Τα «σκίτσα του Ερντογάν» και ο Έλληνας πρόδρομός τους

928

Διώξεις σκιτσογράφων, με την κατηγορία της «προσβολής του σουλτάνου», από το… 1876 ως σήμερα!

Του Νικόλα Δημητριάδη

Είναι γνωστό ότι τα περιβόητα «σκίτσα του Μωάμεθ», του περιοδικού Charlie Hebdo αποτελούν κόκκινο πανί για τον μουσουλμανικό κόσμο. Κι αν στον μουσουλμανικό κόσμο αποτελεί ταμπού η απεικόνιση του προφήτη, στην Τουρκία φαίνεται να είναι ταμπού και η απεικόνιση του… Ερντογάν! Δεν ξέρουμε αν ο Ερντογάν βλέπει τον εαυτό του σαν ένα παράλληλο του Μωάμεθ, πάντως είναι βέβαιο ότι η εμφάνισή του σε κάποια γελοιογραφία του προκαλεί… αλλεργία!

Πράγματι, στη χώρα που η κριτική στον Ερντογάν θεωρείται «προσβολή του Προέδρου» και επισύρει μηνύσεις και διώξεις, οι σκιτσογράφοι που επιλέγουν να σατιρίσουν τον Ερντογάν τίθενται συχνά στο στόχαστρο των διωκτικών αρχών. Ήταν δεδομένο, λοιπόν, ότι το πρόσφατο εξώφυλλο του γαλλικού σατιρικού περιοδικού Charlie Hebdo θα σήκωνε θύελλα αντιδράσεων στο τουρκικό καθεστώς. Εάν το περιοδικό αυτό ήταν στην Τουρκία, οι εκδότες του θα είχαν ήδη περάσει την πόρτα της εισαγγελίας.

Κυνήγι μαγισσών

Ο νόμος είναι σαφής: Απαγορεύεται η προσβολή του Προέδρου. Μία καρικατούρα, ακόμη και η πιο «αθώα», μπορεί εύκολα να στείλει τον δημιουργό της στα δικαστήρια. Φανταστείτε, π.χ., τον Ερντογάν να εμφανίζεται σε ένα σκίτσο ως γάτα. Κι όμως, μία τέτοια γελοιογραφία, στην εφημερίδα Τζουμχουριέτ το 2006, εξόργισε τον Ερντογάν, με αποτέλεσμα να υποβάλλει μήνυση στον σκιτσογράφο Musa Kart! Ο σκιτσογράφος καταδικάστηκε σε πρόστιμο. Ως ένδειξη αλληλεγγύης, οι συνάδελφοί του στο σατιρικό περιοδικό Penguen, έκαναν μία σειρά από σκίτσα, που εμφανίζουν τον Ερντογάν με τη μορφή διαφόρων ζώων. Τι έκανε ο Ερντογάν; Μα, φυσικά, υπέβαλε μήνυση για κάθε έναν σκιτσογράφο ξεχωριστά! (To «τρολάρισμα» του Τούρκου προέδρου συνέχισε το περιοδικό Le Man, βάζοντας το πρόσωπό του σε… λαχανικά!) Ο Musa Kart έχει απασχολήσει κατ’ επανάληψη τις τουρκικές αρχές για τα σκίτσα του. To 2016 κρατήθηκε επί εννέα μήνες, με την κατηγορία της υπόθαλψης τρομοκρατίας!

Το 2015, οι Bahadir Baruter και Ozer Aydogan, σκιτσογράφοι του περιοδικού Penguen, θα καταδικαστούν σε 14 μήνες φυλακή (η ποινή αργότερα μετατράπηκε σε πρόστιμο 5.000 δολαρίων), για άλλο ένα σκίτσο, το οποίο στηλίτευε τις διώξεις εναντίον των δημοσιογράφων: Ο Ερντογάν χαιρετάει κάποιον παράγοντα, κατά τη διάρκεια των εγκαινίων του προεδρικού μεγάρου του, και λέει: «Μα τι βαρετή τελετή! Θα μπορούσαμε τουλάχιστον να θυσιάσουμε έναν δημοσιογράφο!». Το δικαστήριο, μάλιστα, θεώρησε μεγάλο ατόπημα το γεγονός ότι ο παράγοντας εμφανίζεται να πιάνει το κουμπί του σακακιού του, καθώς θεώρησε ότι η χειρονομία αυτή συνιστά υπαινιγμό ότι ο Ερντογάν είναι ομοφυλόφιλος!

Οι διώξεις δεν σταματούν εδώ. Έτερο σατιρικό περιοδικό, το Le Man, είχε την ατυχή ιδέα να σατιρίσει τον Ερντογάν μετά το πραξικόπημα του 2016, υπονοώντας ότι το πραξικόπημα ήταν σκηνοθετημένο. Η κυκλοφορία του περιοδικού σταμάτησε, το τεύχος κατασχέθηκε και τα γραφεία του δέχτηκαν επίθεση από υποστηρικτές του Ερντογάν. Άλλωστε, ο σκιτσογράφος του περιοδικού αυτού Sefer Selvi δέχεται κάθε τρεις και λίγο τις κλήσεις της εισαγγελίας. Πότε για προσβολή κάποιου υπουργού και πότε για προσβολή του Ερντογάν, τον οποίο είχε απεικονίσει κάποτε να «καθοδηγείται» από έναν ισχυρό επιχειρηματία.

Τα πολλά σατιρικά περιοδικά της Τουρκίας κατόρθωναν ως τώρα να επιβιώσουν, καθώς η δημοφιλία τους τους επέτρεπε να έχουν επαρκή έσοδα, ώστε να διατηρούν την ανεξαρτησία τους. Κατάφεραν, έτσι, να κρατηθούν μακρυά από το κύμα εξαγορών και συγχωνεύσεων που έφερε τη συντριπτική πλειοψηφία του τουρκικού Τύπου στα χέρια του καθεστώτος και των συνεργαζόμενων με αυτό επιχειρηματιών. Ό,τι δεν πέτυχαν, όμως, οι εξαγορές, το πέτυχαν οι διώξεις: Οι επιθέσεις, οι μηνύσεις, τα εμπόδια στην κυκλοφορία και τα απανωτά πρόστιμα έφεραν αποτέλεσμα: Το ιστορικό περιοδικό GirGir θα κλείσει τον Φεβρουάριο του 2017 και λίγους μήνες μετά θα κλείσει και το Penguen. Η σκιτσογραφία στην Τουρκία του Ερντογάν έχει γίνει ιδιαίτερα επικίνδυνο επάγγελμα.

Για όσους αναρωτιόνται πώς κυκλοφορούν τόσα έντυπα του είδους στη γείτονα, θα πρέπει να πούμε ότι τα σατιρικά περιοδικά στην Τουρκία έχουν μία μακρά και επιτυχημένη ιστορία, που φθάνει τα 150 χρόνια. Πάντα κατάφερναν να επιβιώνουν των διώξεων και ήταν ιδιαίτερα δημοφιλή. Π.χ., το περιοδικό GirGir είχε φθάσει τη δεκαετία του ’70 να έχει κυκλοφορία 500.000 φύλλων.

O Έλληνας πρόδρομος

Λίγοι ξέρουν, όμως, ότι πίσω από αυτή τη μακρά παράδοση σάτιρας βρίσκεται ένας Έλληνας. Πρόκειται για τον Πόντιο δημοσιογράφο και εκδότη Θεόδωρο Κασάπη. Γεννήθηκε το 1835 στην Καισάρεια και διακρίθηκε ως εκδότης στην Κωνσταντινούπολη, στα χρόνια των σουλτάνων Αβδούλ Αζίζ και Αβδούλ Χαμίτ Β΄. Την εποχή εκείνη, οι Έλληνες της Πόλης ήταν αναμφιβόλως πρωτοπόροι στον ημερήσιο τύπο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, εκδίδοντας πληθώρα εφημερίδων και περιοδικών (όπως ο Νεολόγος, η Ανατολή, η Κωνσταντινούπολις, ο Ανατολικός Αστήρ, η Βυζαντίς, η Ομόνοια κ.ά.).

Ο Κασάπης σπούδασε στη Γαλλία και συνδέθηκε με τον Αλέξανδρο Δουμά, του οποίου διετέλεσε γραμματέας. Το 1870 επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη, όπου εξέδωσε το πρώτο σατιρικό έντυπο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας: Επρόκειτο για την εφημερίδα Diogene, που κυκλοφόρησε στα γαλλικά. Στη συνέχεια την εξέδωσε και στα ελληνικά (ως Διογένης) και μετά και στα τουρκικά (ως Diyojen). Η εφημερίδα γνώρισε τη λογοκρισία και το κράτος έπαψε τη λειτουργία της. Χωρίς να αποθαρρυνθεί ο Κασάπης εξέδωσε νέο έντυπο, στα ελληνικά, τον Κουδουνάτο (κυκλοφόρησε και έκδοσή του στα τουρκικά, με τον τίτλο Τσιγκιρακλή Τατάρ). Αφού οι αρχές έκλεισαν και αυτό το έντυπο, εξέδωσε και τρίτο! Το περιοδικό Μώμος, το οποίο κυκλοφορούσε και στα τουρκικά ως Χαγιάλ. Τα έντυπά του, παρά τις απαγορεύσεις, γνώρισαν μεγάλη επιτυχία: η Χαγιάλ, μάλιστα, έφτασε να είναι η εφημερίδα με τη μεγαλύτερη κυκλοφορία σε όλη την Αυτοκρατορία!

Ο Κασάπης, λοιπόν, δεν ήταν μόνον ο πρώτος που εξέδωσε σατιρικό έντυπο στην οθωμανική επικράτεια, αλλά ήταν και ο πρώτος που καταδικάστηκε και φυλακίστηκε για μία γελοιογραφία! Ήταν η εποχή του Αβδούλ Χαμίτ B΄, όταν το νέο Σύνταγμα του 1876 έδωσε σε πολλούς την ελπίδα ότι το κράτος θα φιλελευθεροποιηθεί. Όμως, αν και το Σύνταγμα προέβλεπε ότι «η ελευθερία του Τύπου είναι ελεύθερη, μέσα στα όρια του νόμου», σύντομα άρχισε η λογοκρισία. Ο Κασάπης, δεν έχασε χρόνο: Σε ένα σκίτσο, στη Χαγιάλ, παρουσίασε τον Καραγκιόζη αλυσοδεμένο, να λέει στον παραξενεμένο Χατζηαβάτη: «Είμαι ελεύθερος, μέσα στα όρια του νόμου!». (Όντας φίλος του Θεάτρου Σκιών –Χαγιάλ στα τουρκικά είναι το όνειρο, αλλά και το θέατρο σκιών–, ο Κασάπης φιλοξενούσε στα έντυπά του σκίτσα και διαλόγους του Καραγκιόζη και του Χατζηαβάτη.)

Το σκίτσο αυτό προκάλεσε τη μήνη των αρχών, καθ’ όσον θεωρήθηκε ότι αποτελούσε απ’ ευθείας προσβολή του σουλτάνου! Το σκεπτικό ήταν πως αφού ο σουλτάνος είχε εκδώσει το Σύνταγμα, κάθε προσβολή του Συντάγματος ήταν ουσιαστικά και προσβολή του σουλτάνου. Ο Κασάπης καταδικάστηκε σε τριετή φυλάκιση. Ευτυχώς, μετά από κάποιους μήνες, κατόρθωσε να αποδράσει από τη φυλακή. Μεταμφιέστηκε, μπήκε σε ένα γαλλικό ατμόπλοιο και διέφυγε στο Παρίσι! Αργότερα μπόρεσε να επιστρέψει στην Πόλη, καθώς πήρε χάρη, αλλά δεν του επετράπη ποτέ ξανά να συνεχίσει την έκδοση πολιτικών εντύπων… [Δεν ήταν ο μόνος: την ίδια περίοδο απαγορεύτηκε και η κυκλοφορία της ελληνικής εφημερίδας Μεταρρύθμιση, που εξέδιδε ο νεαρός δημοσιογράφος Βλάσης Γαβριηλίδης. Ο Γαβριηλίδης έφυγε για την Αθήνα, όπου εξελίχθηκε σε «πατέρα της ελληνικής δημοσιογραφίας»]

Το έργο του Κασάπη βρήκε και συνεχιστές. Το 1908 εκδόθηκε η εφημερίδα Κάραγκιοζ, το πρώτο αμιγώς τουρκικό σατιρικό έντυπο, που γνώρισε μεγάλη επιτυχία. Τα σκίτσα της είχε αναλάβει ο σκιτσογράφος Αλί Φουάντ, ο οποίος είχε δουλέψει ως γελοιογράφος στα έντυπα του Κασάπη. Η εφημερίδα είχε δομή παρόμοια αυτής της Χαγιάλ του Κασάπη και ήταν ένα από τα μακροβιότερα σατιρικά έντυπα: Κυκλοφόρησαν 2.800 φύλλα, από το 1908 ως το 1935.

Ο δαιμόνιος Θεόδωρος Κασάπης (που εξέδωσε και καθημερινή εφημερίδα, την Ιστικμπάλ, που σημαίνει «Μέλλον»), επιχείρησε με τα έντυπά του να προωθήσει τις πολιτικές μεταρρυθμίσεις, την υιοθέτηση Συντάγματος και τον εκσυγχρονισμό της παραπαίουσας αυτοκρατορίας. Πίστευε, όπως και πολλοί άλλοι, ότι ο εκσυγχρονισμός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας θα έφερνε ένα πνεύμα ελευθερίας και θα βελτίωνε την κατάσταση των ραγιάδων. Τελικώς πέθανε το 1897, χωρίς να προλάβει να δει τη διάψευση των ελπίδων του: O πολυπόθητος εκσυγχρονισμός της Αυτοκρατορίας ξεκίνησε πράγματι λίγα χρόνια μετά, με τίμημα, όμως, τη γενοκτονία των χριστιανικών πληθυσμών της χώρας…

Κι αν ο Κασάπης ήταν ο πρώτος που φυλακίστηκε, με την κατηγορία της προσβολής του Σουλτάνου μέσω μιας γελοιογραφίας, σήμερα, στην εποχή του νεο-σουλτανίσκου, οι καταδίκες αυτές έχουν πάρει τη μορφή χιονοστιβάδας. Ένα είναι σίγουρο: οι σουλτάνοι, μεγάλοι και μικροί, πραγματικοί και κατά φαντασίαν, απεχθάνονται το χιούμορ!