εκδόσεις Πόλις, Νοέμβριος 2020
Του Σπύρου Κουτρούλη
Το βιβλίο προκαλεί το ενδιαφέρον ήδη από το εξώφυλλο που χρησιμοποιεί τμήμα από πίνακα του Κ. Παρθένη. Η συγγραφέας εξετάζει την σκέψη του Α. Εφταλιώτη (Ρωμιοσύνη), του Π. Γιαννόπουλου (η ελληνική διαφάνεια) και του Ι. Δραγούμη παραμένοντας πιστή στο πνεύμα των συγγραφέων. Ειδικά προς τον Δραγούμη, παρότι δεν εξαντλεί την υπάρχουσα βιβλιογραφία, μας αποκαλύπτει ορισμένα σημαντικά στοιχεία που από πολλές πλευρές ή έχουν αποσιωπηθεί ή έχουν διαστρεβλωθεί:
α. Ο Δραγούμης όχι μόνο δεν προσανατολίσθηκε προς τον ελληνο-τουρκισμό αλλά εισηγείτο την βαλκανική συνεργασία για να αντιμετωπισθεί η τουρκική συμμαχία-κυριαρχία: “ο “βουλγαρικός στρατός” και η ελληνική “Μεγάλη Ιδέα” μπορούσαν κατά τον Δραγούμη, να συμμαχήσουν εναντίον των Τούρκων”. Ο συλλογισμός του επεκτεινόταν, μάλιστα πέρα από τη συμμαχία. Υποστήριζε την προοπτική μιας βαλκανικής ομοσπονδίας, «που θα εμποδίσει την Αυστρία να κατέβει στη Θεσσαλονίκη και τη Ρωσία στην Πόλη, και άλλα ίσως μεγάλα κράτη να αρπάξουν επαρχίες του Ευρωπαϊκού ή Νησιώτικού κράτους των Τούρκων». Στην προοπτική της ομοσπονδίας, ο Δραγούμης, επανήλθε λίγο αργότερα στον Νουμά με ένα άρθρο για την «Αρβανιτιά» (σελ. 209). Στην συνεργασία αυτή έβρισκε ένα εμπόδιο στην επικράτηση των Σλαύων στα Βαλκάνια ή στις αφομοιωτικές τάσεις των Νεότουρκων. Η συγγραφέας επισημαίνει ότι ο Δραγούμης «διέβλεψε ότι οι μεταβολές στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, μετά το 1908, καθιστούσε ευνοϊκή μια ευρύτερη “Ελληνο-Αρμενο-Βουλγαρο-Σερβική συνεννόηση”. Ανάμεσα στα άλλα έθνη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, το Ρωμαίικο είχε να ωφεληθεί από την προσέγγιση με τους Βούλγαρους» (σελ. 207).
β. Η άποψη του Δραγούμη για την τουρκική κατάκτηση συνοψίζεται στην σκέψη: «όπου πατήσει Τούρκου ποδάρι… όχι λουλούδι, μα ουδέ χορτάρι φυτρώνει» (σελ. 249). Στο υπόμνημα στο Παρίσι του 1919 πρότεινε την σύσταση αυτόνομων περιοχών όπου είναι συγκεντρωμένο το ελληνικό στοιχείο (σελ. 291).
γ. Μετά την πρώτη περίοδο που επηρεάστηκε από τον Μπαρές και χαρακτηρίστηκε εθνικιστική ακολούθησε η υπόλοιπη περίοδος της ζωής του Δραγούμη που είναι σοσιαλδημοκρατική: «Άλλες πτυχές του έργου του, ειδικά οι στοχασμοί του για τη σχέση κράτους με την κοινωνία, χαρακτηρίστηκαν ως πρώιμα σοσιαλδημοκρατικές. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει, νομίζω, η “διεκδίκηση” του Δραγούμη από χώρους της Αριστεράς που ορίζουν το έθνος ως κρίσιμο παράγοντα αντίστασης στις σύγχρονες διαδικασίες διαμόρφωσης υπερεθνικών δεσμών και παγκοσμιοποιημένων εξουσιαστικών μηχανισμών» (σελ.298).
Η τελευταία παρατήρηση αφορά οπωσδήποτε το Άρδην.
