο­λι­τι­κού της ε­λέγ­χου πά­νω στο πλα­νή­τη. Γι’ αυ­τό, εξ άλ­λου, πί­σω α­πό αυ­τή τη στά­ση ελ­λο­χεύ­ουν ι­σχυ­ρές τά­σεις ο­λο­κλη­ρω­τι­σμού: Το πρό­τυ­πο με βά­ση το ο­ποί­ο οι Η.Π.Α. θέ­λουν να ορ­γα­νώ­σουν τον πλα­νή­τη α­ντα­πο­κρί­νε­ται μό­νο στις δι­κές τους α­νά­γκες, συ­στή­νει μια πα­γκό­σμια τά­ξη “για τον ε­αυ­τό τους” άρα δεν δύ­να­ται να α­πο­κτή­σει κα­θο­λι­κές α­να­φο­ρές: Εί­ναι πα­γκό­σμιο σε ι­σχύ μα ε­θνι­κι­στι­κό στο συμ­φέ­ρον και γι’ αυ­τό τεί­νει να οι­κο­δο­μή­σει έ­να γι­γά­ντιο δί­κτυο πο­λι­τι­κής υ­πο­τα­γής και οι­κο­νο­μι­κής εκ­με­τάλ­λευ­σης α­πο­στε­ρώ­ντας α­πό τους λα­ούς κά­θε έν­νοια αυ­το­νο­μί­ας.

Οι βα­θιές διαι­ρε­τι­κές τά­σεις που κυ­ριαρ­χούν σή­με­ρα στο διε­θνές σύ­στη­μα εί­ναι α­πόρ­ροια της κρί­σης της πα­γκο­σμιο­ποί­η­σης. Α­πό τη σκο­πιά των ε­λίτ, κρί­ση ση­μαί­νει α­δυ­να­μί­α με­γι­στο­ποί­η­σης του πο­λι­τι­κού ε­λέγ­χου και των οι­κο­νο­μι­κών κερ­δών. Αφ’ ε­νός, η αιχ­μή της πα­γκο­σμιο­ποι­η­μέ­νης οι­κο­νο­μί­ας, η «ά­υ­λη οι­κο­νο­μί­α», ε­κρή­γνυ­ται: Οι α­ξί­ες της Γουόλ Στρητ έ­χουν κα­τα­πο­ντι­στεί, ε­νώ τα σκάν­δα­λα τύ­που «Έν­ρον» α­πέ­δει­ξαν τις εγ­γε­νείς α­δυ­να­μί­ες ε­νός οι­κο­νο­μι­κού συ­στή­μα­τος που στη­ρί­ζε­ται πε­ρισ­σό­τε­ρο στην κυ­κλο­φο­ρί­α των κε­φα­λαί­ων πα­ρά στην υ­λι­κή πα­ρα­γω­γή. Αφ’ ε­τέ­ρου, η 11η Σε­πτεμ­βρί­ου α­πέ­δει­ξε ό­τι το πο­λι­τι­κό κό­στος του α­πό­λυ­του ε­λέγ­χου του πλα­νή­τη α­πό τις δυ­νά­μεις της πα­γκο­σμιο­ποί­η­σης εί­ναι δυ­σβά­στα­χτο για τις α­νε­πτυγ­μέ­νες κοι­νω­νί­ες.

Α­πό τη σκο­πιά των λα­ών και των κοι­νω­νιών που δεν έ­χουν ά­με­ση συμ­με­το­χή στα ο­φέ­λη της πλα­νη­τι­κής δρα­στη­ριό­τη­τας του κε­φα­λαί­ου, η πραγ­μα­τι­κό­τη­τα ήλ­θε να ε­πι­βε­βαιώ­σει ό­σους υ­πο­στή­ρι­ζαν ό­τι η πα­γκο­σμιο­ποί­η­ση εί­ναι μια δια­δι­κα­σί­α προ­σω­ρι­νή, που υ­πα­γο­ρεύ­ε­ται α­πό τα βρα­χυ­πρό­θε­σμα κέρ­δη που προ­σφέ­ρει στις πο­λι­τι­κές και οι­κο­νο­μι­κές ε­λίτ της Δύ­σης –και ι­διαί­τε­ρα των Η.Π.Α.– και α­να­κό­πτε­ται α­πό τις βα­θιές α­ντι­θέ­σεις που προ­κα­λεί σ’ ό­λον τον πλα­νή­τη.

Σε οι­κο­νο­μι­κό ε­πί­πε­δο, ο νε­ο­φι­λε­λευ­θε­ρι­σμός και οι α­νε­ξέ­λε­γκτες χρη­μα­το­πι­στω­τι­κές συ­ναλ­λα­γές, συν­θέ­τουν έ­να μο­ντέ­λο λε­η­λα­σί­ας των αν­θρω­πί­νων και φυ­σι­κών πό­ρων του πλα­νή­τη, που μό­νο α­νι­σο­κα­τα­νο­μή του πλού­του, κοι­νω­νι­κή πα­θο­γέ­νεια και α­πο­στα­θε­ρο­ποί­η­ση μπο­ρεί να α­πο­φέ­ρει. Το κυ­ρί­αρ­χο κα­τα­να­λω­τι­κό μο­ντέ­λο, ό­ντας πα­ρο­ξυ­στι­κά βου­λη­μι­κό, α­παι­τεί την ο­λο­έ­να και με­γα­λύ­τε­ρη πα­ρα­γω­γή προ­ϊ­ό­ντων σε βαθ­μό που να μην μπο­ρεί να ε­πι­τευ­χθεί ο­ποια­δή­πο­τε έν­νοια της αυ­τάρ­κειας των κοι­νω­νιών, ε­πι­βάλ­λο­ντας έ­τσι έ­ναν ά­νι­σο πα­γκό­σμιο κα­τα­με­ρι­σμό α­νά­με­σα σε πα­ρα­γω­γούς και κα­τα­να­λω­τές, ό­που οι μεν –το κέ­ντρο– α­πο­λαμ­βά­νουν τα φτη­νά α­γα­θά που πα­ρά­γο­νται σε συν­θή­κες α­πό­λυ­της ε­ξα­θλί­ω­σης των δε – της πε­ρι­φέ­ρειας. Α­κό­μα, δια­χει­ρί­ζε­ται με κα­τα­στρο­φι­κό τρό­πο τους πό­ρους του πλα­νή­τη προ­κα­λώ­ντας α­νε­πα­νόρ­θω­τες κα­τα­στρο­φές στο οι­κο­σύ­στη­μα.

Φυ­σι­κά, κα­τα­νο­ού­με ό­τι, ό­ταν ό­λα τα πα­ρα­πά­νω κυ­ριαρ­χούν στο ση­με­ρι­νό κό­σμο, κα­μί­α δύ­να­μη δεν δια­τη­ρεί τη συ­ναί­νε­ση για να ε­πι­βά­λει την αυ­το­κρα­το­ρι­κή ει­ρή­νη που φα­ντά­ζο­νται οι Νέ­γκρι και Χαρ­τ.

Απ’ τη μια οι ε­λίτ δυ­σα­να­σχε­τούν α­πό την υ­πο­χώ­ρη­ση των πο­λι­τι­κών και οι­κο­νο­μι­κών τους κε­κτη­μέ­νων και, γνω­ρί­ζο­ντας ό­τι το πλοί­ο αρ­χί­ζει να βου­λιά­ζει, σπεύ­δουν στα­δια­κά να δια­χω­ρί­σουν τη θέ­ση τους α­πό αυ­τή του κα­πε­τά­νιου. Έ­τσι, γεν­νού­νται στα­δια­κά κε­ντρό­φυ­γες τά­σεις α­κό­μα και στον πυ­ρή­να των δυ­νά­με­ων της πα­γκο­σμιο­ποί­η­σης, τη Δύ­ση, η ο­ποί­α αίφ­νης ξέ­χα­σε την ε­νό­τη­τα που ε­πι­κρά­τη­σε στον πό­λε­μο του Αφ­γα­νι­στάν, ό­που ό­λοι εκ­στρά­τευ­σαν ε­νά­ντια στην «αυ­το­κρα­το­ρί­α» του κα­κού», για να δι­χα­στεί σε δυο α­ντί­πα­λα στρα­τό­πε­δα.

Απ’ την άλ­λη, οι λα­οί και οι κοι­νω­νί­ες έ­χουν ή­δη μπει σε δια­δι­κα­σί­ες αμ­φι­σβή­τη­σης της υ­φι­στά­με­νης πλα­νη­τι­κής η­γε­μο­νί­ας, αν και η έ­ξο­δος α­πό την κα­θο­λι­κή συ­ναί­νε­ση στις δυ­νά­μεις της πα­γκο­σμιο­ποί­η­σης πραγ­μα­το­ποιεί­ται κά­τω α­πό δια­κρι­τές–και σε πολ­λές πε­ρι­πτώ­σεις α­ντι­φα­τι­κές– ι­δε­ο­λο­γι­κές α­φε­τη­ρί­ες. Πα­ρό­λα αυ­τά, το ση­μα­ντι­κό πα­ρα­μέ­νει: Στη Λα­τι­νι­κή Α­με­ρι­κή, οι δυ­νά­μεις του ρι­ζο­σπα­στι­κού λα­ϊ­κι­σμού ε­λέγ­χουν ή­δη τη Βρα­ζι­λί­α και τη Βε­νε­ζουέ­λα (τη με­γα­λύ­τε­ρη χώ­ρα και τον ε­νερ­γεια­κό στυ­λο­βά­τη της η­πεί­ρου, α­ντί­στοι­χα), ε­νώ οι δυ­νά­μεις της α­ρι­στε­ράς έ­χουν ε­ξα­πλώ­σει έ­να ευ­ρύ ε­ναλ­λα­κτι­κό κοι­νω­νι­κό δί­κτυο στην κα­τε­στραμ­μέ­νη Αρ­γε­ντι­νή. Στην Ευ­ρώ­πη και στις Η.Π.Α., το κί­νη­μα ε­νά­ντια στην πα­γκο­σμιο­ποί­η­ση βρή­κε μέ­σα στο α­ντι­πο­λε­μι­κό κί­νη­μα συ­γκε­κρι­μέ­νους στό­χους και σα­φέ­στε­ρα αι­τή­μα­τα, πράγ­μα που το βο­ή­θη­σε να ε­πε­κτεί­νει την ε­πιρ­ρο­ή του στο ε­σω­τε­ρι­κό των δυ­τι­κών κοι­νω­νιών. Τέ­λος, στη Μέ­ση Α­να­το­λή, η ε­ντει­νό­με­νη πα­ρου­σί­α των α­με­ρι­κα­νι­κών στρα­τευ­μά­των έ­χει πυ­ρο­δο­τή­σει την έ­κρη­ξη του ι­σλα­μι­κού ρι­ζο­σπα­στι­σμού, ο ο­ποί­ος εί­ναι ο μό­νος προς το πα­ρόν που στρέ­φε­ται α­νοι­χτά σε πό­λε­μο με τις Η­νω­μέ­νες Πο­λι­τεί­ες.

Ε­άν συν­δυά­σου­με ό­λα τα πα­ρα­πά­νω, θα κα­τα­λά­βου­με ό­τι σι­γά-σι­γά ει­σερ­χό­μα­στε στην πλέ­ον τα­ραγ­μέ­νη πε­ρί­ο­δο της πα­γκο­σμιο­ποί­η­σης ό­που πολ­λές κε­ντρό­φυ­γες δυ­νά­μεις των δυ­τι­κών ε­λίτ, των κι­νη­μά­των, των λα­ών του τρί­του κό­σμου α­γω­νί­ζο­νται να α­να­κό­ψουν την πο­ρεί­α της. Αυ­τές, δεν έ­χουν κατ’ αρ­χήν ι­δε­ο­λο­γι­κές α­φε­τη­ρί­ες αν και στη συ­νέ­χεια εί­ναι α­πα­ραί­τη­το να α­πο­κτή­σουν α­πλά στη­ρί­ζο­νται στο γε­γο­νός ό­τι, πλέ­ον, η πο­ρεί­α της πα­γκο­σμιο­ποί­η­σης εί­ναι κα­θο­δι­κή. Ε­πο­μέ­νως, μπο­ρού­με με σι­γου­ριά να πού­με ό­τι οι προσ­δο­κί­ες των συγ­γρα­φέ­ων της Αυ­το­κρα­το­ρί­ας έ­χουν ως κυ­ριό­τε­ρο ε­χθρό την ί­δια την πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, έ­τσι ό­πως ο­ρί­ζε­ται σή­με­ρα α­πό την ο­λό­πλευ­ρη κρί­ση που χτυ­πά­ει το κέ­ντρο της υ­πάρ­χου­σας τά­ξης πραγ­μά­των.

Μαρ­ξ και κο­σμο­πο­λι­τι­σμός

Ό­ντως ο Μαρ­ξ α­να­φε­ρό­ταν συ­χνά στις τά­σεις της πα­γκό­σμιας ο­λο­κλή­ρω­σης του κα­πι­τα­λι­σμού. Στο κομ­μου­νι­στι­κό μα­νι­φέ­στο, ο Μαρ­ξ ση­μεί­ω­νε ό­τι «τα ε­θνι­κά σύ­νο­ρα και οι ε­θνι­κοί α­ντα­γω­νι­σμοί ε­ξα­φα­νί­ζο­νται μό­νο και μό­νο με την α­νά­πτυ­ξη της α­στι­κής τά­ξης, την ε­λευ­θε­ρί­α του ε­μπο­ρί­ου, την πα­γκό­σμια α­γο­ρά». «Με την εκ­με­τάλ­λευ­ση της πα­γκό­σμιας α­γο­ράς, η α­στι­κή τά­ξη δί­νει έ­να κο­σμο­πο­λί­τι­κο χα­ρα­κτή­ρα στην πα­ρα­γω­γή και την κα­τα­νά­λω­ση ό­λων των χω­ρών»: Για πρώ­τη φο­ρά στην ι­στο­ρί­α της αν­θρω­πό­τη­τας, η α­νά­πτυ­ξη των πα­ρα­γω­γι­κών δυ­νά­με­ων συ­νε­πά­γε­ται την «πραγ­μα­τι­κή ε­μπει­ρι­κή ύ­παρ­ξη των αν­θρώ­πων στο ε­πί­πε­δο της πα­γκό­σμιας ι­στο­ρί­ας4».
Η α­πο­μό­νω­ση των λα­ών στις προ­κα­πι­τα­λι­στι­κές συν­θή­κες προ­κα­λού­σε την α­νά­δυ­ση το­πι­κών μο­ντέ­λων ορ­γά­νω­σης, που δια­φο­ρο­ποιού­νταν σε κά­θε χώ­ρα και υ­πά­κουαν σε «πρω­τό­γο­νες», «δε­σπο­τι­κές» και «α­νορ­θο­λο­γι­κές» ε­ξου­σια­στι­κές σχέ­σεις. Η ι­στο­ρι­κή κί­νη­ση της α­στι­κής τά­ξης «ε­ξα­ϋ­λώ­νει» τις πα­λιές τά­ξεις πραγ­μά­των και ε­γκα­θι­στά στη θέ­ση τους έ­να κα­θο­λι­κό σύ­στη­μα που βα­σί­ζε­ται στη σχέ­ση κε­φα­λαί­ου-ερ­γα­σί­ας. Ο πλα­νή­της ε­νο­ποιεί­ται κά­τω α­πό τη δρα­στη­ριό­τη­τα των κα­πι­τα­λι­στι­κών πα­ρα­γω­γι­κών και ε­μπο­ρι­κών δυ­νά­με­ων. Αυ­τή η ε­ξέ­λι­ξη ο­δη­γεί στην ε­γκα­θί­δρυ­ση μιας «κα­θο­λι­κής ε­ξάρ­τη­σης, φυ­σι­κής μορ­φής της πα­γκό­σμιας-ι­στο­ρι­κής συ­νερ­γα­σί­ας των α­τό­μων»5 αλ­λά και ταυ­τό­χρο­να δια­μορ­φώ­νει τις προ­ϋ­πο­θέ­σεις για μια πα­γκό­σμια κομ­μου­νι­στι­κή ε­πα­νά­στα­ση η ο­ποί­α θα με­τα­τρέ­ψει την ε­ξάρ­τη­ση σε: «έ­λεγ­χο και συ­νει­δη­τή κυ­ριαρ­χί­α αυ­τών των δυ­νά­με­ων που, γεν­νη­μέ­νες α­πό την α­μοι­βαί­α τους δρά­ση, έ­χουν ως τώ­ρα ε­πι­βλη­θεί και έ­χουν κυ­ριαρ­χή­σει ε­πά­νω τους σα δυ­νά­μεις τε­λεί­ως ξέ­νες ως προς αυ­τούς»6. Η «θε­τι­κό­τη­τα» της πα­γκό­σμιας δρά­σης της α­στι­κής τά­ξης έ­γκει­το στη δυ­να­τό­τη­τα της πα­γκό­σμιας κομ­μου­νι­στι­κής α­να­τρο­πής της.

Φυ­σι­κά, ό­πως γνω­ρί­ζου­με, ο Μαρ­ξ ε­πι­βε­βαιώ­θη­κε σε ό­,τι α­φο­ρά τις τά­σεις του κα­πι­τα­λι­σμού αλ­λά η με­τα­βο­λή αυ­τών των τά­σε­ων σε α­πτή ι­στο­ρι­κή πραγ­μα­τι­κό­τη­τα έ­μελ­λε να δια­ψευ­σθεί μέ­σα α­πό τη με­ρι­κή… ε­πι­βε­βαί­ω­σή του. Απ’ τη μια, ό­ντως, η α­νά­πτυ­ξη του κα­πι­τα­λι­σμού στη Δυ­τι­κή Ευ­ρώ­πη ε­πη­ρέ­α­σε ό­λη τη με­τέ­πει­τα πο­ρεί­α της αν­θρω­πό­τη­τας και δεν ά­φη­σε κα­νέ­να έ­θνος α­νέγ­γι­χτο. Απ’ την άλ­λη ό­μως, αυ­τή η ε­πί­δρα­ση εί­ναι που δια­μόρ­φω­σε συν­θή­κες μό­νι­μης ά­νι­σης α­νά­πτυ­ξης μέ­σα στις ο­ποί­ες ο κα­πι­τα­λι­σμός δεν μπό­ρε­σε να ο­μο­γε­νο­ποι­ή­σει ό­λο τον πλα­νή­τη κά­τω α­πό έ­να ε­νιαί­ο κοι­νω­νι­κό, πο­λι­τι­κό και οι­κο­νο­μι­κό μο­ντέ­λο. Του­να­ντί­ον, ο έ­λεγ­χος των κα­πι­τα­λι­στι­κών δυ­νά­με­ων πά­νω στον πλα­νή­τη δια­μόρ­φω­σε τα γνω­στά α­να­πτυ­ξια­κά χά­σμα­τα α­νά­με­σα στον Βορ­ρά και το Νό­το. Οι κοι­νω­νι­κές δια­κρί­σεις που γεν­νού­σε ο κα­πι­τα­λι­στι­κός τρό­πος πα­ρα­γω­γής στο ε­σω­τε­ρι­κό των α­νε­πτυγ­μέ­νων κοι­νω­νιών α­να­πα­ρά­χθη­καν και σε πα­γκό­σμιο ε­πί­πε­δο, γεν­νώ­ντας α­νά­λο­γους δια­χω­ρι­σμούς α­νά­με­σα στα έ­θνη και πυ­ρο­δο­τώ­ντας εκ νέ­ου α­ντα­γω­νι­σμούς για την κα­τα­νο­μή του πα­γκό­σμιου πλού­του που όρ­θω­σαν νέ­α σύ­νο­ρα στον πλα­νή­τη.

Ο Κώ­στας Πα­πα­ϊ­ω­άν­νου έ­χει ε­πι­ση­μά­νει ό­τι η ε­πι­μο­νή του Μαρ­ξ στην κο­σμο­πο­λί­τι­κη φύ­ση του κε­φα­λαί­ου α­πο­τε­λεί ου­σια­στι­κά μια «ι­δε­ο­λο­γι­κή α­ντα­νά­κλα­ση» της βρε­τα­νι­κής πα­ντο­δυ­να­μί­ας της ε­πο­χής. Ό­ντως, ε­κεί­νη την ε­πο­χή, «η υ­πε­ρο­χή της Αγ­γλί­ας σ’ ό­λα τα πε­δί­α της οι­κο­νο­μι­κής ζω­ής ή­ταν ο κύ­ριος πα­ρά­γο­ντας που ε­νο­ποιού­σε την πα­γκό­σμια οι­κο­νο­μί­α»7. Οι ε­ξω­τε­ρι­κές ε­πεν­δύ­σεις της Αγ­γλί­ας λει­τουρ­γού­σαν κα­τά βά­ση ως η κι­νη­τή­ρια δύ­να­μη της κα­πι­τα­λι­στι­κής α­νά­πτυ­ξης. Κα­τά έ­να με­γά­λο μέ­ρος οι νέ­ες βιο­μη­χα­νι­κές χώ­ρες α­να­πτύ­χθη­καν υ­πό την ώ­θη­ση των αγ­γλι­κών κε­φα­λαί­ων, ε­νώ πα­ράλ­λη­λα, η ει­κό­να μιας αυ­το­κρα­το­ρί­ας στους κόλ­πους της ο­ποί­ας δεν «έ­δυε ο ή­λιος» έ­δι­νε την ε­ντύ­πω­ση της α­νά­δυ­σης μιας νέ­ας, πα­γκό­σμιας ει­ρη­νι­κής τά­ξης. Μια ε­σφαλ­μέ­νη α­να­γω­γή αυ­τής της προ­σω­ρι­νής συ­γκυ­ρί­ας σε μό­νι­μες, α­με­τά­κλη­τες συν­θή­κες του κα­πι­τα­λι­στι­κού συ­στή­μα­τος μπο­ρεί να μας ο­δη­γή­σει σε ε­σφαλ­μέ­να θε­ω­ρη­τι­κά και πρα­κτι­κά-πο­λι­τι­κά συ­μπε­ρά­σμα­τα.

Η με­τα­βο­λή αυ­τής της τά­σης του κε­φα­λαί­ου προς την πα­γκο­σμιο­ποί­η­ση σε πραγ­μα­τι­κό­τη­τα ο­δη­γεί συ­χνά τον ί­διο το Μαρ­ξ να α­ντι­φά­σκει με τον ί­διο τον… ε­αυ­τό του. Ε­νώ πά­ρα πολ­λές φο­ρές κα­ταγ­γέλ­λει την α­ποι­κιο­κρα­τί­α σαν μια κα­τα­στρο­φι­κή δρα­στη­ριό­τη­τα ε­νά­ντια στους λα­ούς που υ­πέ­τα­ξε ο δυ­τι­κός κα­πι­τα­λι­σμός, κά­πο­τε κα­τα­λή­γει σε τρα­γι­κές πο­λι­τι­κές θέ­σεις. Αρ­κεί να θυ­μη­θεί κα­νείς τις πε­ρί­φη­μες θέ­σεις για την αγ­γλι­κή α­ποι­κιο­κρα­τί­α στην Ιν­δί­α, ό­που ο Μάρ­ξ δεν δί­στα­σε να υ­πο­στη­ρί­ξει ό­τι: «Η αγ­γλι­κή δρά­ση στις Ιν­δί­ες εί­χε α­πο­τέ­λε­σμα την α­πο­σύν­θε­ση αυ­τών των η­μι­βάρ­βα­ρων η­μι­πο­λι­τι­σμέ­νων α­γρο­τι­κών κοι­νο­τή­των […] ο ει­δυλ­λια­κός χα­ρα­κτή­ρας των ο­ποί­ων δεν πρέ­πει να μας κά­νει να ξε­χνά­με ό­τι ή­ταν πά­ντα η πιο στέ­ρε­α βά­ση του Α­να­το­λι­κού δε­σπο­τι­σμού… και, για να πού­με την α­λή­θεια, τη μο­να­δι­κή κοι­νω­νι­κή ε­πα­νά­στα­ση που γνώ­ρι­σε πο­τέ η Α­σί­α»8 . Πα­ρά τον βί­αιο και κα­τα­πιε­στι­κό χα­ρα­κτή­ρα της α­ποι­κια­κής κα­το­χής, η αγ­γλι­κή α­στι­κή τά­ξη α­να­μορ­φώ­νει την ιν­δι­κή κοι­νω­νί­α μπο­λιά­ζο­ντάς την με τις κα­πι­τα­λι­στι­κές σχέ­σεις. Μ’ αυ­τόν τον τρό­πο οι Ιν­δοί ε­γκα­τα­λεί­πουν μια μα­κρά πε­ρί­ο­δο α­να­πτυ­ξια­κής στα­σι­μό­τη­τας (μια νύ­χτα ό­που «ό­λες οι α­γε­λά­δες εί­ναι μαύ­ρες») και ει­σέρ­χο­νται στο πε­δί­ο της πα­γκό­σμιας ι­στο­ρί­ας. Σ’ αυ­τή την πε­ρί­πτω­ση, λό­γω των α­δύ­να­μων ε­σω­τε­ρι­κών δυ­να­μι­κών της ιν­δι­κής κοι­νω­νί­ας, η α­στι­κή ε­πα­νά­στα­ση… ει­σά­γε­ται μέ­σω της α­ποι­κιο­κρα­τί­ας και γι’ αυ­τό το λό­γο, πα­ρά τον βί­αιο και ω­μό της χα­ρα­κτή­ρα, δεν μπο­ρεί πα­ρά να έ­χει –σε τε­λευ­ταί­α α­νά­λυ­ση– α­ντι­κει­με­νι­κά «θε­τι­κό» χα­ρα­κτή­ρα για τον ιν­δι­κό λα­ό… Ω­στό­σο, αυ­τές οι θέ­σεις του Μαρ­ξ χα­ρα­κτη­ρί­ζουν κά­ποιες πλευ­ρές του έρ­γου του, ό­που κυ­ριαρ­χεί ο τε­χνο­λο­γι­κός ντε­τερ­μι­νι­σμός και –ευ­τυ­χώς– ό­χι το σύ­νο­λο της α­ντί­λη­ψής του. Ο Μαρ­ξ για πα­ρά­δειγ­μα θα συ­νε­χί­ζει να ε­πα­να­λαμ­βά­νει πως «ο κα­τα­με­ρι­σμός ερ­γα­σί­ας (που ει­σά­γει ο κα­πι­τα­λι­σμός) α­πο­τε­λεί τον α­κρω­τη­ρια­σμό ε­νός λα­ού».

Λέ­νιν και Κά­ου­τσκυ

Α­ντί­θε­τα, ο «με­γά­λος μα­θη­τής» του, ο Καρ­λ Κά­ου­τσκυ, μι­σόν αιώ­να αρ­γό­τε­ρα, στις ει­ση­γή­σεις του για τον «υ­πε­ρι­μπε­ρια­λι­σμό» θα με­τα­βά­λει ευ­θέ­ως την «τά­ση» σε οι­κο­νο­μι­κή και πο­λι­τι­κή πραγ­μα­τι­κό­τη­τα. Στις α­να­λύ­σεις του για την συ­γκυ­ρί­α της ε­πο­χής, ο Κά­ου­τσκυ ε­κτι­μού­σε ό­τι: «α­πό κα­θα­ρά οι­κο­νο­μι­κή ά­πο­ψη δεν α­πο­κλεί­ε­ται ο κα­πι­τα­λι­σμός να πε­ρά­σει α­κό­μα μια νέ­α φά­ση: τη φά­ση της με­τα­φο­ράς της πο­λι­τι­κής των καρ­τέλ στην ε­ξω­τε­ρι­κή πο­λι­τι­κή, τη φά­ση του ουλ­τρα­ϊ­μπε­ρια­λι­σμού»9. Η φά­ση αυ­τή θα προ­έ­κυ­πτε ύ­στε­ρα α­πό την πα­γκό­σμια ε­νο­ποί­η­ση των ι­μπε­ρια­λι­στι­κών δυ­νά­με­ων, που θα συ­νέ­βαι­νε στο α­νώ­τα­το στά­διο της κα­πι­τα­λι­στι­κής α­νά­πτυ­ξης και θα ο­δη­γού­σε σε μια «πα­γκό­σμια συ­νεν­νό­η­ση» για την α­πό κοι­νού εκ­με­τάλ­λευ­ση των πλου­το­πα­ρα­γω­γι­κών πη­γών του πλα­νή­τη. Αυ­τή η φά­ση, ό­που το κε­φά­λαιο θα ε­νο­ποιού­νταν α­πο­κτώ­ντας πραγ­μα­τι­κά κο­σμο­πο­λί­τι­κα χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά και θα δια­μόρ­φω­νε μια ει­ρη­νι­κή, πα­γκό­σμια τά­ξη πραγ­μά­των ό­που η α­πό­λυ­τη κυ­ριαρ­χί­α του δεν θα ά­φη­νε κα­νέ­να πε­ρι­θώ­ριο α­πο­στα­θε­ρο­ποί­η­σης. Ε­πρό­κει­το για μια φά­ση ό­που η α­νά­πτυ­ξη του κε­φα­λαί­ου θα ο­δη­γού­σε στον μα­ρα­σμό τον πο­λε­μι­κών α­ντα­γω­νι­σμών και σε μια πε­ρί­ο­δο διαρ­κούς ει­ρή­νης ό­που πραγ­μα­τι­κά θα ά­φη­νε α­νε­νό­χλη­τες τις α­στι­κές τά­ξεις να α­φιε­ρω­θούν στην ου­σί­α των δρα­στη­ριο­τή­των τους, την πα­ρα­γω­γή και την κυ­κλο­φο­ρί­α του κε­φα­λαί­ου, δη­μιουρ­γώ­ντας έ­τσι τις α­πό­λυ­τες συν­θή­κες της με­γι­στο­ποί­η­σης των κερ­δών τους.

Αυ­τή την φο­ρά, η α­πά­ντη­ση στις ε­κτι­μή­σεις του Κά­ου­τσκυ ήλ­θε α­πό τον ί­διο τον Λέ­νιν. Ο Λέ­νιν –μέ­σα α­πό τα στα­τι­στι­κά του Ρ. Κάλ­βερ– α­ντι­πα­ρα­θέ­τει στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα των διε­θνών καρ­τέλ την εξ ί­σου έκ­δη­λη πραγ­μα­τι­κό­τη­τα της ά­νι­σης α­νά­πτυ­ξης του κα­πι­τα­λι­σμού, την «τε­ρά­στια ποι­κι­λο­μορ­φί­α των οι­κο­νο­μι­κών και πο­λι­τι­κών συν­θη­κών, την ά­κρα δυ­σα­να­λο­γί­α στην τα­χύ­τη­τα α­νά­πτυ­ξης των δια­φό­ρων χω­ρών»10 και συ­μπλη­ρώ­νει ό­τι: «Το χρη­μα­τι­στι­κό κε­φά­λαιο και τα τρα­στ δεν α­δυ­να­τί­ζουν, μα δυ­να­μώ­νουν τις δια­φο­ρές στην τα­χύ­τη­τα με την ο­ποί­α α­να­πτύσ­σο­νται τα διά­φο­ρα τμή­μα­τα της πα­γκό­σμιας οι­κο­νο­μί­ας»11. Στο τέ­λος αυ­τών των ε­ξε­λί­ξε­ων, κα­τα­λή­γει ο Λέ­νιν, υ­πάρ­χει πά­ντα ο πα­ρο­ξυ­σμός του α­ντα­γω­νι­σμού και η ω­μή βί­α και, γι’ αυ­τό, οι τά­σεις ε­νο­ποί­η­σης του πα­γκό­σμιου κε­φα­λαί­ου δεν εί­ναι πα­ρά προ­σω­ρι­νές, που δια­μορ­φώ­νο­νται ό­ταν ο συ­σχε­τι­σμός των δυ­νά­με­ων που το α­παρ­τί­ζουν ευ­νο­εί την α­πό κοι­νού εκ­με­τάλ­λευ­ση, τη συμ­μα­χί­α και ό­χι την α­ντι­πα­ρά­θε­ση.

Οι Νέ­γκρι και Χάρ­τ, ε­πι­μέ­νο­ντας στη κο­σμο­πο­λί­τι­κη φύ­ση του κε­φα­λαί­ου, δια­πράτ­τουν πα­ρό­μοια σφάλ­μα­τα με τον Κά­ου­τσκυ. Α­γνο­ούν την συ­γκυ­ρια­κή φύ­ση των ε­νο­ποι­η­τι­κών τά­σε­ων του πα­γκό­σμιου κε­φα­λαί­ου, που ου­σια­στι­κά α­ντι­στοι­χούν κατ’ εξοχήν στην πε­ρί­ο­δο της δια­κυ­βέρ­νη­σης Κλί­ντον στις Η.Π.Α. Ε­κεί­νη την ε­πο­χή, η δυ­να­μι­κή της νέ­ας οι­κο­νο­μί­ας, το χρη­μα­τι­στή­ριο της Γουόλ Στρήτ, η α­πό­λυ­τη υ­πο­τα­γή των άλ­λων δυ­τι­κών «ε­ταί­ρων» των Η.Π.Α στους υ­πε­ρε­θνι­κούς ορ­γα­νι­σμούς που κα­θο­δη­γούν οι Η.Π.Α. και η συ­ναί­νε­ση των δυ­τι­κών κοι­νω­νιών στις προ­στα­γές της πα­γκο­σμιο­ποί­η­σης έ­δι­ναν πράγ­μα­τι την ε­ντύ­πω­ση της ο­λο­κλή­ρω­σης ε­νός ε­νιαί­ου αυ­το­κρα­το­ρι­κού μο­ντέ­λου που κα­λύ­πτει ό­λον τον πλα­νή­τη. Η α­να­γω­γή αυ­τών των στοι­χεί­ων σε μό­νι­μες συν­θή­κες του εγ­γύ­τε­ρου μέλ­λο­ντος ή­ταν που γέν­νη­σαν την προ­βλη­μα­τι­κή της αυ­το­κρα­το­ρί­ας. Για τους συγ­γρα­φείς, ό­λες αυ­τές οι συ­γκυ­ρια­κές τά­σεις ή­ταν εξ ί­σου α­ντι­κει­με­νι­κές και α­με­τά­κλη­τες ό­σο και το σύ­στη­μα που έ­βλε­παν να ορ­θώ­νε­ται μπρο­στά τους.

Πα­ρό­λα αυ­τά, ό­ταν η κρί­ση ήλ­θε και χτύ­πη­σε την πόρ­τα των δυ­τι­κών κοι­νω­νιών, τό­σο οι λα­οί ό­σο και οι ε­λίτ –και ι­διαί­τε­ρα οι ε­λίτ για­τί βρι­σκό­μα­στε σε φά­ση εμ­βρυα­κής α­νά­πτυ­ξης των κι­νη­μά­των– εί­δαν πως η «α­ντι­κει­με­νι­κό­τη­τα» της πα­γκο­σμιο­ποί­η­σης πλήτ­τει την α­να­πα­ρα­γω­γή της ί­διας τους της η­γε­μο­νί­ας και –κα­τά συ­νέ­πεια– τη με­γι­στο­ποί­η­ση των κερ­δών τους. Και, τό­τε, ή­ταν η σει­ρά των φυ­γό­κε­ντρων τά­σε­ων να έλ­θουν στο προ­σκή­νιο- α­ντι­κα­θι­στώ­ντας τις κε­ντρο­μό­λες τά­σεις της ο­μο­γε­νο­ποί­η­σης. Η μυ­θο­λο­γί­α της πα­γκο­σμιο­ποί­η­σης αίφ­νης ε­γκα­τα­λεί­φθη­κε, και οι ε­λίτ εί­τε ε­πα­νήλ­θαν σε ε­γω­ι­στι­κές α­να­φο­ρές για την α­να­γκαιό­τη­τα των μο­νο­με­ρών ε­πεμ­βά­σε­ων που α­πορ­ρέ­ουν α­πό το στε­νό ε­θνι­κό συμ­φέ­ρον (βλέ­πε Η.Π.Α.) εί­τε ξα­νά-α­να­κά­λυ­ψαν τις α­ρε­τές ε­νός πο­λυ­πο­λι­κού-πο­λυ­κε­ντρι­κού κό­σμου, ό­που η πα­γκό­σμια ι­σχύς κα­τα­νέ­με­ται ι­σό­πο­σα σε αρ­κε­τά μέ­ρη έ­τσι ώ­στε να α­πο­φεύ­γε­ται η αυ­ταρ­χι­κή της χρή­ση (βλέ­πε Γαλ­λί­α).

Πλά­νες και Ψευ­δαι­σθή­σεις

Το έ­τε­ρο ζή­τη­μα, α­φο­ρά τη θέ­ση μας α­πέ­να­ντι στην πα­γκο­σμιο­ποί­η­ση, ό­σο α­νέ­φι­κτη ή ε­φι­κτή κι αν α­πο­δει­κνύ­ε­ται. Εί­ναι τά­χα «α­ντι­κει­με­νι­κά θε­τι­κή» η πα­γκο­σμιο­ποί­η­ση στο βαθ­μό που συμ­βαί­νει; Δη­μιουρ­γεί ό­ντως νο­μο­τε­λεια­κά με­γα­λύ­τε­ρες πι­θα­νό­τη­τες α­πε­λευ­θέ­ρω­σης;
Κά­τι τέ­τοιο δεν συμ­βαί­νει. Οι προσ­δο­κί­ες του Νέ­γκρι και του Χάρ­τ εί­ναι ου­το­πι­κές. Γνω­ρί­ζου­με πως μια αυ­το­κρα­το­ρί­α που κα­λύ­πτει ο­λό­κλη­ρο τον πλα­νή­τη δεν μπο­ρεί να κυ­βερ­νή­σει «α­πό τις δυ­να­τό­τη­τες του κα­θε­νός, στον κα­θέ­να σύμ­φω­να με τις α­νά­γκες του», μιας και η α­πό­στα­ση α­νά­με­σα στους κυ­βερ­νώ­ντες και στους κυ­βερ­νώ­με­νους εί­ναι τό­σο με­γά­λη ώ­στε να ευ­νο­εί την αυ­το­νό­μη­ση των πρώ­των και κα­τά συ­νέ­πεια τον α­πό­λυ­το έ­λεγ­χο των δεύ­τε­ρων.

Ξέ­ρου­με πως, πί­σω α­πό τα νέ­α πα­ρα­γω­γι­κά «θαύ­μα­τα» των νέ­ων τε­χνο­λο­γιών, κρύ­βε­ται ο πα­ρο­ξυ­σμός μιας βα­θιάς α­ντί-οι­κο­λο­γι­κής α­ντί­λη­ψης που ευ­νο­εί την α­πό­λυ­τη πα­ρέμ­βα­ση μέ­σα στη φύ­ση, διαρ­ρη­γνύ­ει βί­αια την οι­κο­λο­γι­κή ι­σορ­ρο­πί­α και κα­τα­λή­γει σε τε­ρά­στιες πε­ρι­βαλ­λο­ντι­κές κα­τα­στρο­φές. Ξέ­ρου­με ε­πί­σης, ό­τι –ε­σχά­τως– αυ­τή η α­ντί­λη­ψη, ε­κτός α­πό α­ντί-οι­κο­λο­γι­κή, κα­τα­λή­γει και βα­θιά α­ντί-αν­θρώ­πι­νη α­φού, μέ­σα στο σχέ­διό της να ε­πέμ­βει στην αν­θρώ­πι­νη φύ­ση για να την τε­λειο­ποι­ή­σει, κα­τα­λή­γει στο να την ι­σο­πε­δώ­σει α­πό­λυ­τα κά­τω α­πό το τε­χνη­τό μέλ­λον του με­ταν­θρώ­που.
Γνω­ρί­ζου­με, τέ­λος, ό­τι αυ­τή η πε­ρί­φη­μη κα­τάρ­γη­ση α­νά­με­σα στο «μέ­σα» και στο «έ­ξω», που πραγ­μα­το­ποιεί η αυ­το­κρα­το­ρί­α σε κά­θε ε­πί­πε­δο της αν­θρώ­πι­νης δρα­στη­ριό­τη­τας, ση­μαί­νει ό­τι δια­χέ­ει τον α­πό­λυ­το έ­λεγ­χό της σε κά­θε πτυ­χή της πλα­νη­τι­κής μας ύ­παρ­ξης, ε­ξέ­λι­ξη που αγ­γί­ζει τα ό­ρια του ο­λο­κλη­ρω­τι­σμού, έ­να «1984» πραγ­μα­το­ποι­η­μέ­νο μέ­σα στον 21ο αιώ­να. Α­πό την χαρ­το­γρά­φη­ση του DNA, μέ­χρι την δι­κτύ­ω­ση ό­λων των νοι­κο­κυ­ριών του πλα­νή­τη σ’ έ­να γι­γά­ντιο δια­δί­κτυο και α­πό την ε­μπο­ρευ­μα­το­ποί­η­ση ό­λων των αν­θρώ­πι­νων δρα­στη­ριο­τή­των –συλ­λο­γι­κών ή α­το­μι­κών– μέ­χρι την πα­γκό­σμια ε­πέ­κτα­ση του πο­λι­τι­κού ε­λέγ­χου της μο­να­δι­κής υ­περ­δύ­να­μης, στα­δια­κά δια­μορ­φώ­νο­νται οι προ­ϋ­πο­θέ­σεις για την α­πό­λυ­τη αλ­λο­τρί­ω­ση των αν­θρώ­πι­νων ό­ντων, για την α­πο­ξέ­νω­ση των κοι­νω­νιών α­πό τον πο­λι­τι­κό τους έ­λεγ­χο και για την υ­πο­τα­γή της αν­θρω­πό­τη­τας στα κε­λεύ­σμα­τα μιας πλα­νη­τι­κής με­γα­μη­χα­νής που υ­πα­κού­ει τον ε­αυ­τό της για τον ε­αυ­τό της.
Ό­λα αυ­τά δεν έ­χουν –φυ­σι­κά– κα­νέ­να ση­μά­δι «α­ντι­κει­με­νι­κής θε­τι­κό­τη­τας» και γι’ αυ­τό οι προσ­δο­κί­ες των συγ­γρα­φέ­ων της αυ­το­κρα­το­ρί­ας α­πο­δει­κνύ­ο­νται κού­φιες, αν ό­χι κου­τές. Πα­ρό­λα αυ­τά, το πρό­βλη­μα πα­ρα­μέ­νει και δεν εί­ναι άλ­λο α­πό το γε­γο­νός ό­τι –ε­κτός α­πό φρού­δες– οι πλα­στές προσ­δο­κί­ες των συγ­γρα­φέ­ων κα­τα­λή­γουν να ε­νι­σχύ­ουν και τις κομφορ­μι­στι­κές τά­σεις των κι­νη­μά­των, του­λά­χι­στον στο ε­πί­πε­δο της θε­ω­ρί­ας.

Μέ­σα α­πό τους συλ­λο­γι­σμούς του για τη «θε­τι­κή α­ντι­κει­με­νι­κό­τη­τα» της αυ­το­κρα­το­ρί­ας, ο Νέ­γκρι κα­τα­λή­γει να συμ­φω­νεί με τον Φου­κου­γιά­μα: «ό­τι το τω­ρι­νό πλαί­σιο ο­ρι­σμού του πο­λι­τι­σμού δεν μπο­ρεί να ξε­πε­ρα­στεί.»12! Α­να­πό­φευ­κτα, οι πλά­νες στο πε­δί­ο της α­νά­λυ­σης κα­τα­λή­γουν να ε­νι­σχύ­ουν της κομ­φορ­μι­στι­κές τά­σεις της πο­λι­τι­κής τους πρό­τα­σης. Πί­σω α­πό την «α­ντι­κει­με­νι­κό­τη­τα» ο­ρι­σμέ­νων δια­δι­κα­σιών, ελ­λο­χεύ­ει η α­πο­δο­χή τους. Ό­ταν η οι­κο­δό­μη­ση ε­νός νέ­ου πα­γκό­σμιου συ­στή­μα­τος α­ντι­με­τω­πί­ζε­ται ως το α­πο­τέ­λε­σμα της δρά­σης ά­κα­μπτων ι­στο­ρι­κών νό­μων, ταυ­τό­χρο­να κα­τα­δι­κά­ζε­ται και ο­ποια­δή­πο­τε δυ­να­τό­τη­τα για τη συ­νο­λι­κή και εκ βά­θρων αμ­φι­σβή­τη­σή της.

Στο προ­η­γού­με­νο τεύ­χους του πε­ριο­δι­κού Foreign Policy, δη­μο­σιεύ­τη­κε έ­νας διά­λο­γος του Ντα­νιέλ Κον-Μπε­τίτ με τον δια­βό­η­το Ρί­τσαρ­ντ Περ­λ, σύμ­βου­λο του α­με­ρι­κα­νι­κού πε­ντα­γώ­νου και πρω­τερ­γά­τη της ε­πί­θε­σης των Η.Π.Α. στο Ι­ράκ. Σ’ έ­να ση­μεί­ο της κου­βέ­ντας τους, ο Ντά­νιελ Κον-Μπε­τίτ εί­πε χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά: «Συ­μπε­ρι­φέ­ρε­στε σαν τους μπολ­σε­βί­κους κα­τά την πε­ρί­ο­δο της Ρώ­σι­κης Ε­πα­νά­στα­σης. […]. Έ­χε­τε κα­λές ι­δέ­ες αλ­λά το πρό­βλη­μά σας ε­ντο­πί­ζε­ται στα μέ­σα με τα ο­ποί­α προ­σπα­θεί­τε να τις ε­φαρ­μό­σε­τε».
Αν κα­τα­φέ­ρου­με να κοι­τά­ξου­με πί­σω α­πό τις α­βρό­τη­τες του Κον-Μπε­τίτ, που θυ­μί­ζουν την αυ­το­κρα­το­ρι­κή α­κρό­α­ση ε­νός μέ­σου αυ­λι­κού συμ­βού­λου, θα δια­κρί­νου­με μια ο­ρι­σμέ­νη ει­κό­να για τον χα­ρα­κτή­ρα της α­με­ρι­κα­νι­κής αυ­το­κρα­το­ρί­ας: Η ι­δέ­α μιας ακ­μά­ζου­σας αυ­το­κρα­το­ρί­ας που προ­ε­λαύ­νει ε­πά­νω στον πλα­νή­τη εί­ναι σή­με­ρα ο κοι­νός τό­πος πολ­λών α­ντι­φα­τι­κών πο­λι­τι­κών το­πο­θε­τή­σε­ων, έ­να νή­μα που συν­δέ­ει με­ρι­κές α­πό τις πιο α­ντι­θε­τι­κές πο­λι­τι­κές στά­σεις. Μπο­ρού­με να την α­κού­σου­με, με δια­φο­ρε­τι­κά –βέ­βαια– λό­για που υ­πα­γο­ρεύ­ουν και τις δια­κρι­τές ι­δε­ο­λο­γι­κές α­φε­τη­ρί­ες, α­πό δια­νο­ού­με­νους που κα­τά τα άλ­λα βρί­σκο­νται σε α­ντί­πα­λα στρα­τό­πε­δα. Για να ή­μα­στε πε­ρισ­σό­τε­ρο συ­γκε­κρι­μέ­νοι, μπο­ρού­με να την α­κού­σου­με τό­σο α­πό στό­μα­τα α­πο­λο­γη­τών του α­με­ρι­κα­νι­κού αυ­ταρ­χι­σμού ό­σο και α­πό τους πο­λέ­μιούς του, α­πό «ορ­γα­νι­κούς δια­νο­ού­με­νους» του κι­νή­μα­τος ε­νά­ντια στην πα­γκο­σμιο­ποί­η­ση.

Φυ­σι­κά, ο κα­θέ­νας θέ­τει την ει­κό­να αυ­τής της «αυ­το­κρα­το­ρί­ας» α­πό μια δια­φο­ρε­τι­κή σκο­πιά, με δια­φο­ρε­τι­κά κί­νη­τρα και για δια­φο­ρε­τι­κούς λό­γους. Για πα­ρά­δειγ­μα, ό­ταν ο Μπερ­νάρ-Αν­ρί Λε­βί υ­πο­στη­ρί­ζει ό­τι, «στο πη­δά­λιο βρί­σκε­ται μια αγ­γλο­α­με­ρι­κα­νι­κή Δε­ξιά, η ο­ποί­α ξα­να­παίρ­νει τη δη­μο­κρα­τι­κή δά­δα των με­γά­λων ναυ­τι­κών δυ­νά­με­ων και θέ­τει το πρό­βλη­μα να συ­ντρί­ψει τα κρά­τη-πα­ρί­ες», θέ­τει το ζή­τη­μα α­πό τη σκο­πιά του νε­ο­συ­ντη­ρητι­κού δια­νο­ού­με­νου, που α­νά­γει την πο­λε­μι­κή κι­νη­το­ποί­η­ση των Η.Π.Α. σε μια σταυ­ρο­φο­ρί­α του κα­λού ε­νά­ντια στις δυ­νά­μεις της «ο­πι­σθο­δρό­μη­σης» και σπεύ­δει να κη­ρύ­ξει την α­μέ­ρι­στη συ­μπα­ρά­στα­σή του σ’ αυ­τήν.

Α­πό την άλ­λη, μπο­ρεί ο Α­ντόνιο Νέ­γκρι και ο Μ. Χαρ­τ να κα­τα­λή­γουν στα ί­δια συ­μπε­ρά­σμα­τα, αλ­λά εί­ναι πα­σί­δη­λο πως η δια­πί­στω­σή τους ε­ντάσ­σε­ται σε μια ευ­ρύ­τε­ρη α­νά­λυ­ση που φι­λο­δο­ξεί να πα­ρά­σχει στο κί­νη­μα τα ερ­γα­λεί­α ε­κεί­να για να κα­τα­νο­ή­σει την πραγ­μα­τι­κό­τη­τα και να συ­ντά­ξει έ­να νέ­ο πρό­γραμ­μα χει­ρα­φέ­τη­σης. Στην πρώ­τη πε­ρί­πτω­ση, έ­χου­με την τυ­πι­κή φι­γού­ρα του α­πο­λο­γη­τή δια­νο­ού­με­νου, που σπεύ­δει να κα­λύ­ψει τον κρό­το της ε­πί­θε­σης με με­γα­λό­στο­μες, δη­μο­κρα­τι­κές ε­ξαγ­γε­λί­ες· στη δεύ­τε­ρη, έ­χου­με να κά­νου­με με κά­ποιους που προ­σπα­θούν να α­πο­κα­λύ­ψουν τον λό­γο, την αι­τί­α, που κρύ­βε­ται πί­σω α­πό τις βόμ­βες.

Πα­ρό­λα αυ­τά, η πα­νουρ­γί­α της ι­στο­ρί­ας δεν α­φο­ρά τα κί­νη­τρα των πο­λι­τι­κών το­πο­θε­τή­σε­ων αλ­λά τις ί­διες τις θέ­σεις, για­τί αυ­τές –κι ό­χι οι προ­θέ­σεις– εί­ναι που ε­πη­ρε­ά­ζουν την πραγ­μα­τι­κό­τη­τα. Γι’ αυ­τό εξ άλ­λου, η Αυ­το­κρα­το­ρί­α των Νέ­γκρι-Χαρ­τ έ­τυ­χε εν­θου­σια­στι­κής α­πο­δο­χής α­πό κατ’ ε­ξο­χήν «αυ­το­κρα­το­ρι­κά» έ­ντυ­πα ό­πως το Newsweek και οι New York Times. Πα­ρό­λες τις δια­φο­ρές, ο κοι­νός τό­πος πα­ρα­μέ­νει και μας προ­ξε­νεί αμ­φι­βο­λί­ες ως προς την α­πο­τε­λε­σμα­τι­κό­τη­τα του εγ­χει­ρή­μα­τος των Νέ­γκρι-Χαρ­τ. Αν μη τι άλ­λο, πως μπο­ρεί ο «διά­βο­λος» της α­ντι­πα­γκο­σμιο­ποί­η­σης να κρα­τά­ει σε­κό­ντο στους ψαλ­μούς της νέ­ας ε­ξου­σια­στι­κής θε­ο­λο­γί­ας;

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Τ.Νέ­γκρι-Μ.Χαρ­τ: Αυ­το­κρα­το­ρί­α, εκ­δό­σεις Scripta, με­τά­φρα­ση: Γιάν­νης Κα­λα­ϊ­τζής, σελ. 73.
2. Όπ.π., σελ. 297.
3. Όπ.π., σελ. 282.
4. Καρ­λ Μαρ­ξ, Γερ­μα­νι­κή Ι­δε­ο­λο­γί­α, εκ­δό­σεις Γκο­βό­στη, σελ. 81.
5. Όπ.π., σελ 85.
6. Όπ.π., σελ. 85.
7. Κώ­στας Πα­πα­ϊ­ω­άν­νου, Η γέν­εση του ο­λο­κλη­ρω­τι­σμού, Ε­ναλ­λα­κτι­κές Εκ­δό­σεις, σελ.13.
8. Καρ­λ Μαρ­ξ, The Future results of British Rule in India, άρ­θρα στην ε­φη­με­ρί­δα New York Daily Tribune. Α­να­φέ­ρε­ται α­πό τον Κ.Πα­πα­ϊ­ω­άν­νου στο, Η γέν­ε­ση του Ο­λο­κλη­ρω­τι­σμού, Ε­ναλ­λα­κτι­κές